"Kirkjugarðurinn" á Forna-Reyni

 

Það er alltaf vonsvekkjandi að rannsaka einhverjar fornminjar, sem svo reynast vera allt annað en það sem maður hélt að þær væru, eða jafnvel akkúrat ekki neitt.

Árið 1982 ákvað ég og Inga Lára Baldvinsdóttir, sem lært hafði fornleifafræði á Írlandi, að biðja um leyfi þjóðminjavarðar til rannsóknar á fyrirbæri sem allir héldu, og gengu út frá því vísu, að væri forn kirkjugarður við Reyni í Reynishverfi. Hinn mikli fræðaþulur og safnstjóri Þórður Tómasson í Skógum hafði eina kvöldstund farið með okkur, nokkur ungmennin, sem unnum við fornleifarannsóknina á Stóruborg undir Eyjafjöllum. Í töfrafullri birtu sumarsólarinnar síðla kvölds (sjá ljósmynd) sáum við hinn veglega hring í túninu að Forna Reyni, og það kveikti hjá okkur þá ákvörðun að grafa í þessa rúst og búa okkur til verkefni við að rannsaka forna kirkjurúst og kirkjugarð, sem við trúðum auðveldlega að væri þarna. Þess ber þó að geta að Þórður var manna mest í vafa um að þetta væri kirkjurúst og taldi þetta alveg eins geta hafa verið hestarétt.

Allt var sett í gang, tilskilin leyfi fengin og í september 1982 fórum við austur. Faðir Ingu Láru (og Páls ritstjóra), Baldvin heitinn Halldórsson leikari, var með í för sem verkamaður, en ég fékk í staðinn ókeypis kennslu í framburði, því Baldvini þótti ég óvenjulega illa máli farinn og þótti það alls endis óviðeigandi fyrir verðandi fornleifafræðing að tala eins og einhver fallbyssukjaftur frá Keflavík.

Ég lærði að hafa taum á tungu minni, þótt hún sé enn hvöss, en fornleifarnar voru ekki eins áhugaverðar og við Inga Lára höfðum vænst. Svart bættist ofan á grátt þegar við fréttum af andláti Kristjáns Eldjárns á sjúkrahúsi í Bandaríkjunum. Við vorum harmi slegin, enda þekktum við öll Kristján meira eða minna. Baldvin hafði í áraraðir verið jólasveinn á Bessastöðum, þegar börnum diplómata vara boðið þangað til að hitta Sveinka, Eldjárn og frú Halldóru.

 

Við grófum eftir öllum kúnstarinnar reglum og rannsóknin var líklegast ein sú hreinlegasta fyrr og síðar á Íslandi. Fljótleg kom í ljós að mannvistarlög væru lítilfjörleg. Þarna var hleðsla, sem mótaði hringinn, en engar grafir. Jarðlög undir sögulegum gjóskulögum voru að mestu óhreyfð niður á forsögulög gjóskulög. Einar H. Einarsson frá Skammadalshóli, sem var manna fróðastur um gjóskulög þarna eystra, og hafði hjálpað Sigurði Þórarinssyni við gjóskulagarannsóknir á svæðinu, greindi þarna tvö lög ofarlega, svarta gjósku úr Kötlu (K-1357) og blásvart, slitrótt lag úr Heklu (H-1341). Eftir mælingar og aðra skráningu ákváðum við að hætta framkvæmdum enda komið vonbrigðahljóð í alla.

Þar sem ég vildi vera 100% öruggur í minni sök, fór ég með samþykki meðverkamanna minna með rútu austur í Reynishverfi vikuna á eftir til að ganga fyllilega úr skugga um holu nokkra sem við grófum okkur niður á (sjá sniðteikningu hér fyrir neðan). Notuð var skurðgrafa til að athuga hvort grafir væri að finna í hringnum á Reyni. Svo reyndist ekki vera. Við síðari heimsókn mína í Mýrdalinn man bóndinn á Forna Reyni, Jón Sveinsson, eftir því, að þegar hann var ungur drengur á 4. áratug síðustu aldar, hafði kennari nokkur frá Laugarvatni grafið í hringinn til að leita þar fornleifa. Kennarinn hafði að sögn dáið skömmu síðar úr dularfullum sjúkdómi. Hluta af holu hans tæmdi ég og gróf hann greinilega djúpt, alveg niður fyrir 2-3000 ára gömul gjóskulög, og til að komast upp út holunni grópaði þessi dularfulli kennari oddmjó þrep í veggi holu sinnar. Ef einhver þekkir til kennara sem lék Indiana Jóns í frístundum sinum á milli 1930 og -40, væru allar upplýsingar vel þegnar? Kennarinn frá Laugarvatni hefur líklega verið álíka vonsvikinn og fornleifafræðingarnir sem síðar komu þarna og létu „rústirnar" í kvöldbirtunni lokka sig til stórra áforma. 

Hinn veglegi hringur í túninu á Forna Reyni er því ekki rúst hringlaga kirkjugarðs frá miðöldum. Líklegt tel ég að dældin og hringurinn sé að mestu leyti náttúrlegt fyrirbæri. Móbergslög, eða hellir þarna undir, hafa líklega hrunið og myndað dældina. Síðar hafa menn nýtt sér fyrirbærið og hlaðið torf ofan á hæstu kryppuna á hringnum. Afar líklegt er einnig að hringur þessi sé sá sami og Matthías Þórðarson þjóðminjavörður lét friða sem dómhring snemma á síðustu öld.

En fallegur er hringurinn vissulega á að líta og gæti hæglega hafa sett á stað þjóðsöguna um kirkjusmiðinn Finn á Reyni (sjá neðar), sem reyndar er fornnorrænt þjóðsagnaminni, sem þekkist í ýmsum gerðum á Norðurlöndunum og víðar.  

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990.  Fornleifarannsókn á Forna Reyni í Mýrdal 1982. Rannsóknarskýrsla Århus 1990 (Innbundið ljósrit).

 _____

Kirkjusmiðurinn á Reyni 

Einu sinni bjó maður nokkur á Reyni í Mýrdal; átti hann að byggja þar kirkju, en varð naumt fyrir með timburaðdrætti til kirkjunnar; var komið að slætti, en engir smiðir fengnir svo hann tók að ugga að sér að kirkjunni yrði komið upp fyrir veturinn. Einn dag var hann að reika út um tún í þungu skapi. Þá kom maður til hans og bauð honum að smíða fyrir hann kirkjuna. Skyldi bóndi segja honum nafn hans áður en smíðinni væri lokið, en að öðrum kosti skyldi bóndi láta af hendi við hann einkason sinn á sjötta ári. Þessu keyptu þeir; tók aðkomumaður til verka; skipti hann sér af engu nema smíðum sínum og var fáorður mjög enda vannst smíðin undarlega fljótt og sá bóndi að henni mundi lokið nálægt sláttulokum. Tók bóndi þá að ógleðjast mjög, en gat eigi að gjört.

Um haustið þegar kirkjan var nærri fullsmíðuð ráfaði bóndi út fyrir tún; lagðist hann þar fyrir utan í hól nokkrum. Heyrði hann þá kveðið í hólnum sem móðir kvæði við barn sitt, og var það þetta:

"Senn kemur hann Finnur faðir þinn frá Reyn með þinn litla leiksvein."

Var þetta kveðið upp aftur og aftur. Bóndi hresstist nú og gekk heim og til kirkju. Var smiðurinn þá búinn að telgja hina seinustu fjöl yfir altarinu og ætlaði að festa hana. Bóndi mælti: "Senn ertu þá búinn, Finnur minn." Við þessi orð varð smiðnum svo bilt við að hann felldi fjölina niður og hvarf; hefur hann ekki sést síðan.

* * *