Svante Pääbo Nóbelsverðlaunahafi 2022 og heimsókn hans á Íslandi 1995

Nóbelsverðlaunahafinn i læknisfræði, Svante Pääbo, prófessor í Leipzig og Japan, sem ber eftirnafn móðurfjölskyldu sinnar í Eistlandi, kom eitt sinn við á Íslandi.

Sumarið 1995 hélt tannlæknafélagið á Íslandi merkilega ráðstefnu. Ráðstefnan bar nafnið DNA in Calcified Tissues. Forensic Odontology and Anthropology. Nordic Symposium og var hún haldin í húsakynnum Tannlæknafélagsins í Síðumúla, 22.- 25. júní. Hafði Svend Richter veg og vanda af ráðstefnunni. Þarna mættu sérfræðingar eins og Svante Pääbo, sem þá starfaði í München og Erika Hagelberg, sem þá stjórnaði DNA-rannsóknum í Oxford. Hinn merki réttarmannfræðingur okkar, Ewa Elvira Klonowski, var þarna einnig. Ég fékk 20-25 mínútur til að segja frá rannsóknum mínum (á sögu íslenskrar líkamsmannfræði, sjá t.d. hér) og rannsóknum danska líkamsmannfræðingsins Hans Christian Petersen, í verkefni sem við höfðum unnið sameiginlega að (sjá hér).

Samkvæmt prógrammi ráðstefnunnar (greinasafn var aldrei gefið út í riti), hélt Pääbo nokkra fyrirlestra, m.a. um rannsóknir sínar á DNAi úr múmíum í Egyptalandi, en Hagelberg almennara yfirlit yfir aðferðafræðilega þætti raðgreininga á erfðaefni úr fornum beinum og vefjasýnum. Ég gat því miður ekki komið á alla fyrirlesrana, því ég var einhvers staðar við uppgröft ef ég man rétt.

Líkt og Hannes Hólmsteinn talaði mikinn forðum við sér fróðari menn í kennarastofu í Oxfurðu, átti ég mjög ánægjulegar samræðu við Svante Pääbo, sem klæjaði greinilega í fingurna og stakk upp á DNA-verkefni á íslenskum beinum. Úr því varð nú aldrei, því ég var þá þegar orðin persona non grata fyrir að segja sannleikann á Íslandi um óáfallið silfur úr jörðu og lélega stjórnarhæfileika yfirmanns míns sem snúin var aftur til starfa eftir nokkurra ára fyllerísfrí sem hann var settur í. Ég raðgreindi vandamál Þjóðminjasafnsins rétt, og nú vitum við að  þau erfast kannski líka.

Ég var reyndar kominn í samband við Hagelberg varðandi áform um að raðgreina bein í Þjóðminjasafni í samvinnu við fornleifafræðing í York, sem starfaði í Orkneyjum. Ég vildi einnig að Hans Christian Petersen yrði með. En síðla árs 1995 fóru bréf til mín frá þessum aðilum að hverfa á mjög furðulegan hátt. Ég frétti löngu síðar að bréf hefðu verið send og að menn undruðust þögnina frá mér. Þannig voru nú aðferðir á stofnun þeirri sem ég vann við.

Þett var löngu áður en Pääbo fór að rannsaka Neanderthalsmenn, en Hans Christian Petersen lauk um þetta leyti doktorsritgerð í Árósum og Bordeaux um mælingar sínar á beinum Neanderdalsmanna, og tel ég að Hans hafi séð fyrir ýmsa hluti sem Pääbo staðfesti suma hverja með DNA-rannsóknum.

Einhverju sinni það sumar sem Hans mældi bein Forníslendinga (1994), kom hann allur uppveðraður ofan úr turni safnahússins, þar sem hann sat við mælingar á 6. hæði, niður í kaffið á jarðhæð Þjóðminjasafnsins. Hann sagði mér frá einstaklingi í kumli í Skagafirði sem var með herðablað sem var nær alveg eins og herðablað á Neanderdalsmönnum. En þá hafði Hans skoðað marga í Frakklandi og öðrum löndum, áður en hann fékk doktorsnafnbót sína fyrir fræðin. Ég gat ekki setið á mér og miðlaði strax uppgötvuninni til samstarfsmanna minna og spurði, hvort einhverjir væru með slík herðablöð í kaffinu þann daginn. Það var ekki laust við að mér fyndist ég bæri slíka byrði á herðum mér, enda ættaður að hluta til úr Skagafirði (Homo Skagafiordensis). Mig minnir að Árni Björnsson hafi allur vaknað við þessi tíðindi, en Elsa Guðjónsson fussaði eins og hún gerði nú oft blessunin, þegar hún heyrði um ískyggilegar nýjungar í fræðunum.

En nú 27 árum síðar vitum við að: Einhver prósent af nútímamönnum í Evrópu eiga ættir að rekja til Neanderdals - þó enn hafi ekki verið greint frá þeim tengslum á Íslendingabók.

Þess má geta að sænskur faðir Svante Pääbos, Sune Bergström, fékk Nóbelsverðlaunin ásamt öðrum fyrir árangur í lífefnafræði árið 1983. Hann vann við hormónarannsóknir. Eplið fellur sjaldan langt frá eikinni eins sagt var í löndum þar sem engin eplatré uxu, og hvað þá eikartré.

Svo farið sé dýpra í genamengi Pääbos sjálfs, þó hann hafi væntanlega ekki raðgreint sig, þá taldi Pääbo sig vera Homo Sexualis og er svo sagt frá því á Wikipediu:

In Pääbo´s 2014 book Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes, he stated that he is openly bisexual—he assumed he was gay until he met Linda Vigilant, an American primatologist and geneticist whose "boyish charms" attracted him. They have co-authored many papers. They are married and raising a son and a daughter together in Leipzig.

Jammi já, mannveran er fjölbreytileg, sem betur fer, en það hafa Íslendingar ekki enn skilið, þó þeir taki eins og ólmir þátt í göngum á hinsegin dögum en eru samt með fordóma. Homo Hypocriticus er stór ætt á Íslandi, komin af formóðurinni Gróu á Leiti, sem hafði þóttann með frá Noregi í öllum sínum beinum.

Myndin efst (Ljósm. Frank Vinken) sýnir Pääbo í "að vera - eða ekki að vera" stellingu, með einn af fyrstu Heimdellingunum sem raðgreindir hafa verið. Helst mætti halda að sá Homo Neanderthalensis hafi verið hýr - kannski er ekki hægt að raðgreina allt. Hauskúpan minnir þó mjög á Bjarna Ben, án þess að ég hafi raðgreint Bjarna. Sumt er sagt með fyrirvaralit.