Fiat Lux - 2. hluti

 

Sjáið hve hjónakornin hér á myndinni eru grá og veikluleg, þótt konan undirleita geti litið út fyrir að vera þunguð og að þau séu augljóslega vel í álnum (stækkið myndina með því að klikka á hana nokkrum sinnum).

Þessi hjón voru vafalaust á meðal ríkasta fólksins á Bryggju (Brugge á Flandri í flæmskumælandi hluta Belgíu) árið 1434, þegar meistari Jan van Eyck (ca. 1395-1441) málaði þau og sjálfan sig. Hann sést í speglinum undir ljósahjálminum.

Lengi var talið að þetta málverk sýndi hjónin Giovanni di Arrigo Arnolfini og konu hans Giovanna Cenami frá Lucca í Toscana á Ítalíu, sem bjuggu í Hansabænum Brugge mestan hluta ævi sinnar. Þessi heimsfræga mynd, sem nú hangir í National Gallery í London, var meira að segja talin vera brúðlaupsmynd þeirra hjóna. Allar lærðar ritgerðir urðu síðar úreltar eftir að bréf fannst sem sýndi að þau Jóhann og Jóhanna hefðu ekki gengið í hjónaband fyrr en 14 árum eftir að þetta litla málverk var málað. Verkið er ekki stærra en 60x82 sm. að stærð og málað á eikarborð.

Áður var einnig talið að málverkið væri táknum hlaðið, sem gáfu verkinu dýpri meiningu, en það verður líklegast að endurskoða eftir að myndin hefur verið rannsökuð með innrauðu ljósi. Nú halda sumir að þetta séu ekki þau hjón, en National Gallery heldur greinilega enn í þá skoðun, en upplýsir að þetta sé þó ekki giftingamynd. En varla telgja sérfræðingar National Gallery, að pör á 15. öld hafi lifað í synd í 14 ár fyrir brúðkaup þeirra. Brúðkaup Jóhönnu og Jóhanns var ekki haldið fyrr en 1447, en þá hafði Jan van Eyck reyndar verið dauður í 6 ár. Hver veit, kannski giftist Giovanni di Arrigo Arnolfini í annað sinn árið 1447, og þá er þetta kannski mynd frá fyrra hjónabandi? Engar ritaðar heimildir eru þó til um það.

Ég hef alltaf verið á þeirri skoðun, að konan á myndinni hafi verið svona leið og karlin svo veiklulegur vegna þess að þau misstu af fallegast ljósahjálminum í Brugge árið 1434, þessum með tveimur röðum og ljóni efst. Sá síðasti í búðinni fór með skipi til Íslands og urðu hjónin að láta sér nægja ódýrara módel með einni röð arma og turni í stað öskrandi ljóns. Eymdin í ásjónum þeirra var því fyrst og fremst vegna materíalístiskrar vanlíðan. Þessi tilgáta mín er engu vitlausari en margt annað sem frægir listfræðingar hafa talið sig fundið eða séð í mynd van Eycks.

Selárdalshjálmur. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1996)

 

Hjálmur van Eycks (1434)

Þess má geta, að maestro David Hockney setti fyrir nokkrum árum fram þá tilgátu, að ýmsir meistarar endurreisnartímans í Niðurlöndum og á Ítalíu hafi notast við myndvarpa þess tíma, camera obscura, og hafi varpað öfugri mynd með hjálp safnglers á eitthvert hvítt undirlag sem listamennirnir teiknuðu svo á eftir myndinni sem varpað var. Hann taldi van Eyck einn af þessum meisturum sem notast höfðu við camera obscura tæknina. I sjónvarpsþætti sem BBC gerði með honum og  Charles M. Falco eðlisfræðingi, stilltu þeir meðal annars upp líkani af herbergi "Arnolfini" hjónanna með ljósahjálmi.  Rök Hockneys og Falcos voru að það væri einfaldlega ekki hægt að teikna eins flókinn hlut og gotneska ljósakrónu en mótrök annarra listamanna og eðlisfræðinga sýndu m.a. að safngler myndi ekki gefa þá mynd af ljósahjálminum sem van Eyck teiknaði. Ég tel persónulega að góðir teiknarar getir náð ljósahjálminum með smáæfingu.

Hvort sem Jan van Eyck málaði ljósahjálminn í Brugge fríhendis, eða með hjálp safnglers í myrkraherbergi, þá er hún mikil og góð heimild um margt og tímasetur mjög vel þá gerð af messingljóshjálmum í gotneskum stíl, sem varðveittist gegnum aldirnar í kirkjum í Selárdal í Arnarfirði, á hjara veraldar, þar sem menn kunnu ekkert að teikna og vissu ekki hvað camera obscura var fyrr en seint og síðar meir. Þeir Selárdalsmenn áttu hins vegar hinn ekta hlut og vissu ekkert um angist Arnolfini-hjóna og deilur David Hockneys við listgæðinga og eðlisfræðinga.

Eitt sinn héngu svona hjálmar víða í evrópskum kirkjum og húsum ríkra manna. En í dag eru þeir flestir horfnir því þeir voru teknir ofan og bræddir í aðra hjálma á á 16 og 17. öld. Síðari gerðir þekkjum við vel, Þeir hafa kúlu neðst og oftast nær klofinn örn efst á stofninum og langa og mjóa s-laga arma úr rörum.  Slíkir endurreisnarhjálmar voru ekki síst framleiddir lengi vel í Svíþjóð og bárust víða. Einnig hvarf margt ljósahjálma á 19. öld þegar kirkjur voru rændar öllum málmi þegar stríð voru háð.

Hjálmurinn í Selárdalskirkju er glæsilegasti hjálmurinn af sinni gerð í heiminum, glæsilegri en hjálmur hjónanna á mynd van Eycks, en þeir voru framleiddir í Niðurlöndum (Belgíu) á fyrri hluta 15. aldar. Enn glæsilegri gerðir voru framleiddir síðar í Þýskalandi og eru nokkur eintök til af slíkum prakthjálmum í þýskum listasöfnum  

Íslendingar fylgdust svo sannarlega með tískunni fyrir tæplega 600 árum síðan, og keyptu aðeins það besta fyrir kirkjur sínar sálum sínum til hjálpar.

Við höldum ljósahjálmasögunni áfram í næstu færslu,

þar sem frætt verður um framleiðslusögu þessara

gotnesku hjálma og síðar um aðra

ljósahjálma á

Íslandi

Fiat Lux - 3. hluti

Athugasemdir

[Kristján Sveinsson (IP-tala skráð) 18.3.2012 kl. 17:53]

Stórmerkilegt. Tréskórnir eru líka býsna athyglisverðir. Sérstakt lag á þeim. Ætli svona fótabúnaður hafi verið ætlaður til að vernda fína fætur á forargötum Bryggjuborgar? Eðjan hefur ekki loðað mikið við þá. Gæti hugsast að skór af þessu tagi hafi flotið norður í Selárdal með skipinu sem færði þangað hinn praktuglega ljósahjálm? Hefur eitthvað grafist upp af fornskóm? Mikið er þetta frómur hundur annars þarna á bílætinu að hann skuli ekki fyrir löngu vera búinn að naga tréskóna upp til agna.

[FORNLEIFUR, 18.3.2012 kl. 19:51]

Góða kvöldið Kristján, alveg er ég viss um að meistari Hockney geti teiknað foruga tréskó, þó hann eigi ekki sjans í ljósahjálma.

Ekki tel ég lokum fyrir það skotið að svona tréskór hafi sést á Landi Ísa. Þeir hafa að minnsta kosti fundist suður í Amsturdammi þar sem heldri frúr og önnur frúentimmer hafa sokkið í eðju og misst skæði sín, fornleifafræðingum framtíðarinnar til mikillar ánægu. Hér eru þrjú dæmi og man ég eftir fleirum en þarf að grafa í kassa til að finna þær bækur:

 

Heimild: Jan Baart et al. 1977: Opgravingen in Amsterdam; 20 jaar stadskernonderzoek. Amsterdam, 99-90.

Heimild: Bloemers, J.H.F. et al. 1981. Verleden Land; Archeologische opgravingen in Nederland. Meulenhoff Informatief Amsterdam.

Tréskór, eins og þeir sem sjást á mynd van Eycks, voru í notkun frá 14 öld fram á þá 16. og sjást oft á málverkum.

[FORNLEIFUR, 18.3.2012 kl. 19:54]

Lærðar greinar hafa líka verið skrifaðar um kjölturakkann á myndinni og menn hafa tegundagreint hann og allt. Ef ég þekki tískuprjál Íslendinga rétt, hafa þeir líka þurft að fá sér svona kykvendi fyrir 600 árum.

[Jón Steinar Ragnarsson, 19.3.2012 kl. 00:50]

Ég man að í listsögutímum hjá Birni Th. Björnssyni 1975-6 þá sagði kallinn okkur að flæmsku meistararnir hafi örugglega notað camera obscura. Mér kemur því á óvart að sjá að þessi maður í myndbandinu skuli fjalla um þetta eins og einverja byltingarkennda theoríu sína. Það eru til heimildir um að þesskonar herbergi voru notuð. Enginn vafi.

[Jón Steinar Ragnarsson, 19.3.2012 kl. 00:53]

Þótt það tengist ekki efninu hér beint, þá er ég forvitinn um að heyra þitt álit á Stóruborgar "grímunni", sem ég nefndi við færsluna hér á undan og fer svo í taugarnar á mér.

[FORNLEIFUR, 19.3.2012 kl. 07:18]

Sæll Jón Forngrímur, 

Ekki man ég eftir því að Halldór Björn Runólfsson hafi haldið því fram að van Eyck hafi notast við camera oscura, þegar hann kenndi mér listasögu í MH forðum. Ég lærði ekki hjá Birni en Halldór var óhemjufær kennari og nýkominn úr námi, hlaðinn þekkingu. Nei, aldrei nefndi hann myrkraherbergi van Eycks.

Var Björn Th. ekki að tala um Vermeer? Ég tel að flestir sérfræðingar telji öruggt að menn hafi ekki geta slípað gler eins vel á 15. öldinni eins og t.d. Spinoza frændi slípaði sér til lífsviðurværis þegar gyðingar höfðu útskúfað honum.

Miðað við alla þá einkennilegu hluti sem fundust á Stóruborg, þá kemur manni ekkert á óvart. Þarna fannst forláta "dildó" úr tré, en ég veit ekki hvort hann hefur lifað aðgerðaleysið í forvörslumálum Þjóðminjasafnsins á sínum tíma af. Þar á bæ var enginn áhugi á rannsókninni og Mjöll Snæsdóttir var aldrei nógu dugleg að ota sínum tota eins og "ungu" drengirnir sem hún vinnur hjá í dag. Eftir bréf, sem ég skrifaði Þjóðminjasafninu, um þessi mál að eigin frumkvæði var Mjöll ráðin í einhvern tíma að Þjóðminjasafninu til að vinna úr sínum málum, en þá var því miður þegar orðið slys á miklu magni af fornleifum frá Stóruborg.

Gríman? Nei, sannast sagna, þá tel ég að þetta hafi verið allt of þungt til þess að bera á andliti. Ég hef haldið á þessum grip og meira að segja sett hann að andliti og tel að þetta hafi verið allsendis óhæf gríma, nema að maður hafi haft augu mjög þéttsetin og flatt nef. En nú er ég með svo stórt nef og augnfagur, svo það er ekkert að marka hvað ég held.

Eitt sinn fannst þarna á Borg járnkengur sem líktist gyðingahörpu, og hafði ég það á orði. Ég vissi svo ekki betur fyrr en að þessi hlutur, sem líkari var ákveðnum upptakara frá Coca Cola sem brotnað hafði í annan endann, hefði verið birtur, án tilvitnana, í einhverjum litlum bæklingi sem eitt elsta hljóðfærið á Íslandi.

Yfirlýsingagleðin og óskhyggja tekur oft yfirhöndina í stað þess að menn viðurkenni að þeir viti ekki rassgat um það sem þeir eru með á milli handanna. Það er oftast nær betra að viðurkenna vanmátt sinn, en að halda að maður geti sagt eitthvað vegna þess að maður heldur að aðrir viti ekkert. En það þolir Fornleifur ekki og skrifar þess vegna að mikilli gleði er hann stingur í slíkar bólur.

[Jón Steinar Ragnarsson, 19.3.2012 kl. 10:49]

Já Vermeer var dæmið sem Björn tók og benti síðan á fleiri meistara á skyggnusýningu, þar sem hann talaði einmitt á sömu nótum og þessi fræðimaður í myndbandinu. Ég man ekki hvort hann nefndi Van Eick en myndir hans voru þarna til umfjöllunnar líka og einmitt var leitt líkum að því að hlutar sumra mynda væru svo ljósmyndaraunsæislegir að það kæmi varla annað til greina en að þeir væru teiknaðir í Camera Obscura. 

Í mynd Van Eick hér að ofan má einmitt sjá þennan kontrast í teikningu, þar sem ljósakrónan erofurraunsæisleg miðað við aðal subjectin. Þau eru greinilega teiknuð eftir auganu og hlutfallabrengl áberandi. Van Eick hefur því notað blandaða tækni, ef svo má segja. (hundspottið hefur varla verið málað í obskúru, nema að skjóta það fyrst og stoppa upp)

Gott að vita að það er einhver sem sér þennan fíflagang með Stóruborg og barnalegar fantasíur um gripi þar sem hafa breyst í "vísindalegar staðreyndir". Þetta er jú ljóður víða í Indiana Jones mentalitíi safnsins, eins og við höfum margrætt hér. Ég kann þér miklar þakkir fyrir að reyna þó að andæva vitleysunni.

Ég hef gert eftirmyndir af ýmsu á þessu safni. Þ.a.m. Þórslíkneskinu og ýmsum nælum og prjáli, þegar ég gerði minjagripi í málm hér forðum. (Þessir gripir eru margir enn í sölu, en ég held að þeir séu framleiddir í Kína, þótt frumstykkin séu mín)

Ég hef einnig smíðað öxina og höggstokkinn sem Agnes var hoggin á forðum, auk þessarar merku "Grímu" af  Stóruborg m.m. Þetta hef ég gerfyrir bíómyndir í gegnum árin, svo ég þekki svolítið til gripa á safninu og hef fengið að mynda þá og teikna upp. Er ekki viss um að það verði jafn ausótt eftir þessa gagnrýni.

 

[Jón Steinar Ragnarsson, 19.3.2012 kl. 10:53]

[Jón Steinar Ragnarsson, 19.3.2012 kl. 11:08]

Myndin er tekin áðan.  Mér dettur einna helst í hug að þeir hjá safninu séu með snert af Pareidolia, þar sem fólk sér andlit í öllum fjandanum eins og trúaðir sjá Jesú og Maríu í grillsamlokum og skítakleprum.

Götin atarna eru fyrir bönd og slitförin eftir böndin eru augljós. Þetta er gert úr ytra byrði af trjástofni. Kannski hefur kjarninn fúnað burt í rá eða siglutré, eða þá að þetta er raftur einhverskonar eða jafnvel ás fyrir klukku. Naglarnir eru hugsanlega leyfar festina á gjörðum til styrktar eins og stundum var gert þar sem mikið mæddi á.  Kannski er þetta úr einhverskonar blökk eða bara upphengi fyrir potta yfir eldstði. jarlægasta skýringin er allavega gríma.  Raunar algerlega absúrd niðurstaða.

[Jón Steinar Ragnarsson, 19.3.2012 kl. 11:14]

Afsakið að þarna vantar einhverja stafi. Prófarkalesturinn fyrirferst stundum í æsingnum.

[Jón Steinar Ragnarsson, 19.3.2012 kl. 11:19]

Ég get annars boðið safninu upp á að 3D skanna gripina og prenta þá út í þrívídd, svo þeir geti gert nákvæmar eftirmyndir. Er svo sem hættur þessu bíó og minjagripabrölti fyrir löngu.