Kamban er ekki hægt að sýkna

Um daginn hlustaði ég á viðtal við Svein Einarsson fyrrverandi Þjóðleikhússtjóra og menningarfulltrúa um Guðmund Kamban. Í dag hlustaði ég á annað viðtal sem Björn Bjarnason átti við Svein á Íslands Nýjasta Nýtt (ÍNN). Sveinn hefur einmitt gefið út bók um skáldið umdeilda, Kamban, líf hans og starf, og ekki er nema von að Sveinn brosi sínu breiðasta og sé rjóður í vöngum í misheppnaða húsinu í Efstaleiti. 

Sveinn lét í ljós þá skoðun sína, að margt nýtt hefði komið fram í sagnfræðirannsóknum í Danmörku á síðustu árum, en lét skilja á sér, að ásakanir á hendur Kamban um nasisma og samskipti við þýska setuliðið í Danmörku væru lítilvægar. Sveinn telur ekki að hann hafi verið réttdræpur nasisti "vegna þess að hann hafi ekki verið á lista frelsisráðsins". Listi frelsisráðsins var reyndar búinn til eftir að Kamban hafði verið skotinn! Sveinn sagði á ÍNN að hann teldi að Guðmundur hefði verið sýknaður, hefði hann verið tekinn höndum. Ég er ósammála.

Á ÍNN sagði Sveinn sömuleiðis að fyrirliggjandi upplýsingar væru "ekki ástæða til að hengja hann upp á einhvern kross fyrri það." Hins vegar skilst mér á gagnrýni í Silfri Egils að Sveinn sé fyrst og fremst að gera skáldinu og leiklistarmanninum Kamban skil í bók sinni og fari ekki mikið út í aðra sálma, og velti því ekki fyrir sér hlutum eins og drápinu á Kamban eða skoðunum manna á samskiptum Kambans við nasista í Þýskalandi og þýska hryðjuverkaliðið. Sveinn Einarsson gerir það m.a. vegna þess að Danir setja svo ströng skilyrði fyrir birtingu þeirra gagna sem upplýst geta um dauða hans. Þetta er því ekki nein fullnaðarúttekt um Kamban. Það er hins vegar sögufölsun þegar hermt er í öðrum þætti á RÚV (Rás 1) að "múgæsingarmaður" hafi skotið Kamban á Pensionat Bartoli í Upsalagade 20 í Kaupmannahöfn, líkt og einn starfsmaður RÚV gaf í skyn í viðtali við Svein Einarsson nýverið.

Kamban var mjög samsettur maður og náttúrulega getur maður ekki gengið framhjá öðru en leiklistinni í lífi þessa manns, þar sem skilin milli veruleika og þess lygilega voru ekki alltaf augljós. Hann hóf feril sinn með því að halda því fram að einhverjir að handan, m.a. H.C. Andersen og Jónas Hallgrímsson skrifuðu í gegnum sig. Hann taldi einnig sér og öðrum trú um að hann gæti snúið við gangi styrjaldarinnar og fékk að sögn 1500 kr. á mánuði frá Þjóðverjum fyrir uppfinningu sem átti að geta snúið við stríðsgæfu nasista. Leiklistaskáld og ævintýramaður. Sveinn kallar  Kamban "Andlegan aristókrat", sem oft eru líka ævintýramenn, eiga það oft til að verða misskildir, og sér í lagi ef þeir veðja á rangan hest. Guðmundur veðjaði stórt á nasistabikkjuna - og veðjaði rangt.

Ég bendi fólki sem vill fræðast betur um nasistaveikleika Kambans á að lesa bók Ásgeirs Guðmundssonar, Berlínarblús, til að fræðast meira um Kamban og samskipti hans við nasista.

Ein af nýrri bókum um sögu stríðsáranna í Danmörku sem hvað mesta athygli vakti árið 2005, þegar 60 ár voru liðin frá stríðslokun var bók mín Medaljens Bagside (2005). Hún fjallar ekki um Guðmund Kamban. En á mjög furðulegan hátt kom Kamban þó með í bókina, og eftir að ég skrifaði bók mína hef ég skoðað lögregluskýrslur í skjalasafni danska dómsmálaráðuneytisins vegna rannsóknar á drápinu á Kamban, sem fullvissar mig um að dauði Kambans var slys. Þær sagðist Sveinn Einarsson ekki hafa skoðað, Hann "vildi ekki kynna sér það" eins og hann sagði á ÍNN, og finnst mér það afar léleg sagnfræði hjá Sveini Einarssyni. Skot hljóp af í æsingi sem skapaðist er Kamban neitaði að láta handtaka sig. Ég þekki málið, veit hverjir voru til staðar og tel það vafasama aðferð hjá Sveini að afneita vitneskju, þó svo að strangar reglur gildi um birtingu þeirra og nafna. Reyndar heyrðist mér á öðru því sem Sveinn talaði um í þætti Björns Bjarnarsonar á ÍNN, að Sveinn hlyti að hafa lesið gögnin í skjalasafni danska dómsmálaráðuneytisins.

Samvinna Kambans við nasista í Danmörku var ef til vill ekki ekki dauðasök, en það fór ekki fram hjá mönnum að hann var innsti koppur í búri nasista, fyrirlesari hjá Nordisches Gesellschaft og hyllti opinberlaga í dönskum fjölmiðlum Göbbels er sá vitleysingur setti á gagnrýnisbann á ritdóma árið 1936. Þegar Sveinn Einarsson leyfir sér að kalla Kamban "friðarsinna", er Sveinn búinn að missa tökin á efniviði sínum, og maður gæti haldið að hann hafi frá upphafi ætlað sér að skrifa sýknudóm um leið og hann gerði ritlist Kambans skil.

Mynd af Thalmay varðveitt í Frøslev búðunum í Danmörku, áður en hann var sendur til Þýskalands. Myndin er líklega tekin í Vestre Fængsel í Kaupmannahöfn.

 

Sagan af Thalmay gleraugnasala

Stærsti "glæpur" Kambans var hann ekki skotinn fyrir, en hér verður sagt frá þeim glæp eins og mér var sagt frá honum. Mér þykir líklegt að þessar upplýsingar hafi farið fram hjá Sveini, því Sveinn hélt því fram á ÍNN að hann hefði ekki séð eða heyrt að Kamban hefði borið blak af gyðingaofsóknum. Samvinna við Nordisches Gesellschaft, sem Kamban hafði, bendir til þess að hann hafi haft lítið álit á gyðingum, því það var algild regla um alla meðlimi þess vafasama félags.

Einn þeirra gyðinga sem vísað var úr landi á stríðárunum í Danmörku var Jacob Thalmay. Ég vitna hér í bók mína:  "Meðal þeirra 77 fanga sem voru fluttir af Þjóðverjum til Sachsenhausen þann 21. janúar 1944, voru tveir aðrir gyðingar, sem báðir voru danskir ríkisborgarar. Einn þeirra var úrsmiðurinn og gleraugnasalinn Jacob Thalmay (f. 1904). Hann fæddist í Varsjá, en hafði búið stærstan hluta ævi sinnar í Danmörku. Hann hafði þó fyrst fengið danskt ríkisfang árið 1942 eftir að hann hafði búið í Palestínu og verið með  [enskt] protektorate vegabréf síðan 1922. Jacob Thalmay hafði orðið eftir í Danmörku eftir að kona hans og dóttir flýðu til Svíþjóðar. Ástæðan til þessa var að hann var orðinn virkur í andspyrnuhreyfingunni og vann hugsanlega sem gagnnjósnari. Hann hafði litað hár sitt ljóst og samkvæmt bróðursyni hans hafði hinn íslenski rithöfundur og meðreiðarsveinn nasista, Guðmundur Kamban, borið kennsl á Jacob Thalmay í Shell-húsinu sem fyrrverandi nágranna sinn og uppljóstrað fyrir Þjóðverjunum, að Thalmay væri gyðingur.

Í einni af neðanmálsgreinin við þessar upplýsingar má lesa:

"Jacob Thalmays nevø, Mark Thalmay, Tjele ved Viborg, fortalte forf. følgende under en telefonsamtale d. 11.8. 2000: "...Min frabror var kontraspion og kom i Shell-huset. Der blev han genkendt af en islandsk digter, Kamban, som genkendte ham, selvom han havde farvet håret lyst. Han fortalte tyskerne, at Jacob var jøde. De havde været naboer. Han genkendte ham" ."

Ég geri mér grein fyrir því að erfitt hefði verið að sanna þessa sögu fyrir rétti, en kannski gerðu Danir Íslendingum greiða með því að skjóta Kamban fyrir slysni. Því fyrir rétti hefði þessi saga ekki komið vel út fyrir Guðmund Kamban, og hvað þá Íslendinga. Ég tel fullvisst að sagan sé sönn. Ég hafði samband við óþekktan mann í síma, sem ekki hafði fengið neinar upplýsingar fyrir um erindi mitt. Ég man að ég varð mjög undrandi yfir því að Kamban væri strax nefndur til sögunnar.

Örlög Jacobs Thalmays urðu þau að hann var fluttur frá Sachsenhausen til Auschwitz og þaðan var hann sendur í dauðagöngu til fangabúðanna í Melk, undirbúða Mauthausen búðanna illræmdu í Austurríki. Talið er að hann hafi látist á leiðinni eða í búðunum í Melk í mars árið 1945.

 

Jacob Thalmay, áður en Guðmundur Kamban sá hann í Shell húsinu, sem var fangelsi og ein af stjórnstöðvum Gestapos.

Athugasemdir

[Jón Bragi Sigurðsson, 7.12.2013 kl. 11:33]

Sælir.

Ekki er ætlun mín að verja þá Íslendinga sem voru nazistar og unnu fyrir þá í heimstyrjöldinni og þykir mér hafa verið heldur lágt risið á íslenskum stjórvöldum þegar þau voru að rekast í því að fá þá menn lausa (t.d. Ólaf Pétursson) sem augljóslega voru sekir.

En ég hef verið að lesa bókina Berlínarblús sem þú bendir á hér að ofan og þar er því síður en svo slegið föstu eða leiddar líkur að því að hann hafi verið nazisti og aktívur sem slíkur, og mig rekur dálítið í vörðurnar þegar þú skrifar " Hann (Kamban)taldi einnig sér og öðrum trú um að hann gæti snúið við gangi styrjaldarinnar og fékk að sögn 1500 kr. á mánuði frá Þjóðverjum fyrir uppfinningu sem átti að geta snúið við stríðsgæfu nasista."

Í fyrrnefndri bók kemur fram að hann hafi fengið 1000 krónur á mánuði frá Þjóðverjum og það fyrir að rannsaka söl en ekki neina uppfinningu sem hafði með stríðið að gera.

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 7.12.2013 kl. 12:08]

Jón Bragi Sigurðsson, þú ert líklega með yngri útgáfu af bók Ásgeirs. Hann endurskoðaði hana nýlega, en á síðu 220 í fyrstu útgáfu kemur þetta með 1500 kr. mánaðarlaunin fram. Sölin koma einnig fram í mynd Viðars Víkingssonar frá 1988. http://youtu.be/zlrkNtJUPy0 Annar "Vestfirðingur" var á launum hjá þjóðverjum, því hann gat talið þeim trú um að á Vestjörðum væru báxítnámur. Söl og boxít. Mig grunar að ef Guðmundur Kamban hefði fæðst eftir 1950 hefði hann verið útrásarvíkingur. Íslenska minnimáttarkenndin dreif hann áfram líkt og kallana sem settu Ísland á hausinn.

[Jón Bragi Sigurðsson, 7.12.2013 kl. 19:57]

Já ég er með yngri útgáfuna og þar er minnst á þessa uppfinningu og 1500 krónurnar en ég get ekki betur séð við lestur bókarinnar en að þetta hafi ekki átt við rök að styðjast; hvorki uppfinningin eða þessar 1500 krónur.

"Sveinn telur ekki að hann hafi verið réttdræpur nasisti "vegna þess að hann hafi ekki verið á lista frelsisráðsins". Listi frelsisráðsins var reyndar búinn til eftir að Kamban hafði verið skotinn!" Í bókinni segir hins vegar orðrétt á bls. 226: "Við rannsókn málsins kom einnig fram, að nafn Kambans hafði ekki verið á handtökulistum þeim, sem danska andspyrnuhreyfingin hafði látið gera...".

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 7.12.2013 kl. 21:06]

Jón Bragi, handtökulistar voru margir og eru ekki allir til í dag og reyndar flestir gerðir eftir að Kamban hafði verið drepinn. Áttu erfitt með að skilja það?

Þú átt greinilega einnig erfitt með texta, Jón Bragi, svo látum aðra lesa hann svo tautið í þér standi ekki hér eftir til að skapa óþarfa efasemdaraddir: "Síðar kom á kreik sú saga, að Kamban hefði unnið fyrir Þjóðverja að uppfinningu, sem hefði átt að snúa við gangi styrjaldarinnar þeim í hag. Saga þessi er runnin frá gjaldkera dr. Bests, sem hét Franz Schwab. Hann lét Per Federspiel landséttarlögmanni í té ýmsar upplýsingar í mars 1944, m.a. að Kamban fengi greiddar 1500 kr. á mánuði fyrir uppfinningu, sem hefði þýðingu fyrir framvindu styrjaldarinnar. Federspiel lét þessar upplýsingar berast til dönsku andspyrnuhreyfingarinnar í Stokkhólmi og London".

Hvað er rangt í þessu? Hefur þú nýjar upplýsingar? Ég ætla ekki að útiloka að þetta séu greiðslur frá Þýskalandi sem kallaðar voru öðrum nöfnum en því sem þær í raun voru