Friedmanstónar

Ég hef áður skrifað um hinn merka Friedman. Já og nú sperrir gjörvalt íhaldið eyrun.

En æi-nei. Ég ætla ekki að skrifa um navi kapitalim (Spámann kapítalsins) - hann Milton litla Friedman, sem þorri náhirðarinnar á Íslandi hefur dýrkað og dáð og jafnvel alla leið í dauðann. Ég er þaðan af síður með einhverja Friedman-töfralausn gegn óréttlátri meðferð gegn launaþrælum sem þurfa að gera uppreisn, þegar þeir krefjast mannsæmandi launa fyrir að bera uppi þjófa með furðulega gott lánstraust og nýjan aðalatvinnuveg Íslendinga sem rekinn er af einstöku mannavali.

Solomon Isaak Freudman með foreldrum sínum Salciu og Wolfgang.

Sá Friedman sem ég hef meiri áhuga á en Milton litla kapítalista, hét upprunalega Solomon Isaak Freudman. Hann fæddist, líkt og hendir flesta menn, nánar tiltekið 13. febrúar árið 1882. Hann kom í heiminn í nágrenni Krakow í Póllandi og var af tónlistafólki kominn.

Faðir hans lék í hljómsveit borgarleikhússins í Krakow. Hann stundaði nám hjá Floru Grzywinsku í heimaborg sinni, þar til hann hélt til Leipzig og stundaði nám hjá Hugo Rieman í eitt ár og síðar áfram til Vínar, þar sem kennari hans var Theodor Leschetizky.

Hann tók einnig þátt í master-class námskeiðum hjá hinum frábæra Ferruccio Busoni. Að námi lokni ferðaðist hann víða og er talið að hann hafið leikið 2800 konserta á ferli sínum. Árið 1914 settist hann að í Berlín og síðar flýði hann Evrópu og settist að í Sidney í Ástralíu. Taugagigt í hönd leiddi til þess að hann gat ekki leikið opinberlega eftir 1943. Hann andaðist að lokum eins og allir, en hann gaf upp andann mjög sjúkur í Sidney árið 1948.

 

Bjó um tíma í Kaupmannahöfn

Um tíma bjó Friedman í Kaupmannahöfn og kom á þeim tíma, árin 1935 og ´38 við á Íslandi og hélt tónleika í Reykjavík og á Akureyri. Vegna uppruna síns - og greinar sem Verkalýðsblaðið birti um Friedman, réðust íslenskir nasistarnir á hann í fjölmiðlum.

Það var Anna Friðriksson (1889-1960) sem hafði veg og vanda að heimsókn Friedmans til Íslands, um tíma kona verkalýðsfrömuðarins og ritstjóra Alþýðublaðsins, Ólafs Friðrikssonar, sem vildi ættleiða gyðingadrenginn Nathan Nissim Friedman (1907-1938). Útlendingahatarar Íslands ráku hann úr landi úr landi árið 1921. Anna Friðriksson stofnaði Hljóðfærahús Reykjavíkur árið 1916 og Nathan Friedman var ekkert skyldur Ignaz Friedman.

Frú Anna Friðriksson var "vaskeægte" dönsk kaupsýslukona af jóskum ættum líkt og margar góðar konur valinkunnra Íslendinga. Árið 1916 stofnaði hún Hljóðfærahús Reykjavíkur, sem var fyrsta hljóðfæraverslun landsins. Þrátt fyrir að vera atvinnurekandi, var einnig Anna örugglega líka ekta sósíalisti. Í minningargrein um Önnu segir : „Henni tókst að styrkja svo verzlun sína að hún gat jafnvel hlaupið undir með blaðinu þegar til vandræða kom“. Þar var  átt við vikublaðið Dagsbrún, sem verkalýðsfélögin í Reykjavík gáfu út og eiginmaður hennar ritstýrði. Hún stóð fyrir komu margra erlendra tónlistarmanna til landsins til að halda hljómleika. Hún var sömuleiðis umboðsmaður ýmissa heimskunnra hljómplötufyrirtækja, s.s. Decca og Deutsche Grammophone. Þar fyrir utan gaf hún út allmargar hljómplötur með söng og hljóðfæraleik íslenskra listamanna. Verslunin var upphaflega í Templarasundi í nokkur ár í Austurstræti en síðar á Laugarvegi.

 

Meðan að Ignaz Friedman bjó í Kaupmannahöfn voru gerðar margar hljóðritanir á leik hans og þær hafa nú verið gefnar út veglega út á 6. hljóðdiskum. Það er hljómplötuútgáfan Danacord í Kaupmannahöfn sem gaf diskana út. Þetta er er ekki fyrsta sinn sem Danacord gefur út hljómplötur með leik Friedmans. Árið 1986 kom út safn fimm LP-hljómplatna með verkum Friedman hjá fyrirtækinu. Upptökurnar sem þá voru gefnar út hafa verið hreinsaðar eftir nýjustu tækni fyrir útgáfu disklinganna árið 2020.

Allir ekta klassíkerar þekkja verslun Danacord í Vognmagergade 9 i Kaupmannahöfn. Maður verður að varast að týna sér ekki, þegar maður er þar á meðal meistaranna. Mér skildist á afgreiðslumanni í versluninni, að útgáfan á Friedman sé fyrst og fremst að þakka tveimur eldhugum hjá Danacord, sér í lagi Jesper Buhl m.a. með hjálp bandaríska tónlistafornleifafræðingsins og tónlistarútgefandans, Allen Evans (1956-2020). Evans átti lítið en merkt músíkforlag sem hann kallaði Arbiter Records. Evans, sem stundum skilgreindi sjálfan sig sem tónlistarfornleifafræðing, gaf einnig út sögu Ignaz Friedmans á bók árið 1918. Henni get ég einnig mælt með, þó svo að mjög lítið sé komið inn á tvær heimsóknir Friedmans til Íslands.

Ágæt bók Allen Evans um Ignaz Friedman. Eins er fengur í að skoða vefsíðu með myndum úr eigu dótturdóttur Friedmans (sjá hér)

Hér er sterkur hlekkur á vefsíðu verslunar Danacord í Kaupmannahöfn, þar sem menn geta keypt sér safn upptaka með leik meistara Friedman - og þangað til það gerist notið stubba með leik mannsins, sem íslensk lítilmenni réðust á í ljótum lítilleika sínum vegna uppruna hans og trúar.

Leikur Ignaz Friedmans hefur verið rómaður af ýmsum meisturum, t.d. Sergej Rachmaninov. Leikur Friedmans er nefnilega með rússneskum blæ og kröftum og minnir mig á leik föður Vladimirs Davidovitch Ashkenazis, þegar David lék í sjónvarpssal eitt sinn er hann heimsótti son sinn á Íslandi. Allt fór í bylgjum hjá Ashkenazi eldri, eins og lífið væri einn stór Vínarvals um borð á Gullfossi í ólgusjó. Tónlistin kom beint frá hjartanu þótt fingurnir væru ekki alltaf með á nótunum.

En eins og þeir sem dýrka Milton Friedman ættu vita, þá lifa menn ekki á stubbum einum saman og enn síður af þeirri mylsnu sem fellur af borðum ríka mannsins niður til Lazaruss.

Ég mæli eindregið með disklingunum 6 með Friedman frá Danacord, um leið og ég vona að einhverjir aðrir en Miltonspiltar í Valhöll hafi ráð á menningu sem er hluti af tónlistarsögu Íslands - og jafnvel þótt Ignaz Friedman hafi aðeins verið í nokkrar vikur á Íslandi og orðið fyrir hatri sumra þeirra, sem síðar urðu einir dyggustu flokksmenn Sjálfstæðisflokksins - en það er önnur saga með ljótum undirtónum.

Friedman árið 1935. Myndin er þó ekki tekin á Íslandi.