Áhugaverður fundur á Auðkúlu í Arnarfirði

Vestur á Auðkúlu í Arnarfirði heldur Margrét Hrönn Hallmundsdóttir áfram rannsóknum á fornum skála, þrátt fyrir að merk rannsókn hennar hafi af einhverjum ástæðum ekki hlotið mikla náð fyrir augum sjóðstjórna sem veita fé til fornleifarannsókna á Íslandi.

Margrét og teymi hennar í tvær vikur hreinsuðu um daginn gólf að Auðkúlu og fundu brot af merkum grip. Það var lítil brjóstvarta eða miðtrjóna af brjóstnælu (skálanælu) frá seinni hluta 10. aldar. Brjóstnælubrotið er úr bronsi og er logagyllt. Rannsakendur voru greinilega ekki með handbækurnar á staðnum, svo að Fornleifur leyfði sér að keyra í greiningu á gripnum á fasbók fornleifafræðingsins.

Að mati Fornleifs er um að ræða lítinn hluta af brjóstnælu af gerðinni P52 (samkvæmt gerðarfræði Jan Petersens hins norska meistarafornleifafræðings) eða Rygh 655 eftir gerðarfræði Olufs Ryghs. Slíkar brjóstnælur kalla enskir fornleifafræðingar "Barokk-nælur". Þær eru algengastar í Svíþjóð, en finnast þó æ oftar annars staðar.

Nælurnar hér af ofan af gerðinni P 52 / Rygh 566 frá Litlu-Ketilsstöðum í Hjaltastaðaþinghá. Á nælunni til vinstri hefur brjóstvartan losnað af. Fyrir neðan næla af gerðinni P 52 teiknuð.

Sá hluti brjóstnælunnar sem fannst á Auðkúlu í síðustu viku er miðvartan. Miðvartan er hnoðuð á, og er hún oft horfin af nælum af þessari gerð sem finnast i jörðu. Líklega hefur þessi hluti nælunnar á Auðkúlu fallið af á 11. öld, þegar hún var orðin lúin og gömul og hefur brotið væntanlega lent í gullkistu barnanna á Auðkúlu.

Þessi næla kemst næst þeirri gerð næla sem vartan frá Auðkúlu tilheyrir. Nælan er frá Uri í Norddal á Mæri. Universitetsmuseet i Bergen.

Blingið hennar Hólmfríðar Þorvaldsdóttur

Önnur tilraun og fræðilegri:

Því betra er að hafa það sem sannara reynist.

Um daginn fór ég heldur betur kvennavillt og ályktaðir rangt um mynd þessa. Þessar hefðarkonur, sem stóðu og sátu fyrir á ljósmynd í Reykjavík árið 1860, eru móðir, ein dætra hennar og uppeldisdóttir. Ljósmyndarinn upplýsti að þær væru kona og dætur "forsetans" (president of Reykjavík), sem var Jón Guðmundsson forseti Alþingis, einnig þekktur sem Jón ritstjóri (1807-1875).

Þær eru blessaðar, með fúlustu fyrirsætum Íslands sem ég hef séð - en gætu þó vel hafa verið óttaslegnar við þennan undarlega áhuga útlendinga á þeim. En þrátt fyrir óróa ungu kvennanna og illt augnaráð móðurinnar tókst sem betur fór að ná einni af elstu hópljósmyndum sem er til af Íslendingum. Myndin var tekin þann 25. ágúst árið 1860.

Mér þótti í fyrstu tilraun líklegt að konan, sem situr og heldur á bókinni, væri Sigríður Bogadóttir (1818-1903) kona Pétur Péturssonar síðar biskups. Mér varð þar heldur betur á í messuvíninu og var mér vinsamlegast bent á það. 

Myndin er hins vegar með vissu af Hólmfríði Þorvaldsdóttur (1812-1876) dóttur hennar Kristínu Jónsdóttir og uppeldisdóttur, Hólmfríði Björnsdóttur, sem var bróðurdóttir Hólmfríðar Þorvaldsdóttur. Hafði gamall samstarfsmaður minn á Þjóðminjasafni Íslands, Halldór Jónsson, skrifað um konurnar og Einar heitinn Laxness, sem kenndi mér eins konar dönsku í MH fyrir 43 árum síðan, hafði skrifað grein í Lesbók Morgunblaðsins árið 1997 um myndina og meira.

Fox-leiðangurinn 1860

Árið 1860 í ágústmánuði, heimsótti leiðangur manna Ísland, eftir dvöl á Grænlandi. Ferðinni var fyrst og fremst heitið til Grænlands, en komið var við í Færeyjum og á Íslandi á bakaleiðinni. Tilgangurinn með Grænlandsleiðangrinum var hin endalausa leit að örlögum Sir John Franklins og leiðangurs hans á tveimur skipum, HMS Terror og Erebus, en þau fórust með mönnum og mús við Grænland árið 1845. 

Fjöldi leiðangra hafa verið gerðir til að leita uppi skip Franklins og rannsaka örlög skipsverja. Þeim leiðöngrum lauk væntanlega endanlega árið 2016 er flök skipanna fundust. Flak HMS Terror reyndist vel varðveitt á 25 metra dýpi. Leitarleiðangurinn árið 1860 var einn af mörgum sem var kostaður af ekkju John Franklins og var fley leitarmanna Fox og kapteinn um borð var þekktur flotaforingi, Allen Young (1827-1915)að nafni. Fox-leiðangrinum 1859-60, voru gerð ágæt skil af danska flotaforingjanum Theodor von Zeilau í bók sem út kom í Kaupmannahöfn árið 1861 og bar titilinn Fox-Ekspeditionen 1860.

Þegar leiðangursmenn á Fox, sem var gufuskip, kom við í Reykjavík síðsumars 1860 voru teknar ljósmyndir og eru nokkrar þeirra varðveittar sem stereómyndir, sem seldar voru þeim sem höfðu áhuga á því að fá dálitla dýpt í myndaskoðun sína á konum, sem var með öðrum hætti og menn skoða myndir í dag - verður víst að segja.

Ljósmyndarinn var kaþólski paterinn Julian Edmund Tenison-Woods (1832-1889), og eru nokkrar mynda hans frá Íslandi varðveittar (sjá t.d. eina þeirra hér). 

Tau-kross Hólmfríðar Þorvaldsdóttur

Fornleifur borar hér fyrst og fremst í eitt atriði. Það er smáatriði á spaðafaldsbúningi frú Hólmfríðar. Um háls hennar hangir festi með Tau-krossi (borið fram Tá, sem er gríska heitið fyrir t). Tau-kross er einnig kallaður Sankti Andrésarkross, því hann munn hafa verið krossfestur á T-laga krossi. Krossinn, sem Hólmfríður ber um hálsinn, er að öllum líkindum frá fyrri hluta 16. aldar eða lokum 15. aldar. Neðan úr krossinum hanga þrjú A með þverstriki yfir (líkt og A-in voru oft sýnd í epígrafíu (áletrunum) á 15. öld) og tvö A að auki héngu neðan úr þvertrénu. Þessi 5 A voru að öllum líkindum vísun til nafns heilags Andrésar.

Þannig var nú blingið á 16. og 15. öldinni og sumar af þessum þungu festum urðu ættargripir hjá velmegandi fjölskyldum.

Sannast sagna minnir mig að ég hafi séð slíkan grip á Þjóminjasafninu þegar ég var á unga aldri (8-12 ára), en það var ég eins og grár köttur. Í þá daga var öllu búningasilfri slengt í tvö sýningarpúlt inni í bændasalnum. Mig minnir að þar hafi legið svona T-kross, en er ekki lengur viss. Þrátt fyrir nokkra leit hef ég ekkert fundið því til stuðnings á Sarpi. Kannski er ekki búið að melta gripinn nógu vel í Sarpi og ef til vill er ekki til mynd af honum á Þjóðminjasafninu. Ef það er tilfellið, er safnið beðið um að bæta úr því.

Til var í einkaeigu teikning eftir Sigurð Guðmundsson málara af Hólmfríði, en sú mynd eyðilagðist því miður í bruna árið 1934. Ljósmyndir höfðu hins vegar varðveist af teikningu Sigurðar Málara, einni þeirri bestu frá hans hendi, og þar má glögglega sjá Tau-kross Hólmfríðar.

Upphaflega hélt Fornleifur í fljótfærniskasti, að konan á ljósmynd Tennison-Woods væri Sigríður Bogadóttir. Myndin hér til hægri var tekin af henni árið 1903, sem var árið sem hún andaðist í Kaupmannahöfn. Líklegast voru margar konur nokkuð þungbrýndar á þessum árum í Reykjavík.

Annar möguleiki er sá, að þetta listaverk um hálsinn á fýldri maddömunni hafi verið brætt og málmurinn endurnotaður. Og svo er alltaf sá möguleiki að þetta djásn, sem fer Lady T í Reykjavík svo vel, hafi gengið í arf og sé Téið enn notað af langalangalangaömmubarni hennar, plötusnúðnum Alli T. Maður leyfir sér að dreyma og vona. En vonin er samt afar lítil.

Látið nú Fornleifi í té aðstoð yðar.

Mynd þessi, sýnir dóttur Hólmfríðar Þorvaldsdóttur, Kristínu Jónsdóttur og Hólmfríði Björnsdóttur, sem var bróðurdóttur Hólmfríðar Þorvaldsdóttur. Ljósmyndin var tekin á sama stað og myndin efst, og var einnig tekin af pater Tenison-Woods og hefur hann merkt hana "21. ágúst 1860 kl. 5 síðdegis". Frummyndin er varðveitt hjá Royal Geographic Society í London. Ljósmyndin er líklega tekin til norðurs við horn Aðalstrætis og Kirkjustrætis. Skugginn passar vel við að klukkan sé 5, 21. ágúst.

Trupulleikarnir á Velbastað

Fornleifafræðin í Færeyjum er ekki eins hástemmd og greinin er á Íslandi. Í Færeyjum eru t.d. ekki 40 fornleifafræðingar á ferkílómetra líkt og á Íslandi. Samt finna frændur vorir, fornfrøðingarnir hjá Tjóðsavninum í Færeyjum, sem áður hét Føroya Fornminnissavn, oft mjög áhugaverðar minjar. Stundum svo áhugaverðar að þær setja alla á gat.

Árið 2016 fannst t.d. á Velbastað (Vébólsstað) á Streymoy (Straumey) einstakur gripur, sem hefur valdið miklum heilabrotum á meðal frænda okkar í fornleifafræðingastéttinni í Færeyjum. Gripurinn sem um ræðir, er forláta hringur úr silfri sem hefur verið logagylltur.  

Þrátt fyrir að færeyskir fornfrøðingar hafi sett sig í samband við sérfræðinga á söfnum í Noregi, Bretlandseyjum (þar með töldu Írlandi)  og víðar (þó ekki á Íslandi), hefur enginn hringasérfræðingur á söfnum þessum getað hjálpað við að leysa gátuna um þennan merka hring. Því því er haldi fram að enginn hringur eins, eða nærri því líkur, hefur fundist í þeim löndum sem leitað hefur verið til. Aldursgreiningin er einnig samkvæmt helstu söfnum enn óviss. Við sama uppgröft fannst einnig silfurmynt, silfur-penny frá tíma Engilsaxakonungsins Eðvarðs hins Eldra í Wessex og mun myntin hafa verið slegin á tímabilinu 910-15.

Hvort hringurinn er eins gamall og myntin, er enginn fræðimannanna sem Tjóðsavnið hefur haft samband við tilbúinn að tjá sig um. Einn þeirra hefur gefið aldursgreininguna 1100-1300, en án nokkurra haldbærra raka. Einn ágætur fornleifafræðingur og fyrrverandi safnstjóri Þjóðminjasafns Írlands, Ragnall O´Floinn, telur hæpið að uppruna hringsins skuli leitað á Bretlandseyjum. Því er höfundur þessarar greinar ekki alveg sammála.

Hér má lesa grein eftir fornleifafræðinginn Helga D. Michelsen hjá Tjóðsavninu sem hann ritaði í tímaritið Frøði (sama og fræði, en borið fram "fröi") og kallar Helgi ágæta grein sína Gátuførur fingurringur. 

Eins og lesa má er Helgi fornfrøðingur í Færeyjum í miklum vandræðum, eða trupulleikum eins og það er kallað hjá frændum okkar. Trupulleikar er reyndar orð ættað frá Bretlandseyjum, komið af orðinu trouble. Ég held að hringurinn frá Velbastað sé líka þaðan. Það er svo minn "trupulleiki". En nú geri ég grein fyrir skoðun minni á baugnum:

Fornleifur ákveður að hjálpa frændum sínum

Þegar ritstjóri alþjóðadeildar Fornleifs frétti af einum helsta trupulleik Færeyinga á seinni tímum, þ.e. hringnum forláta frá Velbastað, ákvað hann að hjálpa frændum sínum sem urðu sjóveikir á leiðinni til Íslands. Hann notaði um það bil eina klukkustund á netinu og á bókasafni sínu uppi undir þaki. Hér kemur mjög stutt skýrsla um niðurstöður gruflsins:

Þar sem myntin sem fannst á Velbastað er vel aldursgreind og uppruni hennar þekktur, datt Fornleifi fyrst í hug að leita uppruna hringsins á sömu slóðum og myntin er frá.  Færeyjar eru, þrátt fyrir allt jafn langt frá Bretlandseyjum og þær eru frá Íslandi og Noregi.

  Tel ég nú mjög líklegt að hringurinn sé undir mjög sterkum Engilssaxneskum stíláhrifum með áhrifum frá Meróvingískri list í Frakklandi. Lag hringsins frá Velbastað er einnig þekkt á frægum hring með engisaxískum stíl, sem fannst á 18. öld. Einn helsti sérfræðingur Breta í engilsaxneskri list, dr. Leslie Webster, telur vera frá fyrri hluta 9. aldar (sjá hér). Hringurinn, sem hér um ræðir, fannst í Berkeley í Mercíu (Midlands) á Englandi, þar sem er greint frá klausturlífi þegar árið 759 e.Kr.

  Króna af öðrum hring, sem talinn er örlítið eldri en hringurinn frá Berkeley í Mercíu, er hringur sem fannst í Scrayingham í Reydale i Norður-Jórvíkurskíri (sjá nánar hér,þar sem hægt er að lesa um aðra hringa með sama lagi, sem tímasettir eru til 8. og 9. aldar). Krónan af hringnum frá Scrayingham er sömuleiðis meistaraverk með filigran-verki (víravirki)en  með sama lagi og krónan á hringnum frá Velbastað.

  Líklegt má telja, að hringurinn sem fannst í Berkley í Miðlöndum hafi verið hringur geistlegheitamanns, ábóta eða biskups. Hringurinn er vitaskuld skreyttur með annarri aðferð en hringurinn frá Velbastað, og er gott dæmi um það allra besta í gullsmíðalist á Bretlandseyjum á 9. öld. En lagið á hringnum, eða réttara sagt krónu (höfði) hans, er það sama  Þetta krosslag, sem báðir hringarnir hafa, er hins vegar frekar sjaldgæft en þó samt vel þekkt á fyrri hluta miðalda. Þetta er sams konar kross og maður sér t.d. á gylltum altörum í Danmörku (gyldne altre). Líklegt þykir mér einnig, að hringurinn frá Velbastað hafi verið borinn af kirkjunnar manni. Af hverju hann tapaði honum í Færeyjum er alfarið hans einkamál.

Ég fann fljótt hringa líka þeim hér til hliðar, sem hafa álíka krossmynd í auga hringsins og Velbastaðarhringurinn, þ.e. vígslukross (hjólkross/Eng. Consecration Cross), eftir mjög stutta leit á veraldarvefnum. Þeir eru vitaskuld alls ekki eins og hringurinn fornfái frá Velbastað, en ef svo má að orði koma, frá næsta bæ.

Ef maður lítur á stóru silfurkúlurnar, eða stílfærðu vínberin beggja vegna hringlaga flatarins með vígslukrossinum á miðju krónu hringsins frá Velbastað, minna silfurkúlurnar mjög á hringa frá Frakklandi frá 6.- 9. öld. Hér eru nokkur dæmi um, hvernig þannig vínberjaklasar (vínberið táknar blóð Krists) voru settir beggja vegna hringkrónunnar, eða þar sem baugurinn mætir krónunni.

 

Ef trúa má Leslie Webster, helsta sérfræðingi Breta í Engilsaxískri list, varðandi aðra hringa með svipuðu lagi og Velbastaðarhringurinn, er hringurinn að mínu mati líklegast smíðaður á 9. eða  10. öld, þegar engilsaxneskur stíll í gullsmíðalist var enn í miklum blóma. Hringurinn er því að mínu mati frá Bretlandseyjum, en ber einnig áhrif frá hringum á Meginlandi Evrópu, helst frá hringum í Frakklandi, en einnig sjást býsantísk áhrif.  

Ég vona að þetta leysi vandamálið með hringinn frá Velbastað. Reikninginn sendi ég síðar til Tjóðsavnsins í Færeyjum, en Fornleifur er vitaskuld rándýr í allri fræðilegri þjónustu við söfn og örn að senda stofnunum reikninga. 

Góðar stundir og allt í lagi.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 

Ljósmyndin efst birtist í Frøði og er tekin af Finni Justinussen

Version in English (pdf)

Version in English (word docx), please see "Skrár tengdar þessari bloggfærslu" below.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• vebolstadur2.docx

Þýfi foreldra íslenskra landnámsmanna rænt á safni í Bergen

”Kæmpeskandale” er nú í uppsiglingu í Noregi. Menn spyrja sig af hverju Háskólasafnið í Björgvin var ekki betur varið en að þjófar gátu farið inn um glugga á 7. hæð hússins með því að fara upp á byggingapalla sem utan á húsinu eru vegna viðgerða á því. Þjófarnir gátu nokkuð auðveldlega komist inn á safnið inn um glugga á stigaturni byggingarinnar sem hýsir safnið - og út fóru þeir svo með þjóðargersemar Noregs. Þjófavarnarkerfið fór reyndar í gang tvisvar sinnum, en vaktmenn fyrirtækis úti í bæ, sem sjá um vöktun og eftirlitið sáu ekkert grunsamlegt og fóru jafnóðum af vettvangi. Greinilega eru ekki mikil not af slíkum fyrirtækjum þegar virkilega þarf á þeim að halda. Viðvörunarkerfin fara svo oft í gang vegna mistaka og tæknigalla, því þannig þéna fyrirtækin meira en umsamið er. En þegar virkilega þarf á þeim að halda, halda vaktmennirnir að það það sé "sama gamla bilunin" í kerfinu.

Þjófarnir rændu, að því er fréttir herma, meira en 245 gripum frá járnöld og víkingaöld, og þar á meðal gersemum úr sumum af helstu kumlum víkingaaldar í Noregi.

Norðmönnum hefur því greinilega ekki tekist að varðveita þann menningararf og þýfi sem forfeður Íslendinga stálu á Bretlandseyjum um 850 e.Kr. áður en haldið var til Íslands.

T.d. gersemar Vélaugar Hrappsdóttur sem heygð var í Gauseli á Rogalandi, /sjá ljósmynd af litlum hluta haugfjár hennar efst). Gröf hennar innihélt trogarfylli af illa fengnu en kristilegu írsku bling er bræður hennar og faðir höfðu rænt á Írlandi. Gudda er formóðir flestra bankaútrásarþjófanna á Íslandi. Sjá Íslendingabók til að sjá hugsanlega ættartengsl ykkar við Vélaugu eða írsku blingprinsessurnar sem bræður hennar börnuðu í Dyflini.

Á smettiskruddu Háskólasafnsins í Björgvin, má nú lesa þessa frekar aumu yfirlýsingu á ensku, því eins og Íslendingar búast Norðmenn við því að útlendingar séu á bak við öll misyndisverk :

ENGLISH: Monday morning, 13th of August, employees at the University Museum discovered that there had been a burglary at the Historical Museum. It looks like people have entered the seventh floor from the scaffolding outside the museum tower.

Several important objects from the Norwegian cultural heritage are missing. Irreplaceable pieces of history are gone. For a museum, there is hardly anything worse than have objects stolen.

Now we only have one wish; to get as many as possible of the stolen objects returned to us.
So we need people's help. In this group we will continuously post pictures of objects we miss.

You can post pictures of objects, ask questions, share things and discuss. Of course you can share photos from our album with others.

Do you know someone who may be interested in helping us? Invite them in by pressing "Add Friend".

Contact us here, by PM or email if you think you have found or seen parts of our common heritage.

Hjálpum nú frændum okkar ef einhver býður ykkur þýfið til kaups. Gripina má sjá hér að einhverjum hluta til, svo hægt sé að velja bestu gripina til að bjóða í. Hér er einnig áhugaverð frétt um málið.

Brotasilfur - óáfallið

Í þessari færslu má sjá tvær stórmerkar ljósmyndir sem finna má á vef Héraðsskjalasafns Austurlands. Hér borgar Kristján Eldjárn yfir silfursjóð sem fannst austur a landi, óáfallinn, árið 1980. Eldjárn þótti vitaskuld, sem eins konar fornleifafræðingi, furðulegt að sjóðurinn kæmi óáfallinn úr jörðu. Það þykir flestum reyndar enn í dag. Ég held að menn séu hættir að leita að skýringum. Það er svo óþægilegt.

Hér má lesa aðrar greinar Fornleifs um þennan sjóð:

Det ville som sagt være meget beklageligt for skandinavisk arkæologi... (2011) Greinin er ekki á dönsku.

Hvar er húfan mín? (11.12. 2012; sjá síðustu athugasemd neðst)

"Miklu betri en Silvo" (16.12.2012)

Moldin milda frá Miðhúsum er horfin (4.1.2013)

Hvað fær maður fyrir silfur sitt ?  (13.4.2013) Í þessari grein birtist eftirfarandi frásögn:

Auðun H. Einarsson segir frá (1.5. 1997, sjá færslu dags. 13.4.2013)

 

Neðri myndin af vef Héraðssafns Austurlands er unaðsleg ljósmynd af finnandanum og syni hans. Gleðin skín úr augum þeirra. Ekki þótti finnandanum fundarlaunin góð, en síðar var bætt úr því fyrir tilstuðlan þingmanns eins frá Snæfellsnesi og skálds í Reykjavík.

Heilagur Vitus í Freiburg

Fyrir viku síðan dvaldi ég í Þýskalandi, nánar tiltekið í Freiburg, þar sem ég var gestur í afmælisveislu Felix vinar míns Rottbergers (sjá færslu hér fyrir neðan).

Freiburg er forn háskólaborg og trúarmiðstöð kaþólskra. Einhverjir Íslendingar hafa lagt stund á nám í Freiburg og þykir þar ekki dónalegur háskóli. Borgin varð mjög illa út úr síðara heimsstríði. Mikið magn af sprengjum rigndi yfir hana í nóvember 1944 og 90 % gamla bæjarhlutans voru jöfnuð við jörðu. 

Nokkuð var þó öðruvísi farið með sprengjuregnið í Freiburg en í flestum öðrum borgum Þýskalands. Þýskt stórskotalið taldi vegna mistaka að borgin væri frönsk, enda skammt til landamæra Frakklands. Þjóðverjar töldu að í borginni væru herir bandamanna búnið að hreiðra um sig. Því fór sem fór. Þjóðverjar réðust á sjálfa sig. Aleppó er ekkert einsdæmi.

Á árunum eftir stríð var gamli bærinn byggður upp aftur eftir gömlum myndum, teikningum og jafnvel minni. Endurreisn gamla bæjarins hefur tekist upp og ofan, en margt er þó með ágætum. Í dag sver Freiburg sig því í ætt við "gamla Selfoss", leikmyndabæ sem fyrrverandi forsætisráðherrann vildi byggja úr timbri frá BYKO, þó svo að aldrei hefði sprungið nema borðsprengja og nokkrir botnlangar á  Selfossi.

Ekki fóru allir forngripir forgörðum í Freiburg og þar er ágætt borgar- og miðaldasafn, Augstiner Museum, sem er í gömlu Ágústínaklaustri.

Þar fann ég þetta skemmtilega líkneski frá 1500-1525, sem sýnir háheilagan mann sem tekinn hefur var með buxurnar niðrum sig og hefur síðan verið látið krauma í eigin feiti, ekki ósvipað og sá fyrrverandi sem vildi reisa Selfoss í áður óþekktri dýrð. Þau jarteikn gerast nefnilega á stundum að rassberir menn eru teknir í heilaga manna tölu, sér í lagi ef talið er að þeir séu sakleysið uppmálað.

Þarna er auðvitað á ferðinni heilagur Vitus sem uppi var um 300 e. Kr. í Litlu-Asíu, ef það er ekki lygi. Diocletianus keisari lét sjóða Vitus í olíu fyrir þær sakir einar að Vitus var kristinn. Keisarinn var líklegast félagi í Vantrú, því ekki hefur hann verið múslími. Sánkti Vitus telst í kaþólskum sið til eins hinna 14 hjálpardýrlinga sem gott þykir að heita á í veikindum og vandræðum. Vænlegast þótti að heita á hann ef maður var barn eða unglingur eða fyrir fólk sem haldið var flogaveiki og krampa. Hann dugði þó skammt fyrir fórnarlömb presta sem hafa fengið gott fólk á Íslandi til að greiða 200.000.000 króna í bætur fyrir ósannaðar sakir erlendra presta. Kannski vantar líkneski af Vítusi í Landakotskirkju.

Einhver veltir líklega fyrir sér af hverju af er hægri höndin á Vítusi. Ég veit bara eitt, það er ekki George Soros að kenna.

Blessuð sé minning hans.

"Í olíu, fyrr má nú fyrr vera. Mikið þurftu sumir menn að þola til að við gætum orðið svona ferlega siðmenntuð á okkar tímum."

Dýr var Denni ekki

Sumt af því sem safnað er á Þjóðminjasafni Íslands er selt fyrir slikk á eBay. Ekki svo að skilja að Þjóðminjasafnið sé farið að selja út af Þjóðararfinum. Nei, nei svei mér þá, en safngeymslurnar líkjast æ meira skranverslun með 20. aldar gripum, meðan fjárlög fara í að gylla þjóðminjavörð með titlum. Á eBay er oft hægt að finna hluti sem kannski ættu frekar heima á Þjóðminjasafninu en pakki af Melrósate frá 1970. Maður veit þó aldrei hvað síðar meir verður þjóðmenning. Mat manna er mjög mismunandi. Sumir brenna fyrir einhverja nostalgíumenningu frá framsóknarheimili, þar sem uppskriftir húsmæðraskólanna voru a við boðorðin í Biblíunni. Fyrir aðra eru bensíndunkar stærri hluti af íslenskri menningu en koparristumyndir af íslenskum dýrum frá 18. öld sem ekki eru til á söfnum á Íslandi.

Sumar persónur verða einnig fljótt safngripir, og eiginhandaáritun þeirra fer fyrir morðfé. Söfn berjast meira að segja við að ná í jarteiknirnar eins og væri það táin af Kristi. Fólk borgar jafnvel aðgangseyri til að sjá hrafnasparkið þeirra eða borð sem brjálæðingur nokkur frá New York hefur teflt við fjandann við og talið flugur í lampanum yfir. Sá vitleysingur fékk íslenskan ríkisborgararétt að launum - eða var það gyðingahatrið sem var launað?

Ekki vissi ég fyrr en nýlega, að ótíndir íslenskir stjórnmálamenn, sem ekki komust á Bessastaði hefði látið ljósmynda sig til að senda aðdáendum um allan heim. Það var víst tilfellið. Nú er t.d. hægt að kaupa mynd af Steingrími Hermannsson Original, og eiginhandaráritun hans í kaupbæti á eBay. Þetta er til í Þúsundvatnalandinu og hægt að fá fyrir skitnar 171,73 danskar krónur sem gera tæpar 3243 freðkrónur á dagsgengi. Það er náttúrulega skítur á priki og ætti að vera sjálfsagður hlutur fyrir Framsóknar-Reichsstórsafnið við Suðurgötu að kaupa, ef Finnar vilja ekki varðveita portrettið af Denna. Ef Þjóðminjasafnið nær ekki í Denna gæti hugsast að danska sendiráðið kaupi og hengi myndina upp á gestasalerni sínu, þar sem Steingrímur lokaðist eitt sinn inni með vinveittri sendiherrafrú.

En óttalega er Denni nú billegur. Það hefur líklega kostað meira að láta prenta myndina og nota tíma í að árita hana en 3243 krónur. Þó hlýtur Denni að vera dýrari allur en 20 bréf af Melrósatei. Ég trúi ekki öðru. Ég vona að Þjóðminjasafni kaupi þennan dýrgrip, í það minnsta til að sýna framtíðinni hve uppi var typpið á sumum mönnum í landinu okkar á hjara veraldar.

Ég er með hund

Fyrir tæpri viku síðan festi ég kaup á hundskvikindi. Ég telst dags daglega til öfgafullra kattaelskanda og þarf víst mikið til að ég falli fyrir hundsskömm, enda eru það skítugar skepnur, afar háværar og heimskar. Hundurinn minn er hins vegar af göfugu kyni og getur rakið ættir sínar alveg urrandi aftur á seinni hluta 18. aldar. Þetta er hin mesta þrifaskepna, sem aldrei setjast á flær eða annar óskapnaður, enda er hann alíslenskur í húð og hár, tær eins og lindin og greindur eins og þjóðin sem hann hefur löngum elt og flaðrað í kringum.

Á 6. áratug 18. aldar komu franskir könnuðir til Íslands og náðu sér í eintök af íslenskum fjórfætlingum. Þetta voru sendimenn franska greifans af Buffon (comte du Buffon) sem skírður var Georges-Louis Leclerc (1707-1778). Hann var einn fremsti náttúrufræðingur Frakka og gaf út heilmikið verk "Histoire naturelle, générale et particulière" (sem út kom 1749-1788, og var áfram haldið með útgáfuna eftir dauða hans allt fram til 1804).

Hef ég áður skrifað um Erlend og Vigdísi, sem fóru með Franzmönnum úr landi og gerðust síðan fræg í einum af 36 bindum Buffons greifa um blessaða náttúruna. Erlendur, sem upphaflega var nefndur Móri og kom frá Skagaströnd, endaði í fátæklegu cassoulet í Bastillunni. Vigdís varð hins vegar miðopnudýr í "Oui de moutons" frá 1760 og vöktu klaufir hennar sér í lagi athygli franskra rúta. Hún reyndist afar kynsæl, áður en hún fór úr einhvers konar riðuveiki.

Það sem menn vissu ekki var að Fransarar numdu einnig á brott með sér íslenskan hund (Chien d'Islande). Hann svaraði fólki ef hann var kallaður Seppi og var á lóðaríi á Bessastöðum er hann fann góðan matarilm úr skipi Fransmanna þar út fyrir landi. Gerði Seppi sér lítið fyrir og synti út í skipið og fór þaðan ekki síðan fyrr en skipið lagðist að bryggju í Calais. Fransmenn þurftu því ekkert að hafa fyrir því að ná sér í íslenskan hund með öllum þeim aukakostnaði sem slíku fylgdi.

En af þeirri mynd sem fremstu teiknarar Frakka ristu af Seppa má glögglega sjá, að Seppi var einhvers konar slys eða ávöxtur hópnauðgunar, sem hefur átt sér stað síðla kvölds á horni tveggja traða í Reykjavík. Hann er ekki "rassenrein" frekar en þeir hundar sem síðar hafa verið skilgreindir sem íslenski hundurinn. "Hreinir" íslenskir hundar voru hugsanlega til, en það þurfti að fara austur í sveitir til að finna einn slíkan. Það gerðist árið 1788 er Kátur kom út í fyrsta bindi af enskri bók The Habitable World Described; Or the Present State of the People in all Parts of the Globe, from North to South: Showing The Situation, Extent, Climate, Productions, Animals, &. of the different Kingdoms and States; Including all the new Discoveries: etc. & etc. Part I., London 1788.. Höfundur var séra John Trusler.

Af Seppa fara síðar þær sögur, að hann hélt sínum uppteknu þjóðháttum á Íslandi á götum Parísarborgar og þar bar hann beininn eftir að einn vagna Lúðvíks 15. ók yfir hann og kramdi til ólífis. Seppi þótti snoppufríður og fjölgaði sér ríkulega með kjölturökkum og pudelhundum Parísaraðalsins. Afkomendur Seppa tóku þátt í frönsku byltingunni, en geltu einnig hæst allra við aftöku Robespierre eins og samtímaheimildir sýna ljóslega. Erfðafræðilega séð var þetta því greinilega íslenskur hundur.

Afkomendur Seppi d'Islande við aftöku Robespierres

Eins og lesendur mínir hafa líklega þegar getið sér til, þá keypti ég ekki hundinn minn í þrívídd. Ég lét mér nægja að kaupa hann hjá fornbókasala í Berlín, sem hefur líklega skorið hann úr leifum af verki Buffons greifa sem hann eða aðrir gátu ekki étið við umsátrið um Berlín árið 1945. Seppi mun fá heiðurssess upp á vegg hjá mér líkt og myndirnar af Erlendi og Vigdísi, og fjölskyldumynd af þeim þremur sem einnig kom út á bók eftir annan höfund en Buffon om 1780. Fjölskyldumyndina fann ég einnig fyrir skít á priki hjá sama skransalanum í Berlín og ég keypti Seppa af. Höfundur þeirrar myndar hefur einnig sett Íslandsfálka upp í ættartréð.

En athugið lesendur góðir, að íslensk dýr þóttu erlendum mönnum merkilegri en íslenska mannskepnan, því ekki teiknuðu sendimenn Buffons Íslendinga svo vitað sé. Afkomendur sendisveinanna eru hins vegar til á Íslandi og getur Erfða-Kári líklega greint ykkur betur frá sérkennum þeirra en ég.

Gullið í Gullskipinu er loks komið í leitirnar

Margir hafa sennilega aldur til þess að muna þá sveit vaskra manna sem hundsuðu alla rökhugsun og heimildir og leituðu ár eftir ár að "Gullskipi" á Skeiðarársandi.

Eftir áratuga leit, á skjön við ráð fróðra manna og t.d. rannsóknarstofnun bandaríska sjóhersins í Maryland, fundu þessir karlar loks árið 1983 skip í sandinum. Ekki var það gullskipið heldur þýski togarinn Friedrich Albert, sem strandaði á sandinum í janúar árið 1903.

Þjóðminjasafnið eitt græddi eitthvað gullkyns á því ævintýri því það fékk nýjan jeppa, hvítan og austur-asískan að uppruna, til að taka þátt í ævintýrinu með gullskipið áður en það varð að martröð með þýskan togara í aðalhlutverki. Áður en það gerðist var Þjóðminjasafnið komið í startholurnar og hafði sent fólk austur á Sanda. Reyndar vildi Menntamálráðuneytið fá jeppann aftur eða láta Þjóðminjasafnið borga fyrir hann að fullu og þátttöku safnsins í vitleysunni, en það tókst ekki. Heilar 50 milljónir fornkrónur gekkst ríkið í ábyrgð fyrir á sandinum. Var jeppagarmurinn lengi kallaður Gullskipið af gárungum í fornleifafræðingastétt.

Þegar menn fundu ryðgaðan ventil úr Albert togara fór víst allur vindur úr Gullleitarmönnum. Myndin birtist í DV í september 1983.

Þrátt fyrir togarafundinn, héldu ofurhugarnir áfram leit sinni í nokkur ár á sandinum, en nú heyrist orðið lítið af Het Wapen van Amsterdam sem strandaði árið 1667 og meintum dýrindisfarmi skipsins.

Þrátt fyrir að sameiginlegar farmsskrár skipsins og þeirra skipa sem það var í samfloti með væri birt á Íslandi og hún ekki sögð innihalda neitt þess kyns sem stórir strákar í sjóræningjaleik leita að, þá héldu sumir menn að skrárnar innihéldu t.d. upplýsingar um að "49,280 tonn af kylfum eða stöfum". Reyndar skjátlaðist þeim einnig sem birtu farmskrárnar og óðu í sömu villu og leitarmenn. Þeir sem fróðari áttu að vera og hafa vitið fyrir ævintýramönnum, höfðu ekki fyrir því að leita aðstoðar manna sem gátu lesið hollensku. Það sem velviljaðir heimildarýnir menn vildu meina að væru kylfur og stafir, voru 49,28 tonn af múskatblómu, foelie. Einhver spekingur þýddi orðið foelie með kylfum og stöfum (sjá hér), en foelie er gamalt heiti fyrir múskatblóm (muskaatbloem á hollensku), þ.e. trefjarnar rauðu og bragðgóðu utan um múskathnotuna. Trefjarnar missa fljótt litinn og verða gular og fölar og eru seldar malaðar á Íslandi, oft undir enska heitinu mace.

Þetta kylfustand var föður mínum sem var fæddur í Hollandi mikið undrunarefni man ég, en hann flutti einmitt inn múskatblómu og múskathnetur, og hann reyndi að hafa samband við björgunarmenn gullskipsins, ef ég man rétt sjálfan Kristinn í Björgun, en án mikils árangurs. Þeir vildu ekkert á hann hlusta. Þeir voru líklega farnir að leita að kylfum í sandinum blessaðir mennirnir.

En nú færi ég Gullskipsmönnum lífs eða liðnum þau gleðitíðindi, að gullið í gullskipinu sé svo sannarlega fundið. Það hefur lengi verið vel varðveitt í kirkjum og söfnum síðan það fannst, þótt lítið væri nú reyndar eftir af gullinu.

Gullið eru leifar af gyllingu, stundum gervigyllingu, á spjöldum úr skrautkistu með svörtu lakkverki, sem var meðal þess sem menn hirtu úr flaki skipsins eða af sandinum. Fróðir menn, og þar á ég m.a. við Þórð Tómasson í Skógum hafa lengið talið að spjöldin þrjú úr lakki sem varðveitt eru í Skógarsafni, Þjóðminjasafni og Kálfafellskirkju hafi komið úr Het Wapen van Amsterdam. Þar er ég alveg sammála meistara Þórði, og það eru fremstu sérfræðingar í Hollandi líka. Verkið á lakkspjöldunum kemur heim og saman við að það geti hafa verið úr skipi strandaði árið 1667.

Hins vegar er nýtt vandamál komið upp sem þarf að leysa. Lakkverk, sem á þessum tíma tengdist oftast Japan var framleitt víðar í Asíu en þar. Þegar Het Wapen van Amsterdam lagði upp í sína síðustuu ferð frá Batavíu (síðar Jakarta) í Indónesíu, og það var þann 26.janúar 1667, var skipalest sú sem Skjöldur Amsterdams með fylli að varningi víðs vegar úr Asíu. Hollendingar söfnuðu auðæfum, kryddi, vefnaði og postulíni í gríðarstór pakkhús í Batavíu sem þeir sóttu til fjölmargra hafna sem þeir sigldu á.

Kastali Hollendinga í Batavíu árið 1661, stærð sumra pakkhúsanna sem sjást á myndinni var mikil. Njótið verksins, sem málað var af Andries Beeckman árið 1661, með því að stækka myndina. Málverkið hangir á Rijksmuseum í Amsterdam.

Ein þessara hafna var Macau, nýlenda Portúgala, sem þeir lögðu áherslu á, eftir að Japanar höfðu úthýst þeim frá Japan. Portúgalar höfðu smám saman gerst óvinsælir meðal Japana og stunduðu trúboð í Japan. Það líkaði Japönum lítt og voru Portúgalar loks flæmdir í burtu og einnig margir Japanir er tekið höfðu kristna trú. Meðal þeirra Japana sem fóru með Portúgölum voru iðnaðarmenn sem stunduðu lakklistavinnu. Þeir settust að á Macau nærri þeim stað sem síðar hét Hong Kong og héldu áfram að stunda handverk sitt.

Helsti sérfræðingur Hollands og heimsins í lakklist telur nú mjög hugsanlegt að spjöldin á Íslandi sem að öllum líkindum eru komin í "Gullskipinu" fræga, hafi verið gerð af japönskum listamönnum á Macau, þó ekki sé búið að afskrifa að þau séu frá Kyushu eyju í Japan, eða verkstæðum í Nagasaki ellegar Kyoto.

Spjald sem talið er vera úr Het Wapen van Amsterdam. Varðveitt í Byggðasafninu í Skógum og var síðast notað sem sálmaspjald í Eyvindarhólakirkju.

Efnasamsetning lakksins, sem á japönsku kallast urushi, verður nú vonandi rannsökuð ef leyfi fæst og er hægt með efnagreiningum að segja til um hvort að það var framleitt í Japan, Macau, Síam eða annars staðar. Vísindunum fleygir fram.

Fleiri tíðindi munu berast af því síðar á Fornleifi, sem alltaf er fyrstur með fréttirnar - af því gamla.

Vona ég að þessi gullfundur gleðji gullleitarmenn á Sandinum, ef þeir eru þá nokkrir eftir ofan sanda til að gleðjast með okkur - líklega allir farnir með gullvagninum aftur heim í skýjaborgirnar.

Saga af sverði - Hrafnkelsdalssverðið

Árið 1897 fann ungur maður fornt sverð í Hrafnkelsdal. Löngu síðar leiddi dr. Jón Hnefill Aðalseinsson mjög góðar líkur að því hver finnandinn hefði verið. Hann hét Benedikt Ísaksson og var vinnumaður hjá Elíasi Jónssyni bónda á Vaðbrekku og síðar í Aðalbóli. Af frásögnum eldri manna sem þekkt höfðu Benedikt, og sem Jón Hnefill hafði tímanlega tal af, er hægt að álykta að sverðið hafi fundist í Skænudal sem er lítill dalur sem gengur vestur og suðvestur inn á múlann sem er á milli Hrafnkelsdals og Jökuldals. 

Þótt Jóni Hnefli hafi þótt mikilvægt og áhugavert að velta fyrir sér hver finnandi sverðsins var og hvar það fannst, þá er eigendasaga þess engu síður áhugaverð, sem og gerð sverðsins. Það tvennt mun aðallega verða rætt hér, því sú saga hefur enn ekki verið sögð að fullu, þótt oft hafi verið skrifað um sverðið og það án vitundar um allar heimildir sem því tengjast.

Nýjar heimildir um um sverðið frá aldamótaárinu 1900 verða hér settar fram í fyrsta sinn. Þær hafa varðveist á því sem forðum var kallað 2. deild Þjóðminjasafns Dana (Nationalmuseets 2. Afdeling) í Kaupmannahöfn.

Ef rétt er að Benedikt Ísaksson hafi fundið sverðið, þá hefur hann eða bóndinn sem hann vann fyrir selt H.I. Ernst apótekara á Seyðisfirði sverðið fyrir 12 krónur. Sverðið endaði síðan á Statens Historiska Museum í Stokkhólmi. Lýsir Kristján Eldjárn því í doktorsritgerð sinni í íslenskum fræðum við Háskóla Íslands, Kumli og Haugfé (1956). Því miður hafði Eldjárn ekki aðgang að öllum skjölum og yfirsást gögn sem ég fann löngu síðar í Kaupmannahöfn á 9. tug síðustu aldar. Hér skal bætt inn í eyðurnar og nýjar heimildar taldar til.

Kaup og sölur

Eigandasöguna gætum við byrjað með skrifum Þorsteins Erlingssonar skálds í blaðinu Bjarka árið 1900. Þorsteinn fór fremur háðskum orðum um að H.I. Ernst hefði haft sverðið af finnandanum án þess að finnandinn fengi nóg fyrir snúð sinn:

Maður fann hjer gull- og silfurbúið sverð, uppi í Hrafnkelsdal nú nýlega og er sagt að hann hafi verið svo sorglega fávís að selja Ernst apótekara það fyrir 12 kr. Eftir því sem af sverðinu er sagt hefði forngripasafnið íslenska gefið manninum að minsta kosti 100 kr. fyrir það og ný er auk þess líklega loku skotið fyrir að það komist þangað og er það illa. (Þorsteinn Erlingsson í Bjarka 5. árg. 1900. 25. tbl. 25.06.1909).

Þessi skoðun Þorsteins fór fyrir brjóstið á apótekaranum sem svaraði nokkrum dögum síðar í öðru blaði, Austra:

Bjarki og hið forna sverð

Í tilefni af því, að föðurlandsvininn, ritstjóra Bjarka tekur það svo ákaflega sárt að vita til þess að forngripasafnið í Reykjavík skuli missa af sverði því er fannst um vorið 1897 í Hrafnkelsdal, - er mér sönn ánægja að því, að hugga ritstjórann með eptirfarandi tilboði: Í 24 klukkustundir frá birtingu þessa tilboðs míns í Austra stendur herra Þorsteini Erlingssyni þetta forna sverð til boða fyrir 112 krónur, hvar af 100 kr. skulu skiptast milli þess sem seldi mér sverðið, og stofnana til almennings heilla hér í kaupstaðnum, eptir opinberlega auglýstri skýrslu. Að sjálfsögðu verður herra Þorsteinn Erlingsson skriflega að ábyrgjast mér, að forngripasafnið í Reykjavík verði njóti sverðsins, þó það kynnu að verða mjög deildar meining milli safnsins og herra Þorsteins Erlingssonar um verðmæti sverðsins. ....

Seyðisfirði, þann 29. júní 1900. H. I. Ernst lyfsali , p.t. eigandi hins forna sverðs. (H.I.Ernst í Austra, 22. tbl. 29.06.1900).

Síðar sama ár skrifaði Ernst apótekari Þjóðminjasafni Dana. Það bréf fann ég í einni af mörgum heimsóknum mínum á Þjóðminjasafnið í Kaupmannahöfn á árunum 1981 til 1986. Líklegast árið 1981. Bréfin sýna, að Ernst hafði ekki aðeins áhuga á að koma sverðinu í verð. Hann leitaði upplýsinga um gerð sverðsins og aldur þess.

1. Nóvember 1900 skrifar Ernst til Arthurs Williams Mollerup sem var yfirmaður 2. deildar Þjóðminjasafns Dana.

H.I. Ernst                                      Seydisfjord, den 1ste Novbr. 1900.

Privilg. Apotheker

Generalagentur for Livsforskikringsselskabet SKANDIA STOCKHOLM

Til Direktören for Nationalmuseets 2d Afdeling, Höjvelbaarne Hr Dr. phil. Mollerup R. af Dbrg. Kjöbenhavn.

Efter Anmodning fra Justitsraad Hansen i Hobro tillader jeg mig herved at fremsende et Fotografi af det i Hrafnkelsdal her paa Island fundne Sværd. Som det vil sees af Fotografiet er Sværdet, der maaler 35 ½ Tommer, en nöjagtig Copi af det i Fabricius Danmarkshistorie Side 38 afbildede Sværd fra Jærnalderen. Tillige findes Sölv og Guld indlagt paa Sværdknappen (synligt på Billedet) og nede ved Haandgrebet. Jeg skal tillige oplyse om, at Rektoren ved Reykjavik Latinskole Dr. phil. Björn Olsen, der har set Sværdet hos mig, formener, at der under Haandgrebet findes Runer, der imidlertid for mit Øje synes at være utydeligere. Som ovenform bemærket, er Sværdet fundet i Hrafnkelsdal, hvor Hrafnkel Freysgode ligger begravet; men yderligere undersøgelser af Stedet gav intet foröget Resultat. - Saafremt Museet paa Basis af de modtagne Oplysninger kan bestemme Sværdets Alder vilde jeg være særdeles taknemmelig for en Meddelelse herom.

Med særdeles Höjagtelse

Ærbödigst

H.I.Ernst

Apotheker og Vicekonsul.

Upplýsingar í þessu bréfi Ernsts apótekara veita okkur vitneskju um að fundarstaður sverðsins var rannsakaður eitthvað frekar eftir fund þess.

Annar maður, Frederik Opffer að nafni, sem var blaðamaður í Køge, á Kjøge Avis, skrifaði sömuleiðis eins konar rógsbréf til Þjóðminjasafns Dana. Hvar hann hefur snapað upp fréttir af kaupum Ernst apótekara á íslensku sverði, er ekki gott að segja.

Kjøge, d. 24. September 1900

Hr. Museumsinspektør Mollerup!

Apotheker H. J. Ernst på Seydisfjord har for nogen Tiden siden af en islandsk bonde kjøbt et ældgammelt Høvdingesværd for 12 kroner. Efter Beskrivelsen skulle det være meget smukt og interessant . Det forlyder, at det er indlagt og bærer Navnetræk, således at man ved, fra hvem ddet stammer. Efter hvad jeg fra sikker Kilde har bragt i Erfaring, agter Apotheker Ernst at sælge Sværdet til en engelsk Samling. Da dette formentlig strider imod Bestemmelserne angående Danefæ, og da det jo var kjedeligt, hvis en antikvarisk Sjældenhed skulde gå ud af Landet for personlig Vindings Skyld, tillader jeg mig at henlede Deres ærede Opmærksomhed på Sagen. Apotheker Ernst´s Fader, fungerende Toldkontrøller Ernst, Vesterbrogade 115(?) vil sikkert kunne give goder Oplysninger derom.

Med særdeles Agtelse                                                                                                                    Frederik Opffer

I uppkasti af bréfi sem Arthur William Mollerup hefur ritað Ernst apótekara þann 12.desember 1900 skrifar hann meðal annars:

... Gennem Justitsraad Jensen har jeg erfaret, at De foreløbigt ikke agter at afstaa sværdet. Paa Grund af den antikvariske Værdi vil jeg dog være Dem forbudnen for en Meddelelse naar De eventuelt skulde faa i Sinde at skille Dem ved det.

Ernst upplýsti greinilega, að hann væri ekki á þeim buxunum að selja sverðið.

Ekkert af þessum síðastnefndu upplýsingum úr Þjóðminjasafni Dana, koma fram í Kumli og Haugfé Kristjáns Eldjárns og þaðan að síður í endurútgáfu á ritgerðinni frá 2000, enda fann ég fyrstur manna þessi bréf og greini fyrstur frá þeim nú. Ég sé nú, þegar ég tek þau fram eftir að þau höfðu safnað hjá mér ryki í möppum, að enginn hefur nýtt sér þau þegar um sverðið í Hrafnkelsdal hefur verið ritað á síðari árum. Aðstandendur endurútgáfu ritgerðar Eldjárns gerðu sér ekki í þessu efni frekar en í öðrum mjög mikið far um að bæta við upplýsingum.

Ernst apótekari lét síðan sverðið. Hvort hann seldi eða gaf það vitum við ekki í dag. En það endaði í Svíþjóð, en Ernst var umboðsmaður SKANDIA líftryggingafélagsins, sem gæti skýrt ferð sverðsins til Svíðjóðar. Samkvæmt sænskum heimildum gaf N. Petersen jústítsráð í Kaupmannahöfn formlega sverðið Óskari 2. Svíakonungi, sem lét það síðan árið 1903 á Statens Historiska Museum i Stokkhólmi. Fékk sverðið safnnúmerið SHM-11537.

Sverðið afhentu Svíar svo Íslendingum árið 1971 eins og t.d. má lesa um hér á forsíðu Þjóðviljans hinn 15. september 1971, ellegar í grein Þórs Magnússonar í Árbók Fornleifafélagsins 1971. Ekki gat það talist til gjafar sænskum lögum samkvæmt, en það er nú á Íslandi til ævarandi varðveislu (ständig deposition). Þann 14. september 1971 fékk Þór Magnússon sverðið í hendur, og hefur það síðan verið varðveitt á Þjóðminjasafni Íslands og er enn skráð með sænsku safnnúmeri með öðrum upplýsingum (í Sarpi) sem er hins vegar mjög ábótavant.

Dæmigerð VLFBERHT áritun,er þó ekki á íslensku sverði.

+VLFBERHT+ sverð

Sverðið sem kennt er við Hrafnkelsdal, þótt það hafi fremur fundist í Skænudal, er með svo kallaðan VLFBERHT brand - að því er talið er. Það telur dr. Kristín Sigurðardóttir forvörður, núverandi forstjóri Minjastofnunar Íslands. Kristín telur sig einnig hafa fundið VLFBERHT-áletrun á hinu fagra sverði (Þjms. 557) sem fannst árið 1868 í kumli að Hafurbjarnarstöðum, sem er nærri Sandgerði. Sömuleiðis telur Kristín sig hafa fundið VLFBERHT-áletrun á brandi sverðs sem fannst í Baldursheimi í Mývatnssveit (Þjms. 2), en mér vitandi hefur Kristín ekki birt neitt því til stuðnings.

Kristín Sigurðardóttir forvörður hefur birt þessa meintu VLFBERHT áletrun á sverðinu frá Hafurbjarnarstöðum, eða réttara sagt leifar hennar, því greinilega er ekki mikið eftir af henni. Líkast til er þetta áletrun á lélegri eftirgerð af VLFBERHT brandi.

Sverðið frá Hafurbjarnarstöðum. Ljósm. Þjóðminjasafn Íslands.

Sverðið frá Baldursheimi er mjög illa farið og með ólíkindum að inngreipt VLFEBRHT-"tauschering" á yfirborði brandsins hafi varðveist. Sönnun fyrir því væri vel þegin! Skuggar á lélegri röntgenmynd frá 1979 eru ekki nóg. Teikningin var gerð af A. Gíslasyni.

 

VLFBERHT eða ULFBERHT sverð voru upphaflega hágæðasverð sem framleidd voru úr hágæðajárni sem flutt var til Evrópu frá Íran eða jafnvel alla leið frá Indlandi. Gæði járnsins voru meiri en þess járn sem unnið var í Evrópu, þar sem í Asíu kunnu menn að hita málminn með viðbættum kolefni í 1300-1400 gráður í lokuðum deiglum í lengri tíma. Við það styrktist járnið til muna og getur talist til stáls. Egg branda úr slíku járni voru harðari, og þar sem sverðin voru í notkun voru VLFBERHT-brandar taldir bera af öðrum sverðum. Sverðin þekkjast m.a. á því að merki með nafninu VLFBERHT hefur verið grafið og greipt með mýkri málmi (danska tauscheret, enska incrusted, sjá meira um tæknina hér) efst blóðrefilinn nærri tanga brandsins. Hinum megnin var skreyti með með XX- og II-laga táknum (sjá mynd neðar).

Fyrir nokkrum árum birti breskur vísindamaður Alan Williams að nafni, sem starfar við The Wallace Collection i London, niðurstöður sínar á rannsóknum á járninu í Ulfberht-sverðum (sjá hér). Williams uppgötvaði að norrænir menn eða aðrir fóru fljótt að falsa VLFBERHT branda. Að sögn William má oft sjá það á áletruninni, jafnt sem efnagreiningunni á járninu. Eftirgerðir voru með ranga stafsetningu á "brandinum" og minna innihald kolefnis í járninu. Að svipaðri niðurstöðu hefur fornleifafræðingurinn Anne Stalsberg komist, án málmrannsókna, en hún hefur aftur á móti sýnt fram á breytingar og úrkynjun á áletrunum, sem virðast haldast í hönd við verri gæði brandanna þegar fram líða tímar og fölsuð merkjavara kemst á kreik.

Voru hin þrjú íslensku "VLFBERHT-sverð" merkjavara eða evrópsk soraframleiðsla?

Hvort gæði sverðanna frá Hrafnkelsdal og Hafurbjarnarstöðum hafi verið góð eða léleg, eða hvort inngreipt áletrunin sé úrkynjuð eður ei, veit ég ekki nógu gjörla til að geta sagt frá því. Áletrunin á brandinum frá Hafurbjarnarstöðum gæti þó bent til þess að sverðið hafi verið úr deigara járni en "ekta" VLFBERHT-merkjavara, sé gengið út frá niðurstöðum Alan Williams og Önnu Stalsberg.

Árið 1979 lét Kristín Sigurðardóttir röntgenljósmynda sverðin og þá komu mjög ógreinilegar áletranir í ljós. Hugsanlega hefur hún skrifað meira um þær löngu síðar í doktorsritgerð sinni, en ekki greinir hún þó frá því í frásögnum sínum af Hrafnkelsdalssverðinu sem birst hefur eftir að hún var rituð, t.d. í þessu riti, sem því miður inniheldur fjölda missagna og rangfærslna.

Greinilegt er að menn á Norðurlöndum, eða víkingarnir, (ef menn vilja halda í það kjánalaga safnheiti), hafa greinilega verið sólgnir í merkjavöru eins og helbeitt VLFBERHT-sverðin. Þeir hafa fljótlega séð sér færi á að falsa slíka hágæðavöru. Hér að lokum birti ég skopmynd sem einn snjall blaðteiknara Berlingske Tidende í Danmörku teiknaði er fréttin af niðurstöðum Alan Williams birtist í því blaði hér um árið.

Merkjavöruprinsinn Valiant og Hrafnkell Freysgoði með linan VLFBERHT sinn í Skænudal?

Heimildir

Jón Hnefill Aðalsteinsson 1981. Sverðið úr Hrafnkelsdal. Árbók hin íslenzka Fornleifafélags 1981, bls. 40-47.

Kristján Eldjárn 1956. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Akureyri 1956. (Bókin endurútgefin árið 2000 með mjög takmörkuðum viðbótum og litmyndum).

Þór Magnússon 1971. Endurheimt Fornaldarsverð. Árbók hins íslenzka Fornleifafélags 1971, bls. 86-90.

Kristín Sigurðardóttir 1981. Tvö ný Ulfbert sverð? Ljóri 2. árg. 1. tbl. Nóv. 1981, bls. 7.

Kristín Sigurðardóttir 1994. Sverð frá Hafurbjarnarstöðum. Gersemar og þarfaþing. Þjóðminjasafn Íslands og Hið Íslenska Bókmenntafélag 1994, bls. 22-23.

Stalsberg, Anne. The Vlfberht sword blades reevaluated. Jenny-Rita [Næss]: Et utradisjonelt skrivested. Stavanger, Norway. Afmælisrit til Jenny-Rita Næss sem birst hefur á netinu. [Árstal útg. ekki fundið]

Williams, Alan R. 2007, ‘Crucible Steel in medieval swords’, Metals and Mines: Studies in Archaeometallurgy (London, 2007), pp. 233-241.

Skjalasafn Nationalmuseeet Kaupmannahöfn 2. Afdeling (Nú Afd. for Middelalder og Renaissance): Mál 317/00 [1900] merkt: Island; Sværd fra Vikinge-tiden.

Annar fróðleikur:

Hér er því haldið fram, að járnið í Ulfberht sverðum séu alls ekki úr Austurvegi, heldur hágæðastál ættað úr Taunus fjöllum í Þýskalandi. Sjá enn fremur hér. Samkvæmt Robert Lehmann er mikið arsenik í járni Ulfberht sverða. Það telur hann útiloka austrænan uppruna stálsins. Mér sýnist það ekki fara efnafræðingnum vel úr hendi að leika fornleifafræðing.

Áhugaverð fræðslumynd um VLFBERHT sverð, sem Jón Steinar Ragnarsson benti mér á á FB. Fræðslumyndin birtir niðurstöður Önnu Stalsberg án þess að nefna hana á nafn, en annars er þetta ágæt fræðsla og skemmtun:

 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2015 © Varist falsanir og eftiröpun.