14) Poets, Essayists and Novelists - Laxness sem formaður PEN á Íslandi skáldaði um ferð sína til Buenos Aires

 

Á skjalasafni vestan hafs og suður í Austin í Texas, þar sem kýrrassar voru eitt sinn meira í hávegum hafðir en frumbyggjar Ameríku, eru til merk skjöl sem tengjast Halldóri Laxness.

Mikið af því sem hefur verið framreitt hér á blogginu Fornleifi í júlí 2021 í fríbókinni um Halldór Laxness á Fornleifi er ættað úr skjala og bókasafni við háskólann í Austin, sem ber nafn Harry Ransoms, Harry Ransom Center.  

Skjöl útgáfufyrirtækisins Alfred A. Knopf, frá ákveðnu tímabili, eru geymd í þessu merka skjalasafni, sem veitti mér fyrstum Íslendinga aðgang að skjölum um Halldór Laxness í safni Knopfs, meðan safnið var harðlæst almenningi vegna COVID 19 pestarinnar.

Einn af skjalaflokkunum, sem notaðir eru hér í fríbók Fornleifs um Halldór Laxness, ber heitið Knopf Records, Box 49,4. Það inniheldur skjöl um þátttöku Íslands í PEN International (sem upphaflega hét Poets, Essayists and Novelists eða The PEN Club en var síðar kallað The P.E.N., An International Association of Writers) Samtökin voru stofnuð árið 1921. Á íslensku hefur sambandið lengstum verið kallað Alþjóða Rithöfundasambandið en nú orðið tala menn mest um PEN-Iceland. Ég hef heyrt, að þegar samtökin voru að reyna að búa sér til vefsíðu datt mönnum í hug lénið pen.is, en það var þegar upptekið hjá einhverjum dónum.

Annars hafa PEN lengst að verið alþjóðleg samstöðusamtök ritfærra manna sem telja klúbba vera sér til gangs. Í þessum klúbbum mótmæla þeir út í loftið þegar illa settur kollega þeirra er pyntaður eða drepinn fyrir skoðanir sínar í merkum fautaríkjum eins og t.d. "sósíalista"paradísinni Kína og nýja í Stór-Tyrklandi, meðan að aðrir ritfærir menn, sem jafnvel eru líka meðlimir í PEN eru á spena hjá Kína og vildarvinir Tyrklands og hrauna þar sérstaklega yfir eina þjóð, sem nú er sjálfri kennt um örlög sín á 20. öld, þegar stór hluti Evrópu rottaði sig saman undir forystulandi fasismans til að útrýma þeim sem Evrópa hafði jagað í og svínað á allt frá því að sonur snikkara í Jerúsalem, sem ekki finnst í neinu manntali, var útnefndur sem frelsari germanskra fauta úr dimmum skógum Evrópu og ævintýraprinsa sem vildu drepa trúleysingja við botn Miðjarðarhafs undir krossmarkinu. 

Af hverju skjöl varðandi Íslandsdeild PEN frá tímabilinu 1929  til 1950 hafa endað á Harry Ransom Center i Austin, Texas veit ég ekki nákvæmlega. Ísland var lengi hluti af Vesturevrópudeild Alþjóða rithöfundasambandsins / PEN í London. Flest bréfanna eru afrit af bréfum til og frá Íslandsdeildinni til Hermon Ouds sem var forseti PEN sambandsins með aðsetur í London.

Hugsast getur, að Blanche Knopf hafi verið virk í starfi PEN, og fengið afrit af bréfum sambandsins í Lundúnadeildinni til að hafa fulla yfirsýn yfir allt sem gerðist. Þannig var hún bara hún Blanche Knopf. Hún var nefnilega að hjálpa rithöfundum af þeirri þjóð sem Evrópa ákvað að ofsækja - sem hún sjálf og maður hennar tilheyrðu, og sem H. Laxness uppi á Íslandi talaði síðar um í sömu andrá og þegar hann æsti sig í Mogganum út af banni við hundahaldi í Reykjavík (sjá 10. kafla fríbókarinnar um Laxness).

Formaður PEN-deildarinnar á Íslandi, Halldór Laxness, sem varði rétt ofsóttra rithöfunda á PEN þinginu í Buenos Aires árið 1936, líkti mestu ofsóknum gegn einum minnihlutahópi á 20. öld við andstyggilega stefnu Reykjavíkurborgar gegn seppum og slefandi kjölturökkum árið 1970.

Laxness og PEN

Það er von að einhver sé farinn að spyrja sig, hvað Laxness komi PEN við, fyrst ævisöguritarar skáldsins hafi ekki tekið á þeim heiðurstitli hans.

Laxness fór á PEN ráðstefnu í Buenos Aires árið 1936 og Fornleifur hefur skrifað um það áður, eftir að hann fór í bíó haustið 2017. Halldór Guðmundsson greinir frá því í bók sinni um Laxness, að Halldór hafi hitt Stefan Zweig, er þeir sigldu til Argentínu. Myndin, sem ég sá árið 2017, fjallaði einmitt um Zweig (sjá hér). 

Laxness og frú Inga fóru í Ágúst 1936 til Lundúna, bjuggu á Great Northern Hotel við St. Pancras járnbrautastöðina og sigldu með British Mail farþegaskipinu Highland Brigade til Buenos Aires.

Annars skrifar Halldór Guðmundsson ekki aukatekinn stafkrók um að Laxness hafi verið tekið að sér að vera formaður Íslandsdeildar PEN og er það afar furðulegt.

Forsetar PEN deildanna eru mikilsmetandi menn. En Halldór Guðmundsson minnist vitaskuld á "ferðafélaga" Laxness um borð á Highland Brigade, manninn sem Laxness segir frá í endurminningum sínum, heimsfrægt skál sem sagði Halldóri að hann ætlaði að flýja til Íslands í næsta stríði og hírast á kvistherbergi í Reykjavík; manninn sem Laxness ræddi við á leiðinni til Buenos Aires. Maður er nefndur Stefan Zweig.

Síðasti tangóinn í Buenos Aires og Zweig

Það er aðeins eitt lítið vandamál í þeirri frásögu Laxness sem Halldór Guðmundsson hefur eftir honum (með leyfi): Laxness og Inga sigldu á skipi Royal British Male, Highland Brigade (sjá nafn Laxness á farðegalsista Highlands Brigade þann 15. ágúst 1936 hér), meðan að Stefan Zweig sigldi á Alcantara frá Southhampton (sjá mynd hér ofar; Sjá farþegalista útlendingaeftirlitsins breska hér) þann 8. ágúst 1936.

Allt sem þeirra fór á milli á leiðinni til Buenos Aires er alfarið hugarburður Halldór Laxness og skáldskapur. Hvort þetta er einsdæmi, eða hvort við megum búast við meiri skáldskap af þessu tagi úr smiðju Laxness, veit ég ekki, en ég mæli með því að menn fari aftur og mun betur niður í kjölinn í ævilýsingum Laxness sjálfs og minningarbrotum. Það er greinilega engin sagnfræði. 

Við þessu er ekkert annað að segja en: Laxness var nátúrulega skáld - eða þannig fór um showferð þá.

RMV-Highland Brigade sem Halldór Laxness og Inga kona hans sigldu á til Buenos Aires. Stefan Zweig var ekki á þessu skipi með Laxness, eins og Halldór hélt fram í æviþáttum sínum. Skjöl í National Archives i Kew staðfesta það; sjá hér og hér.

Herr Laxness, wer ist Sie? - Zweig á leið til Buenos Aires á skipinu Alcantara. Þar um borð var enginn Herr Laxness.

Halldór Laxness virðist hafa tekið við formannstitli Íslandsdeildar PEN árið 1929 af Jóni Leifs tónskáldi, sem einnig taldi sig færan penna. Jón Leifs notaði sér PEN fyrst og fremst til að ota sínum tota og 2-3 mönnum á Íslandi að auki, meðal annars Gunnari Gunnarssyni, sem síðar lýsti blessun sinni yfir innlimum Austurríkis Zweigs í Þýskaland Hitlers áður en hann gekk síðan á fund Hitlers árið 1940 í stað þess að sinna haustverkum á búgarði sínum austur á Héraði.

Jón Leifs hafði einfaldlega of mikið að gera til að sinna PEN málefnum á Íslandi, sem virðist mest hafa gengið út að finna einhverja til að taka á móti sérstökum, en vel stæðum konum, frá Bretlandseyjum sem vildu ferðast til Sögueyjunnar í norðri til að sjá hvar Gunnar skokkaði um. Laxness tók vel á móti slíkum ferðalöngum ef hann hafði tíma.

En Halldór hafði greinilega ósköp lítinn tíma til að sinna þessum fína selskap, og nefnir það í nær öllum bréfum sínum til Hermon Oulds forseta PEN sambandsins í Lundúnum. Hermon Ould (1885-1951) var einstakur maður, sem hafði meira gaman af að skrifa til fólks en að vera rithöfundur. Hann er annálaður fyrir fórnfús störf sín fyrir PEN, eins og lesa má um hér.

Rétt fyrir jólin 1935 skrifaði Laxness enn eina ferðina og afsakar slóðaháttinn í sér varðandi PEN-málefni með fámenni og smæð Íslendinga og mikilli útiveru íslenskra skálda í útlöndum. En hann er þá greinilega sjálfur farinn að beina radarnum suður til Argentína árið eftir, þar sem hann ætlaði að styðja lítilmagnann, eftir að hann rukkaði ritlaun sín í tvígagn í Þýskalandi (sjá hér), þó hann ljúgi því í endurminningum, að hann hafi aðeins farið eina ferð til Þýskalands árið 1936.

 

Laxness og þýðandinn Erwin Magnus

Í Þýskalandi talaði Laxness greinilega ekki sem sannur PEN-meðlimur, máli hins ofsótta þýðanda verks síns, flóttamannsins og gyðingsins Siegmund Erwin Magnus (1881-1947) sem ásamt mjög góðri hjálp annarrar konu sinnar, Elnu Nathansen, sem var dönsk, hafði þýtt Sjálfstætt fólk yfir á þýsku. Bókin fékk titilinn Der Freisasse.

Erwin Magnus notaði dulnafnið Eleonore Voeltzel þegar bókin kom út í Leipzig / Wien / Berlin 1936, meðal annar vegna þess að Erwin Magnus hafði ekki starfsleyfi í Danmörku í útlegð sinni, líkt og flestir gyðingar sem forðuðu sér á flatneskjuna í Kaupmannahöfn.  Laxness mun svo hafa skýrt nasistum frá því að þýðandinn væri gyðingur frá Þýskalandi.  

-  Erwin Magnus starb am 31. März 1947 in Kopenhagen – weitgehend verarmt

er það sem umheimurinn veit um endalok Siegmund Erwin Magnus, sem ekki hafði tök á því að kría út peninga sína í Nasí-Þýskalandi eins og Halldór Laxness sem fór tvær ferðir þangað.

Erwin Magnus þýðandi Sjálfstæðs fólks, sem aldrei fékk full laun fyrir vinnu sína.

Eitt af því fáa sem Laxness gerði fyrir PEN var að grennslast fyrir um hagi þýska rithöfundarins og sósíaldemókratans Alberts Daudistels (1890-1955) og konu hans Edith Daudistel Lazarus sem var danskættaður gyðingur. Ég hitti eitt sinn frænda hennar á flugvelli á Krít fyrir mörgum árum síðan og útvegaði honum síðar ýmsar upplýsingar um hagi Edith og manns hennar, meðal annars frá föður mínum sem kynntist frú Edith. Laxness skrifaði eftirfarandi til PEN um hagi Daudistel-hjónanna á Íslandi:

Albert Daudistel

My dear Mr. Ould:

Thanks for you two letter, Mr. Albert Daudistel and his wife were at my apartment the other day and I daresay there are not many German refugés having such a happy time as they. They have never had a shade of trouble with autoritites here, on the contrary, they have been receiving a montly subsidy of about £10 from the Icelandic government for years now. Besides, Mrs. Daudistel makes "Icelandic souvenirs" for the garrison people and this is getting quite a source of income to her now. They have had good friends here from the first, people who were willing to help them and pull the wires for them. They are well clad and look happy.

(22. apríl 1942).

Edith Daudistel Lazarus, áður en hún lifði á því að gera hreint í Reykjavík.

Ef tekið er mið að því að afi Halldórs Guðmundsson, nafni hans Stefánsson, rithöfundur, var einn að þeim sem aðstoðuðu Daudistel-hjónin á Íslandi - ásamt t.d. Birni Franzsyni (íslenskum kommúnista sem líkti gyðingi við nasista í Þjóðviljanum sjá hér), þá er mjög miður að Halldór Guðmundsson hafi misst af vitnisburði Laxness um þau hjón.

En Auður Laxness sagði ungum, þýskum fræðimanni sömu sögu af Daudistel og ég hafði heyrt föður minn og Ottó Arnald Ottósson (Otto Weg) segja um Daudistel. Hann var að öllum líkindum algjör hústyrann sem aldrei veitti Edith sjö dagana sæla á Íslandi. Sósíalismi og kvenréttindi fóru ekki endilega saman á þeim tíma.

PEN-Iceland þarf víst að fara að endurrita sögu sína og nú þýðir enginn skáldskapur eða rangar tilvitnanir, jafnvel þó að Halldór Laxness hafi verið formaður.

Athugasemdir

[Heiðar Þór Leifsson (IP-tala skráð) 29.7.2021 kl. 00:21]

Fremsta skáld Íslendinga, ekki satt?

[FORNLEIFUR, 29.7.2021 kl. 04:14]

 ... já og í landi þar sem veruleikinn nær oft skáldskap að gæðum.

[Heiðar Þór Leifsson (IP-tala skráð) 1.8.2021 kl. 00:57]

Lygin hefur engin landamæri.

Einhver segir einhvern tímann eitthvað satt.

En yfirleitt er lyginni hnoðað saman með sannleika, eða öfugt,

og stráð með hentugleika.

Held við þurfum enga Biblíu um hvert mannkynið er að stefna.

Ekki nema Biblían sé handritið.