Anna María snýr aftur

Málverk þessi munu brátt hanga í Faktorshúsinu á Ísafirði. Þau voru nýverið (29.4.2019) keypt á uppboði í Kaupmannahöfn. Myndin sýnir hjónin Önnu Maríu Benedictsen Meyer og Johan Ferdinand Meyer. Anna fæddist í Faktorshúsinu og snýr nú aftur í það 144 árum eftir dauða sinn. Hér verður saga hennar sögð í stórum dráttum:

Árið 1835 kom í heiminn lítil stúlka, í Faktorshúsinu vestur í Hæstakaupstað. Stúlkubarnið var skírt Anna María Benedictsen. Síðar á lífsleiðinni varð hún leikkona í Konunglega leikhúsinu í Kaupmannahöfn og rithöfundur. Hún var góð vinkona og trúnaðarmaður H.C. Andersens. Jú, ekki vita þetta nú allir, en Anna María var líklega meðal frægari Íslendinga í Danmörku, en hefur aldrei hlotið verðskuldaða athygli á Íslandi – líklega vegna þess að hún var „bara kona“ og þar að auki ekki alíslensk, sem lengi þótti til vansa á Íslandi.

   Nú þegar neyðist ég til að ættfæra Önnu Maríu. Það er nauðsynlegur siður á Íslandi, svo konur giftist ekki náfrændum og karlar kvænist ekki frænkum sínum. Þá verður allt fólk eins í framan. Faðir Önnu var Jens Jacob Benedictsen (1806-1842). Hann var íslenskur útgerðamaður, fyrst á Bíldudal en en síðar  á Hæstakaupstað við Skutulsfjörð. Móðir Önnu Maríu var Anna Benedictssen (1811-1891), fædd Frahm í Kaupmannahöfn. Jens Jacob Benedictsen var sonur Boga Benedictsens (1771-1849) kaupmanns og fræðimanns, fæddist á Bíldudal þar sem faðir hans, Bogi, rak verslun um tíma. Eftir að Bogi Benedictsen var sestur í helgan stein að Staðarfelli í Dölum og hóf að stunda fræðimennsku að miklu kappi, tók Jens sonur hans við útgerðinni og rak verslun á Bíldudal. Árið 1828, þegar Jens var rétt rúmlega tvítugur, keypti hann verslunarréttindin í Hæstakaupstað með aðstoð fjölskyldu sinnar. Var Jens farsæll í viðskiptum og efldi útgerð við Ísafjarðardjúp til muna og kom sér upp litlum flota þilskipa og gerðist sterkur samkeppnisaðili norskra og danskra kaupmanna, sem fyrir voru á Ísafirði. Jens giftist Maríu, dóttur Jóhannesar Frahm Jensen frá Aabenraa á Suður-Jótlandi, sem hafði um langan aldur stundað siglingar til Íslands og verið í nánu samfloti við Boga Benedictsen.

Faktorshúsið á okkar dögum. Ljósmynd höfundur  

Ungu hjónin Jens og Marie fluttu í norskt timburhús í Hæstakaupstað, svo kallað Faktorshús, sem enn stendur á Ísafirði. Það var friðað árið 1975 og hefur nýlega verið endurbætt og lagfært með miklum tilkostnaði af eigendum hússins, heiðurshjónunum Áslaugu Jensdóttur  og Magnúsi Helga Alfreðssyni, sem síðar  segir frá. Þess verður að geta að húsið var flutt í einingum frá Noregi árið 1787, árið sem einokun Dana var lögð formlega af á Íslandi. Húsið var síðan reist í Hæstakaupstað af norskum kaupmanni af hollenskum og dönskum ættum. Sá hét Herman Didrich Jansen (1723-99, mynd hér til vinstri). Jansen hafði hér verslunarútibú, og stundaði útflutning á fiski til Spánar og Ítalíu. Jansen er þó líklegast frægastur fyrir að vera afi tónskáldsins Edvards Griegs.

   Viðskiptavit Jens Benedictsens olli því að hægt er með góðri samvisku að kalla hann fyrsta kapítalista Íslands. Hann og Marie eignuðust þrjú börn á Íslandi, en fluttu sig svo um set til Kaupmannahafnar að ósk Marie. Í Kaupmannahöfn eignuðust þau þrjú börn að auki. Þau áttu heimili sitt í Strandgade á Christianshavn í Kaupmannahöfn. Jens hélt áfram siglingum og verslun á Íslandi, en áhuga hans á fisksölu og sala á lambaskrokkum og skyri í Kaupmannahöfn, svo eitthvað sé nefnt, deildi frú Marie svo sannarlega ekki með honum. Að sögn fróðra manna hafði hún mikla ímugust á öllu sem íslenskt var, og þráði lífið í höfuðborginni. Sagan segir, að þegar Marie hélt veislur hafi hún í hvert sinn er Jens vildi blanda sér í umræður, sagt: „Ti stille Jens, vi taler ikke om tran“ (Þegiðu Jens, við erum ekki að ræða um lýsi“).

   Sú hjónabandssæla varaði ekki við. Árið 1842, á einni sínum mörgu ferðum til Íslands, til að sækja þann varning sem hafði gert fjölskylduna nokkuð vel stæða á danskan mælikvarða, varð Jens að leita vars í Vestamannaeyjum í miklum stormi. Orðrómur var á kreiki um að danski sýslumaður í Eyjum, Johan Nikolai Abel (1794-1862), hefði myrt Jens. Aldrei var sá kvittur kveðinn niður eða sannreyndur fyrir dómsstólum.

Briggskipið Hekla var í eigu Jens Benedictsens. Hann sigldi á því í sinni síðustu för til Íslands. Myndin var seld á uppboði í Kaupmannahöfn árið 2007 og er nú í eigu félags á Fjóni. Mynd Aabenraa Antikvitetshandel 2007.

   Marie bjó áfram í Kaupmannahöfn eftir dauða manns síns og hélt vaflaust veislur án fiskmetis. Nokkru síðar flutti hún með börnin og ásamt foreldrum sínum öldnum í Nyhavn 12 í hjarta Kaupmannahafnar. Það var þeim megin Nýhafnar er skip frá Íslandi lönduðu varningi sínum á 19. öld. Þar bjó fjölskyldan í hluta mikils og vandaðs húss, sem enn stendur og sem mikill glæsibragur er yfir.

Nyhavn 12 að kvöldi til fyrir allnokkrum árum. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Leiklist og ópera

Anna María ólst nú upp í skarkala stórborgar danska ríkisins. Snemma hneigðist hugur hennar að listum. Marie móðir hennar var mjög gefin fyrir óperur og leikhús, sem hana hafði sárþráð í myrkrinu á Ísafirði.

   Árið 1855 tók hún þrjár dætur sínar með í menningarreisu til Þýskalands til að fara í óperuhús. Þar hittu þau engan annan en H.C. Andersen, sem er til vitnis um þá ferð. Í einni af dagbókum sínum þann 19. júlí 1855 reit hann: „Í Dresden, þar sem ég hitti ungfrú Benedichtsen frá Kaupmannahöfn, var farið í óperuna á hverju kvöldi, hún hafði í 14 daga hlustað á fleiri en allan vetrartímann heima“.

   14 árum síðar, þegar Anna María var orðin þekkt leik- og söngkona á fjölum Konunglega leikhússins í Kaupmannahöfn, hélt hún skáldinu lofræðu er hann sneri heim eftir langa dvöl erlendis. Hún flutti ljóð, lofgjörð um Andersen, þar sem hann var nefndur til sögunnar „som den store Politiker, der havde forstaaet den store politiske Kunst at vinde: først Børnene, saa Moderen og saa Manden.“ Þessu skýrði Dagbladet frá þann 7. september 1869.

Einn af þeim sem heilluðust að leik- og söngkonunni Önnu Maríu Benedictsen, var Philip Ferdinand Meyer (1828-1887). Hann fæddist inn í gyðingafjölskyldu í bænum Nakskov á Lálandi. Foreldrar hans voru Jacob Joseph Meyer úrsmiður (1787-1848)og kona hans Jette (f. 1795), sem fædd var i Nakskov, af ættinni Levison. Jacob Josef kom frá Þýskalandi, nánar tiltekið borgarhlutanum Moisling við Lübeck. Honum voru veitt borgararéttindi í Nakskov árið 1812.

   Philip Ferdinand var einn átta systkina. Þegar hann komst á fullorðinsár, hóf hann heildverslunarrekstur í Hamborg og Danmörku. Hann komst fljótt í álnir og þótt álitlegt mannsefni í Kaupmannahöfn er hann kvæntist Önnu Maríu Benedictsen árið 1855. Áður en það gerðist, hafði hann tekið kristna trú, svona til vonar og vara, og hét upp frá því formlega Johann Ferdinand Philip Meyer, en hann notaði mest nafnið Ferdinand. Hann fylgir nú ástkærri eiginkonu sinni til Íslands.

   Anna María vann ekki lengi á Konunglega leikhúsinu. Hún blandaðist inn í illdeilur þar og tengdist stjórnanda leikhússins sem var rekinn. Eftir það átti hann hún ekki afturkvæmt þangað. Ferdinand efnaðist vel og hjónin reistu sér mikið og virðulegt hús á Friðriksbergi, við skemmtanargarðinn Alhambra.

Alhambravej 9 var eitt sinn virðulegt hús með miklum ávaxtagarði. Nú eru í því einhver braskfyrirtæki og eignina á banki á Jólandi.

Þar mun Anna María hafa sungið. Húsið er enn til, en er fyrir löngu umgirt af yngri og forljótum byggingum frá þeim tíma sem Frederiksberg breyttist líkt og Reykjavík gerir í dag, og ekki til hins betra. Í stað þess að syngja og leika á fjölum Hins konunglega leikhúss, hóf Anna María að rita greinar og ljóð, meðal annars undir dulnefninu Anna Rembrandt og Nemo.

   Eftir það vitum við svo sem ekkert mikið um Önnu Mariu og mann hennar, annað, en að þau eignuðust 6 börn, m.a. soninn Aage Meyer Benedictsen (1868-1926), sem gerðist nokkuð frægur á sínum tíma bæði í Danmörku sem og í öðrum löndum. Saga hans er merkileg og hefur aðeins verið rakin lítillega hér á blogginu, en betri greinargerð um hann verður að bíða betri tíma. Ég hef flutt tvö erindi um Aage i Litháen á ráðstefnum sem hinn mikli Íslandsvinur og norrænufræðingur Svetlana Steponoviciene hefur staðið fyrir. Svetlana, sem er orðin öldruð nú, er formaður Félags til minningar um Aage Meyer Benedictsen. Aage Meyer Benedictsen var mjög annt um frelsi Litháa, dvaldi í landinu og skrifaði bók Et Folk, der vaagner (1895) / Awakening of a People (1924), um nauðsyn þess að Lithaugaland fengi frelsi.

Aage Meyer Benedictsen. Ljósmynd tekin af Johanne Frigast í Kalundborg. Myndin er í eigu safns háskólans í Vilnius.

Anna María  var þegar farin að missa heilsuna á 7. áratug 19. aldar, og á ljósmynd, sem til er af henni frá 8. áratug aldarinnar, má sjá mjóslegna og heilsulitla konu, en þó er hægt að sjá að þar fer sama fallega konan með sama brosið og á málverkinu fremst í þessari grein.

Á ferð til lækninga í Stokkhólmi í lok árs 1874, andaðist Anna þar í borg aðeins 39 ára gömul og var það manni hennar og börnum mikill sorgardauði. Hver annar en H.C. Andersen ritaði um hana látna með miklum söknuði. Laugardaginn 2. janúar 1874 skrifaði hann sorgmæddur:

”Benedictsen-Meyer er dáin í Stokkhólmi segja blöðin ...”.

Dagblaðið Berlingske Tidene hafði þetta að segja um Anne Marie: 

”Under et Ophold i Stockhom døde den 27de December f. M. Fru Maria Meyer, f. Benedictsen. Den Afdøde, der var født paa Island den 1ste Februar 1835, debuterede i sit 18de Aar paa det Kgl. Theater som Ragnhild i ”Svend Dyrings Huus” og vakte allerede ved denne Debutrolle ikke ringe Forhaabninger; til Scenisk Virksomhed medbragte hun et i flere Henseender fordeelagtigt Ydre, en god Sangstemme og særlig en ualmindelig Begavelse og Dannelse, men hun optraadte i den vanskelige Tid, da der fra flere Sider arbejdedes mod J. L. Heiberg, og dennes store Interesse for hendes Talent foraarsagede hende mange Krænkelser i det 3 Aaar, hun offrede i Theatrets Tjeneste. Maria Meyer har til forskjellige Tider, 1857 og 1868, deels under Pseudonymet Anna Rembrandt, deels under eget Navn skrevet flere Eventyr og Noveller, ligesom de i sin Tid meget omtalte ”Breve fra og til en Skespillerinde”, udgivne af Nemo, hidrører fra hendes Haand. Var hendes literaire Production vel væsentligt paa grund af hendes svagelige Helbred, ikke meget omfattende, vidner den dog om hendes fleersidige Dannelse og Talent, Rige Aandsevner og personlig Elskværdighed samlede om hende en stor Kreds af Venner, der med Veemod ville have modtaget Budskabet om hendes Tidlige Død.”

Um málverkin sem brátt munu hanga í Faktorshúsinu

Nýverið tilkynnti mér einn af afkomendum Önnu Maríu, sem ég komst í samband við fyrir nokkrum árum, að hún hefði sett tvö málverk, sem fjölskyldan átti af hjónunum Önnu Maríu og Ferdinand Meyer, á uppboð hjá Bruun & Rasmussen í Kaupmannahöfn. Fyrir nokkrum árum hafði staðið til að ég myndi fá að skoða myndirnar og ljósmynda, en alvarleg veikindi mín um tíma komu m.a. í veg fyrir það.

   Mér fannst tími til kominn að Anna María færi aftur Vestur, þar sem hún fæddist, og þegar ég frétti af uppboðinu, sem fór fram þann 29 apríl sl. á netinu, hafði ég þegar samband við Áslaugu í Faktorshúsinu og hvatti hana til að bjóða í verkin. Hún og Magnús maður hennar, sem á heiðurinn að einstaklega vel unnum smíðaviðgerðum á Faktorshúsinu, ákváðu að reyna við uppboðið.

   Bæði mér og Áslaugu til mikillar furðu, var enginn áhugi á verkunum, og boð Áslaugar fékk enga mótbjóðendur. Það tryggði henni þessi fallegu málverk af íslensku leikkonunni, sem menn hafa vitað allt of lítið um, og eiginmanni hennar sem enn minna er vitað um, annað en að hann hafði fjári gott peningavit. Ég held að maðurinn hennar, hann Ferdinand hafi heldur ekkert á móti því að komast í hreina loftið á Íslandi.

   Málverkin voru bæði máluð af kennara við Konunglegu akademíuna í Kaupmannahöfn, Christian Andreas Schleisner (1810-1882). Málverkið af Önnu Maríu var málað árið 1857 er hún var 22 ára gömul, en málverkið af eiginmanni hennar er dagssett árið 1868. Schleisner hlotnaðist prófessorsstaða við Akademíuna árið 1858.

   Nú koma málverkin á næstu dögum til Íslands og verða til prýði í Faktorshúsinu, gestum þar til mikillar ánægju. Vona ég að fólk fari og kaupi sér kaffi og kökur hjá Áslaugu og Magnúsi í Faktorshúsinu og virði fyrir sér þessa frægu íslensku konu og líka manninn hennar.

   Menning kemur svo sárasjaldan vestur á Firði, segja sumir. Ég er nú hræddur um að það sé að breytast, þó sumir hafi aldrei farið suður - en það gerði Anna María.

Málverkið af Önnu Maríu: 55x47 cm, olía á striga,

Málverkið af Ferdinand Meyer: 58x49 cm, olía á striga.

 

Kaupmannhöfn, 4. maí, 2019

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson ©

1. maí

Fornleifur og ritstjórinn óska lesendum sínum nær og fjær, gleðilegrar hátíðar á degi verkalýðsins. Það er ávallt að styttast í byltinguna, en líklega verður aldrei neitt úr henni vegna mannlegra galla eða heimsendis.