Landnám fyrir Landnám í Færeyjum - enn eina ferðina!

 

Í síðustu viku birti fréttastofa RÚV undarlega frétt af landnámi í Færeyjum fyrir "hefðbundið" og "viðtekið" landnám norrænna manna þar á 8. eða 9. öld. Halda mátti að útpóstar Rómarríkisins hefðu verið Þórshöfn eftir að hafa heyrt þessa frétt í Ríkisútvarpinu, sem var miðlað af fornleifafræðimenntuðum manni, Þorvaldi Friðrikssyni.

Búast má við að fréttin úr Færeyjum valdi fjaðrafoki á Íslandi, þar sem á Íslandi eru margir sem eru fullvissir um að landnám norrænna mann á Íslandi sé eintóm haugalygi. Margir trúa á byggð "kelta" og papa og ýmislegt annað, en hafa þó ekkert fyrir sér í því nema óbilandi trú, óljósar lýsingar og vafasamar frásagnir úr ritheimildum, sem ekki varpa ljósi á annað en að menn gætu hafa verið á ferðinni í Færeyjum, Grænlandi eða Íslandi, miklu fyrr en útrás norrænna manna á 9. öld. Þetta trúfólk vill að fornleifafræðingar grafi dýpra.

Fréttin um landnám á 4. öld í Færeyjum er reyndar ekki ný og var þegar sagt frá þessum aldursgreiningum á sýnum frá Sandi í Færeyjum þann 28. maí sl. í færeyska Sjónvarpinu, Kringvarpinu. Horfið og hlustið hér. Frásögnin í færeyska sjónvarpin er dálítið öðruvísi en það sem fréttamaður RÚV greindi okkur frá. Hvernig er hægt að brengla frásögn á þennan hátt?

Reyndar eru fréttir af snemmbúinni búsetu í Færeyjum, sem byggja á háum kolefnisaldursgreiningum ekki alveg nýjar af nálinni. Þessi grein frá 2000 sýnir að slíkar aldursgreiningar hafa sést áður, þó svo að öll sýnin séu ekki tekin úr búsetusamhengi. En hefur þeim verið stungið undir stól? Ég hef að minnsta kosti ekki séð neina málefnalega umræðu um málið síðan þá. Menn vita, að hafáhrif (Marine Radiocarbon Reservoir Effects) eru mikið í Færeyjum og því ættu óvænt háar aldursgreiningar ekki að koma mjög á óvart. Menn hafa rætt kolefnisaldursgreiningar í Færeyjum í þessari grein.

Niðurstöðurnar frá Færeyjum hafa enn ekki verið birtar í fræðiriti, og þegar ég hafði samband við gamlan vin minn Símun V. Arge, fornleifafræðing í Færeyjum, sem ég vann fyrir á Sandi í Færeyjum fyrir nær 21 ári síðan, þá kemur ýmislegt í ljós sem hefði verið áhugavert að fá að vita í færeyska sjónvarpinu í maí. Símun harmaði einnig við mig, að RÚV hafi birt fréttina án þess að hafa samband við sig. Það lýsir auðvitað RÚV í hnotskurn. Á RÚV eru mjög oft búnar til fréttir, í stað þess að segja þær, eins og eðlilegast mætti þykja.

´

Símun V. Arge fornleifafræðingur í Færeyjum

Símun V. Arge skrifaði mér í morgun, þegar ég innti hann eftir því hvort fundist hefðu fornleifar sem hægt er að aldursgreina. Hann segir m.a.: "Nej - der blev ikke fundet genstande eller strukturer med tilknytning til disse tidlige lag. Men de daterede bygkorn, der er forkullede, ligger altså i brændt tørvemuld, hvilket klart indikerer menneskelig aktivitet på stedet. Som sagt har vi ikke ønsket at gå ud med nogle tolkninger - vi bør fordøje dateringerne og tænke grundigt!

Símun skrifar einnig að féttin hafi ekki verið birt rétt hjá RÚV, og það hafi heldur ekki verið meiningin að fréttir af þessu skyldu vera komnar á kreik, nema hvað að hann hefur gefið Kringvarpinu í Færeyjum upplýsingar.  En fiskisagan flýgur hratt.

Væntanleg er fræðigrein um rannsóknina, sem gæti skýrt málið frekar og mun ég þá rita meira um þetta áhugaverða efni á Fornleif, hið nýja fornleifablogg. Ég tel, að best sé að halda tungunni í munninum og ég leyfi mér í nafni varkárninnar að vara við of mikilli kæti meðal keltómana og papista. Kolefnisaldursgreiningar á korni er miklum vandamálum bundnar, og mig grunar að sýnin, sem greind hafa verið í Glasgow, geti hafa verið menguð. Eins og Símun Arge segir: vi bør fordøje dateringerne og tænke grundigt!

Þar að auki verða menn líklega að spyrja sig, hvort ekki séu einhver vandamál varðandi túlkun kolefnisaldursgreininga í Norðuratlantshafi. Á Íslandi erum við t.d. að fá mjög mismunandi niðurstöður aldursgreininga úr eina og sama grafreitnum. Á Skeljastöðum í Þjórsárdal hafa mannabein í kristnum grafreit greinst með hefðbundnum kolefnisaldursgreininum til þess tíma sem búist var við, þ.e.a.s. til eftir 1000 e.Kr., en AMS-aldursgreiningar hafa gefið aldursgreiningar á beinum einstaklinga úr sama grafreitnum, sem sýna "landnám" fleiri hundruð árum fyrir 870 e.Kr.

Í Færeyjum hafa menn vitað um hinar háu niðurstöður, sem hafa komið úr kolefnisaldursgreiningum á sýnum, og því hlýtur það að undra, að greining sem þegar var gerð árið 2002 á koluðu byggi Sandi, hafi enn ekki verið birt og rædd. Sýnið þá var tekið af Ian Simpson við háskólann í Stirling og mun hafa sýnt aldursgreiningar frá 4. öld, líkt og sumar af nýjustu aldursgreiningunum frá þessum stað. En eru einhver áhrif sem valda "of háum" greiningum í Færeyjum? Ég held að enginn geti útilokað það á núverandi stigi.

Fornleifar og sjónminnið

 Gott sjónminni er ágætur eiginleiki að hafa ef maður er fornleifafræðingur. Tel ég mig hafa fengið þann hæfileika í ríkulegum mæli í vöggugjöf. Hér fylgir stutt saga af sjónminninu í mér.

Sumarið 1982, nánar tiltekið 16. ágúst, var ég staddur austur í Skógum undir Eyjafjöllum á heimili foreldra góðvinar míns Einars Jónssonar. Við unnum báðir sem ungir háskólanemar við fornleifauppgröftinn á Stóru-Borg hjá Mjöll Snæsdóttur. Við sátum og ræddum um heima og geima yfir glasi af whisky. Einar hafði boðið mér í heimssókn, því að í sjónvarpinu var BBC-fræðsluþáttur um málmleitartæki, sem við vildum ekki fyrir neina muni missa af.

Í þættinum, sem á frummálinu hét Chronicle: Metal Detectors, var ýmis konar fróðleikur um tæki sem fornleifafræðingar geta haft mikil not af, en sem þeir eru hræddir við í höndunum á óprúttnum fjársjóðaleitendum og ævintýrafólki. Sumir málmleitartækjamenn gera þó meira gagn en aðrir. Merkustu gripir sem fundist hafa á síðari ára í Danmörku hafa t.d. oft fundist við leit á plægðum ökrum og vísað fornleifafræðingum veginn.

Í lok þáttarins var greint frá fyrrverandi hnefaleikakappa, sem hafði það að siðs að fara um byggingargrunna við Thames í Southwark (sunnan við ána) og í City, meðal annars við Bull Wharf, sem var það sem nú heitir Upper Thames Street.

Madonnan frá bökkum árinnar Thames

Allt í einu sé ég bregða fyrir á skjánum grip sem hnefaleikakappinn hafði fundið í eðjunni við bakka Thames. Lítið pílagrímsmerki úr tin- og blýblöndu, Heilaga Maríu, sem hélt á Jesúbarninu. Ég lyftist í stólnum austur í Skógum, þar sem mér sýndist gripurinn vera alveg eins í laginu og pílagrímsmerki sem Gísli heitinn Gestsson (1907-1984) starfsmaður Þjóðminjasafnsins og starfsmenn hans höfðu fundið í lítilli kirkjurúst í Kúabót í Álftaveri árið 1975. Merkið frá Kúabót var þó mjög illa farið og hefur vafalaust lent í bruna. Ég greindi Gísla frá þessari uppgötvun minni og tilgátum og hann og þjóðminjavörður leyfðu mér að fara utan með merkið til frekari rannsókna.

Madonnan frá Kúabót er 4,5 sm. að lengd

Bakhlið pílagrímsmerkjanna frá Kúabót og Bull Warf í London

Ég fékk gerða ljósmynd af madonnunni brenndu frá Kúabót á Fornaldarsafninu á Moesgård við Háskólann í Árósi á Moesgård, og sendi þær til Brian heitins Spencers hjá Museum of London, eins helsta sérfræðings í málmmerkjum frá miðöldum. Hann skrifaði mér um hæl og upplýsti, að ekki væri nóg með að ég hefði rétt fyrir mér í greiningunni eftir að hafa séð madonnumerkið frá Bull Warf í sjónvarpinu, heldur einnig að ljósmyndin af bakhliðinni á merkinu frá Kúabót sýndi, að það merki og merkið frá Bull Wharf hefðu líklega verið steypt í sama mótinu.

Í september 2003 fór ég svo í pílagrímsför til Lundúna til að heimsækja Spencer með merkið frá Kúabót, sem ég hafði haft með mér til Íslands það sumar. Í sýningu safnsins var merkið frá Bull Wharf til sýnis og var Spencer þegar búinn að koma þeim upplýsingum í sýningarskápinn að gripurinn ætti sér hliðstæðu í merki frá Kúabót á Íslandi, og sömuleiðis þeim upplýsingum að ekki væri uppruni merkjanna kunnur. Líklegt verður þó að teljast, að hann sé að finna á Englandi.

Kirkjurústin í Kúabót

Ég hef ekki heimsótt Museum of London nýverið og veit ekki hvort merkið er enn til sýnis. Á því safni er oft gerðar breytingar á sýningum. Ég man hve uppveðraður ég var að koma þar fyrst, og sjá menn nota tölvur í stórum stíl á safni í fyrsta sinn á ævinni. Þar tóku á móti mér merkir fornleifafræðingar eins og Geoff Egan, sem var orðinn vinsæll sjónvarpsmaður áður en hann dó nýlega, og Brian Spencer, og þótti þeim nokkuð merkilegt að fá Íslending í heimsókn. Ég skilaði Madonnunni til Þjóðminjasafnsins og Gísli Gestsson fékk fyrir andlát sitt allar upplýsingar frá mér um Maríu og barnið frá Kúabót.

Nokkrum árum síðar var fjallað um madonnuna í grein um rannsóknir í Kúabót (sem reyndar var aldrei lokið við), sem birtist í Árbók hins íslenzka Fornleifafélags 1986 (útg. 1987) Sjá hér og hér. Þar rituðu Lilja Árnadóttir starfsmaður Þjóðminjasafns og aðrir um rannsóknina í Kúabót að Gísla Gestssyni látnum. Þar er greint frá því að grip áþekkan madonnunni frá Kúabót sé finna í Museum of London (samkvæmt bréfi frá Brian Spencer, Museum af London frá 20.1. 1987). Gögn þau sem ég sendi Gísla virtust hafa tínst, en samt virðist hafa verið haft samband við Brian Spencer og aðra  sérfræðinga sem ég hafði áður haft samband við til að fá upplýsingar um gripinn, en ekki var samt haft fyrir því að fá ljósmynd af gripnum í London til að birta í Árbókinni.

Ég skrifaði 1994 um pílagrímsmerkið frá Kúabót og lét fylgja nokkrar upplýsingar um suðurgöngur Íslendinga á miðöldum. Grein mín um Madonnuna birtist í hinni ágætu bók Gersemar og Þarfaþing (1994), sem er eitt besta rit sem Þjóðminjasafnið hefur gefið út. Þar skrifaði ég reyndar, að madonnan frá London hefði fundist sunnan Thames, í Southwark, því þannig hafði ég skilið það við að horfa á heimildaþáttinn austur í Skógum. Það leiðréttist hér með. Madonnan fannst í City, þar sem menn græða bresku pundin í dag. Ferðalýsingu Nikulásar ábóta á Munkaþverá, sem ferðaðist á tíma sem pílagrímsmerki voru sjaldgæfari en á síðmiðöldum, er hægt að lesa í nýrri útgáfu bókaútgáfunnar Svarts á Hvítu. Eins er til gnótt af góðum greinum um pílagrímsmerki, sem finna á má á veraldarvefnum, sem og bækur Brian Spencers og rit honum til heiðurs, sem enn er hægt að kaupa á netinu.

Fróðleikur um málmleitartæki 

Þrátt fyrir það sem ég skrifa hér framar um fundi merkilegra gripa í Danmörku með hjálp málmleitartæki, er skoðun mín sú, að það eigi ekki að nota málmleitartæki á þann hátt á Íslandi. Þess ber að geta, þjóðminjalög (16. gr.) banna alfarið notkun málmleitartækja á Íslandi, nema þau séu notuð með fengnu leyfi þjóðminjavarðar. Það er þó eitthvað um það að menn séu að selja og kaupa þessi bannsettu tæki, og félagsskapur einn á Suðvesturhorninu telur, að það þurfi að breyta fornleifalögum, svo stórir drengir geti líka leikið sér með svona tæki.

Fornleifur stekkur á Stöng

Hér hefur fornleifabloggið Fornleifur göngu sína. Einvörðungu verða birt skrif sem fjalla um fornleifafræði, fornfræðileg og sagnfræðileg efni, sem og ýmis konar þjóðleg fræði. Eldra efni með fornt innihald á bloggi mínu https://www.postdoc.blog.is/ (Er ekkert í ísskápnum?) mun smám saman verða flutt yfir á fornleifabloggið Fornleif.

Fornleifur er hugsað sem gagnrýnið fornleifablogg, sem fyrst og fremst er skrifað svo almenningur fái innsýn í ýmis atriði þeirrar virðulegu fræðigreinar sem á fornmálum kallast archaeologia.

Ætlunin er að reyna að fá unga, þormikla fornleifafræðinga og aðra fræðimenn, sem og áhugfólk um forn fræði til að skrifa smá greinar á bloggið um rannsóknir sínar eða hugsanir í fræðunum.

Þótt ekki sé eins mikið grafið á Íslandi í augnablikinu og í góðæri síðustu Víkingaaldar, er fornleifafræðin annað og meira en endalaus mokstur. Niðurstöðum þarf að miðla til þeirra sem borguðu fyrir rannsóknirnar og líklega er ekkert betra til þess fallið en netadræsur þær sem kallaður er veraldarvefurinn.

Endrum og eins verður hér á blogginu fornleifagetraun. Já, kæru lesendur, getraun, þar sem þið getið sýnt hver óhemju forneskjuleg þið eruð í hugarfari og háttum.