Fiat Lux - 3. hluti

Málverk meistarans Jan van Eycks af hinum helköldu hjónum í Bryggjuborg, sýnir okkur harla vel aldur ljósahjálmsins úr Selárdal og annarra skyldra hjálma sem varðveittust á Íslandi, meðan allt svipað góss var brætt í deiglu tímans í Evrópu. Þessi hjálmar voru nýjasta tíska þegar þeir héngu í Brugge árið 1434 og fljótlega upp úr því í kirkjum uppi á Íslandi, þar sem menn hafa alltaf elt tískuna eins og rollur.

Við vitum einnig, að uppruna flestra þessara kjörgripa er að finna í Belgíu. Fyrr á miðöldum höfðu ljósahjálmar í stærri kirkjum oft verið úr járni, gjarnan járngjörð sem hékk í sverum keðjum og á gjörðina voru hnoðuð ljósahöld eða ljósapípur. Eru slíkir hjóllaga hjálmar varðveittir víða um Evrópu.

Hinn gotneski, niðurlenski ljósahjálmur frá Selárdal er úr messing, sem er blanda af ca 68% kopar og 32% sinki (inki). Því minna sem sinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki sink sem málm (grunnefni), eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu svokallaðan „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, sem inniheldur mikið sink, saman við kopar sem fyrst og fremst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Ljósahjálmurinn frá Selárdalskirkju er svokallað Dinanterí (Dinanderie), þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum og amboðum úr messing. Erfiðara er þó að segja til um hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. En bæði í Þýskalandi og Belgíu stóð þessi eirsteypa á gamalli hefð, sem gerði fjöldaframleiðslu auðvelt mál á 15. öld.

Þetta var eftirsótt vara, eins og margt annað frá Niðurlöndum, og höfðu Mercatores de Dinant(kaupmenn frá Dinant) heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum. Þess vegna var líkast til auðvelt fyrir Íslendinga að sækja þessa vöru til Birstofu (Bristol) og annarra borga sem þeir versluðu við, eða að Hansakaupmenn hafi borið þessa gripi með sér til Íslands. Ýmsir framleiðundur gerðust þekktari en aðrir og má nefna Jacques Jongfinger í Antvörpum, Jóses fjölskyldan í Dinant og Guillaume Lefevre í Tournay. Kannski hefur einhver þeirra búið til hjálminn í Selárdal? Salmer fjölskyldan frá Dinant seldi í fleiri mannsaldra messingvöru og aðrar eftirsóttar listavöru á Englandi, svo sem altaristöflur, líkneski og listavefnað (refla og góbelín).

Margt annað en ljósahjálmar var framleitt úr messing í Niðurlöndum, og má nefna kertastjaka, af öllum stærðum t.d. vegleg stykki eins og það sem hér sést á stóru myndinni neðar á síðunni, en það er að finna í dómkirkjunni í Lundi. Frá Niðurlöndum bárust mundlaugar, könnur (sjá hér), skírnarföt, vatnsdýr, rúmpönnur (til að hita rúm), bókahöld fyrir predikunarstóla, og svo meira lystileg stykki eins og gripirnir tveir hér ofan við og neðan, sem sýna glögglega að hinn öfgafulli materíalístíski femínismi er gamalt fyrirbæri.

Fat í safni í New York eins og myndin styttan fyrir ofan.

 

Kristján Sveinsson sagnfræðingur er ekki lágvaxinn maður eins og margir hafa séð, og sýnir hann hér hve gífurlegur gripur þessi sjö arma ljósastika í Lundi er. Hún er 3,5 m. að hæð, frá 15. öld og er vafalaust gerð í Niðurlöndum. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

Messingiðnaðurinn í Niðurlöndum byggði á miklum hluta á vilja manna í koparríkum hlutum Evrópu að eiga samstarf yfir landamæri við lönd þar sem hægt var að fá tin. Iðnaðurinn var því oft í hættu þegar konungar og hertogar ákváðu að heyja stríð. Árið 1466 réðst Karl hertogi af Búrgundalandi á borgina Dinant og var bar iðnaðurinn þar ekki barr sitt eftir það. Iðnaðarmenn fluttu til annarra bæja eins Brussel, Bryggju, Mecheln, Antwerpen og Tournay.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla gripa úr messing og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Framleiðsluferlið var nýjung. Messinghlutir voru framleiddir í því sem mest líktist verksmiðjum og skipulögð sala og útflutningur fór fram og vörulistum var dreift til söluaðila. Samkeppnin var hörð og vöruverð gerðist hagstæðara því blómlegri sem salan var.

Eftir Niels-Knud Liebgott 1973. Lys. Nationalmuseet

Stofnhjálmar

Hjálmurinn úr Selárdalskirkju er af þeirri gerð gotneskra ljósahjálma sem á fagmálinu kallast stofnhjálmar (stamkroner á dönsku). Steyptum hólkum úr messing er raðað upp á járntein sem ber alla hluta ljósahjálmsins. Á miðhólkinn, sem oftast er breiðastur, eru settir armar í þar til gerð slíður. Flatir armar eins og eru á hjálmunum frá Selárdal og á málverki van Eycks voru steyptir í sandi. Mót eða skabelón voru pressuð í mjög fínan steypusand og í var hellt bræddum málinum. Síðan var allt pússað. Aðrir hlutar voru mótaðir í vax, sem leirkápa var sett utan um. Málminum var hellt í mótin, og þegar málmurinn var kólnaður var leirkápan slegin af. Hólkarnir eða kjarni ljósahjálmanna, sem gátu verið margir, voru steyptur úr tveimur hlutum sem settir voru saman og síðan renndir á rennibekk. Ljósaskálar, kertapípur, og skreyti t.d. trjónan neðst eða myndin efst, sem gat verið ljón eða madonnumynd, voru steypt sér og raðað á járnteininn.

Selárdalshjálmurinn er til að mynda gerður úr 32 sjálfstæðum einingum fyrir utan járnteininn. Allt þurfti að smellpassa og þeir sem bjuggu til hjálmana merktu t.d. slíðrin á einum hólkhringnum með 1-6 skorum og 1-6 merki voru síðan höggvin á armana, þar sem þeir voru festir á slíðrin. Þetta sést vel hér að neðan á hólkunum tveimur sem eru frá Núpakoti undir Eyjafjöllum, sem er að finna á Byggðasafninu í Skógum.   

Tveir hlutar úr stofni ljósahjálms frá Núpakoti undir Eyjafjöllum sem nú er að finna í Byggðasafninu í Skógum. Samanlagt eru þessir hlutar nær 17,1 sm að hæð og gæti hjálmurinn því með frá toppmynd niður að dýrstrjónu hafa verið um 40-50 sm langur. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982.

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982

 

Við höldum áfram

eftir nokkra

daga

*

Fiat Lux - 4. hluti

Laxerolían á Dauðahafsrúllunum

 

Maður er nefndur Kaare Lund Rasmussen. Hann er prófessor í eðlisfræði við Syddansk Universitet í Óðinsvéum, en var áður m.a. forstöðumaður C-14 aldursgreiningarstofunnar á Þjóðminjasafni Dana, sem því miður hefur verið lögð niður. Kaare er einn af mörgum náttúruvísindamönnum sem ég hef kynnst sem hefur brennandi áhuga á laun fornleifafræðilegra vandamála. Ég leyfi mér að segja að hann sé einn sá fremsti í þeirri röð raunvísindamanna sem hafa áhuga á sögunni. Hann tekur á vandamálunum eins og sannur fornleifafræðingur. Kaare er líka einn af þessum mönnum sem tekist hefur að velja sér skemmtilegustu verkefnin, eða þau hafa valist af honum. Hann hefur aldursgreint sýni frá Þjórsárdal fyrir ritstjóra Fornleifs.

Eitt merkilegasta verkefnið sem sem Kaare Lund Rasmussen hefur tekið að sér er að mínu mati aldursgreiningavandamálið varðandi Dauðahafsrúllurnar svonefndu frá Qumran í eyðimörk Júdeu. Rúllurnar fundust í krukkum í hellum á árunum 1947-56. Fimm þeirra fundu bedúínar og 6 uppgötvuðu fornleifafræðingar síðan. Í rúllunum eru að um 800 mismunandi skjöl eða bækur, misstjórar og af mismunandi gerð. Textarnir eru mestmegnis á hebresku, en einnig eru skjöl á arameísku og grísk, mest textar úr því sem kristnir kalla Gamla testamentið en einnig nokkur fjöldi brota veraldlegra. Rúllurnar fundust að því að er talið er í 11 mismunandi hellum. Þau eru nú til sýnis í Jerúsalem (nokkur brot eru varðveitt í Amman). Hægt er að lesa sum handritanna hér.

 

Sum handritanna frá Qumran eru mjög brotakennd.

Er fyrst var farið að aldursgreina rúllurnar með AMS-geislakolsaðferðinni, sem leyfir miklu minni sýnastærð en við venjubundnar geislakolsaldursgreiningar, komu þær aldursgreiningar á óvart. Þær sýndu miklu yngri aldur en þann sem guðfræðingar, sérfræðingar í málvísinum og fornleifafræðingar höfðu ætlað. En mest var líklega örvæntingin meðal kristinna fræðimanna, sem eins og flestir væntust aldurs frá því 300 f. Kr. fram á 1. öld  e. Kr.  En fyrstu C-14 aldursgreiningarnar sýndu miklu yngri aldursgreiningar, þ.e.a.s. frá 3 öld e. Kr., og þar sem Jesús var hvergi nefndur í rúllunum var komið babb í bátinn. Gat þetta verið fornleifafræðileg/raunvísindaleg sönnun þess að Jesús hafi aldrei verið til? Trúleysingjar voru farnir að gleðjast.

Kaare Lund Rasmussen og samstarfsmaður hans heyrðu um vandamálið varaðand misræmið á milli aldurs geislakolsgreininganna og aldursgreininga annarra vísindamanna. Kaare eygði lausn á á mótsögninni á milli vænts aldurs og geislakolsaldursgreininganna. Þegar hann fór að kanna sögu rannsókna á rúllunum, kom í ljós að á 6. áratug 20. aldar höfðu menn notað laxerolíu (ameríska olíu, olíu úr plöntunni Ricinus communi), til að hreinsa handritin og til að gera bókstafina á þeim skýrari við lestur á bókfellinu og papýrusinum. Olían sogaðist inn í þessar lífrænu leifar. Þetta gerðist þegar rúllurnar voru varðveittar á Rockefeller safninu í Austur-Jerúsalem.

Kaare Lund Rasmussen benti á, og sannaði síðar, við nokkrar mótbárur ísraelsk fornleifafræðings sem ekki kunni að reikna, að laxerolían mengaði sýnin þannig að aldurgreiningarnar sýndu miklu yngri aldur en þau ætt ú í raun og veru að gera. Ef laxerolían yngir handritin er ekkert mark takandi á geilskolsaldursgreiningum á leifum Dauðahafsrúllanna.

Nú hefur Rasmussen og samverkamenn hans hins vegar þróað aðferð til að hreinsa olíuna úr sýnunum áður en aldursgreining fer fram, en enn bíða þeir eftir leyfi frá yfirvöldum í Ísrael til að aldursgreina sýni sem má hreinsa og aldurgreina. Auðveldara er líklega að fá 1000 hryðjuverkamenn úr haldi í Ísrael en að fá sýni til aldursgreiningar á þjóðararfi gyðinga.

Það er þurrt í Qumran.

Dauðahafsrúllurnar eru því enn taldar vera frá frá árunum 250 f. Kr. til 68 e.Kr.,að því er við best vitum, þótt Jesús sé það hvergi nefndur. Jesús kemur í raun og veru þessum rúllum ekkert við. Katólskir fræðimenn settust á rannsóknir á þessum rúllum í upphafi og þótt þær væru komnar undir verndarvæng Ísraels eftir 1967 fengu fræðimenn sem voru gyðingar ekki aðgang að gögnunum fyrr en á 8. og 9. áratug 20. aldar. Kristnir fræðimenn vilja sjá einhver tengsl milli hinnar gyðinglegu trúdeildar sem bjó og varðveitti rúllurnar í Qumran og fyrstu kristnu mannanna. Ekkert slíkt kemur fram á rúllunum eða í öðrum minjum í Qumran. Enginn verður, eins og kunnugt er, spámaður í sínu eigin landi og sérstaklega ekki sonur einhvers snikkara frá Nasaret. Ef Jesús hefði verið sonur læknis eða Nóbelsverðlaunahafa hefði hann kannski fyrr komist á blöð sögunnar.  

Ítarefni:

Kaare Lund Rasmussen,  Kaare Lund, van der Plicht, J., Doudna, G., Nielsen, F., Højrup, P., Stenby, E.H., Pedersen, C. Th., 2009:  THE EFFECTS OF POSSIBLE CONTAMINATION ON THE RADIOCARBON DATING OF THE DEAD SEA SCROLLS II: EMPIRICAL METHODS TO REMOVE CASTOR OIL AND SUGGESTIONS FOR REDATING, RADIOCARBON, Vol 51, Nr 3, 2009, p 1005–1022.

Rasmussen, Kaare Lund, van der Plicht, J., Cryer F.C.,  Doudna, G., Cross, F.M.,  Strugnell, J. 2001. THE EFFECTS OF POSSIBLE CONTAMINATION ON THE RADIOCARBON DATING OF THE DEAD SEA SCROLLS I: CASTOR OIL . RADIOCARBON, Vol 43, Nr 1, 2001, P 127-132.

Bedúínahirðingjarnir Muhammed edh-Dhib (Úlfurinn) Ahmad el-Hamid, Jum’a Muhammed Khalil og Khalil Musa fundu fyrir tilviljun fyrstu rúllurnar í Qumran árið 1947. Myndin efst er af fornleifafræðingnum G. Lankester Harding og dómíníkanaprestinum Roland de Vaux, stjórnanda École Biblique et Archéologique Française í Jerúsalem, við rannsóknir í einum hellanna í Qumran.

Pottþéttur biskup

   

Nú, á hinum síðustu og verstu tímum, þegar enginn verður óbarinn biskup, er gott að vita til þess að betra var kannski hægt að reiða sig á menn í þeirri stétt hér fyrr á öldum en nú er.

Hér verður sagt örlítið frá rannsóknum á Páli Skálholtsbiskupi Jónssyni, sem ekki hefur verið miðlað sem skyldi til almennings. 

Páll var laukur góðrar ættar, sonur Jóns Loftssonar í Odda, reyndar á laun, og var Sæmundur á selnum því langafi Páls. Ekki var blóðið síðra í móðurættinni, því móðir Páls  biskups var Ragnheiður systir Þorláks helga, en Páll biskup gekk vasklega í að helga móðurbróður sinn. Páll ólst upp í Odda með engum öðrum en Snorra (Sturlusyni). Það væri hægt að skrifa sunnlenskan knallróman um þá félaga, ef einhver hefur ekki þegar gert það.

Páll menntaðist í Lincoln á Bretlandseyjum. Í Lincoln fékk Páll, meðal margs annar, líklega hugmynd um steinþró þá sem hann var lagður til hinstu hvílu í, því þar um slóðir voru steinkistur algengar. Leifar Páls fundust í haglega höggvinni þró úr íslensku móbergi árið 1954 við fornleifarannsókn í Skálholti.

Þótt Páll væri vel að sér í góðum siðum, fylgdi hann samt venju flestra kollega sinna á Íslandi um fornificationem in oficiae og fékk sér konu, því Páfinn og Erkibiskup voru svo langt í burtu, að Páli datt líklegast ekki í huga að hold þeirra væri líka veikt. Kona Páls, Herdís, drukknaði í Þjórsá árið 1207ásamt dóttur þeirra hjóna. Meðal barna þeirra Páls og Herdísar var einnig Loftur Biskupsson, sem oft kemur við sögu í Sturlungu vegna deilna og fríðleika. Fríðleikann átti hann kannski ekki langt að sækja, því Jóni heitnum Steffensen, beinasérfræðingi, þótti kúpa föður hans harla kvenlegan, þótt eyrun sætu væntanlega lágt á honum. Jón skrifar:

Páls hauskúpa er með nokkru minni nefbreidd og meiri neflengd en meðaltal íslensku hauskúpanna, en óvenjulegur er þessi munur ekki. Andlitið er stórt miðað viðheilabúið. Það er meðallangleitt og með meðalháar augnatóftir, en nokkurt ósamræmi er á þeim því að sú vinstri er talsvert styttri en sú hægri. Nefið er langt miðað við breidd. Kjálkarnir eru sterklegir með nokkurn kjálkagarð eða torus, tennur talsvert slitnar, en fallegar, án skemmda. Engan endajaxlanna hefur Páll tekið, en það er algengt á íslenskum hauskúpunum til forna. Yfirleitt er andlitið vel mótað og fínlegt, svo að trúlegt er að Páll hafi verið fríður sýnum, ef til vill með dálítið kvenlegt útlit, en í öllu íslendingslegt andlitsfall. 

     Jökull Jakobsson, uppgraftarsveinn í Skálholti, bograr hér yfir kistu Páls biskups árið 1954.

Aldursgreining á Páli 

Fyrir nokkrum árum síðan var beinflís úr Páli send með flugvél til Árósa í Danmörku í tösku Árnýjar konu Össurar Skarphéðinssonar, svo við nefnum höfðingja og dýrlinga nútímans. Við háskólann í Árósum, sem er minn gamli skóli, og bestur háskóla á Norðurlöndum skv. úttektum, var Páll aldursgreindur á AMS-geislakolsaldursgreiningarstofunni sem þar er starfrækt.

Páll fæddist árið 1155 og andaðist i 1211. Kolefnisalaldursgreiningin á Páli gaf mæliniðurstöðuna 918 +/- 28 C14 ár fyrir 1950, sem umreiknuð eftir breytileika 14C gegnum tímann gefur  aldursgreininguna 1031-1176 e. Kr. Cal. við 2 staðalfrávik (2σ/95% líkindi). En þá niðurstöðu verður að leiðrétta vegna innihalds gamals kolefnis 13C sem safnast t.d. í beinum manna sem borða mikinn fisk, þannig að aldursgreining verður eldri en hún á að vera. Páll hefur borðað nokkuð mikinn fisk og hefur 17% matar hans samanstaðið af sjávarfangi.

Línurit þetta er úr grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur og annarra (2000)

Umreiknuð/leiðrétt aldursgreining beinflísarinnar úr Páli biskup með tilliti til 13C innihalds beinanna er 1165-1220 við tvö staðalfrávik. Það er ekki fjarri ævitíma Páls 1155-1211. Ekki gæti það verið öllu betra með nokkurri aldursgreiningu og leikur því vart nokkur vafi á því, að það er Páll biskup sem lá í kistu sinni.

Aldursgreiningar á beinagreindum úr kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal, sem nokkrar hafa verið greindar áður fyrir ritstjóra Fornleifs (og birtar í grein sem ekki er nefnd í grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur et. al.) voru einnig gerðar í tengslum við rannsóknina sem Páll biskup komst með í. Aldursgreiningar þeirra beina sýna, eins og ég hafði haldið fram síðan 1983, við miklar mótbárur kollega og sér í lagi jarðfræðinga, að byggð í Þjórsárdal lagðist ekki af fyrr en á 13. öld. og á sumum bæjum ekki fyrr en um 1300.

Ítarefni:

Jón Steffensen 1988: í "Líkamsleifar Skálholt 1954-1953". Í Kristján Eldjárn, Christie Håkon, Steffensen, Jón (Ritstjóri Hörður Ágústsson), Skálholt Fornleifarannsókn 1954-1958 , bls. 159 ff. [Þjóðminjasafn/Lögberg].

Sveinbjörnsdóttir, Árný E, Heinemeier, Jan et al. 2008 "Dietary Reconstruction and Resorvoir Correction of 14C Dates on Bones from Pagan and Early Christian Graves in Iceland". RADIOCARBON, Vol 52, Nr 2-3, 2010.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990: "Kolefnisaldursgreiningar og íslensk fornleifafræði". Árbók hins Íslenzka Fornleifafélags 1990, bls. 35-70, sjá hér.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2007. Fyrri bloggfærsla.

Kolbeinn Þorleifsson 1982: "Lincoln og Ísland á 12. öld". Lesbók Morgunblaðsins,  28.8.1982. 28. tölublað. Sjá hér.

Haus af bagli Páls biskups sem fannst í steinþró hans árið 1954.

Kirkjukambar

Bronskambur þessi kom á Þjóðminjasafnið árið 1941 og fékk safnnúmerið 12912. Hann er eins og eftirlíking eða smækkuð mynd af samsettum kömbum úr horni eða beini, sem algengir voru á Norðurlöndum á seinni hluta 12. aldar. Kamburinn er hin besta smíð og er steyptur í einu lagi. Jafnvel skreytið á honum minni mjög á skreyti á venjulegum beinkömbum.

Kamburinn (á myndinni hér fyrir ofan) fannst árið 1937 í fornri tóft austur á Barðsnesi í Norðfirði. Hann er 6.7 sm að lengd. Annar kambur úr bronsi (Þjms. 5021) hafði fundist um aldamótin 1900 á svokölluðum Norðlingahól hjá Melabergi á Miðnesi í Gullbringusýslu. Hann er einnig eftirlíking af einraða kambi, sem telst til einnar af undirgerðum svokallaðra háhryggjakamba. Við fornleifarannsóknir í Reykholti hefur einnig nýlega fundist kambur af sömu gerð. Allir kambarnir eru líklegast frá lokum 12. aldar eða byrjun þeirrar 13.

Kambur frá Norðlingahól

 

Kirkjukamburinn frá Reykholti *

Kambarnir frá Barðsnesi, Miðnesi og Reykholti eru ekki sérlega hentugir til að greiða hár með. Mjög sennilegt er að þetta hafi verið svokallaðir kirkjukambar, sem notaðir voru við undirbúning að messu. Líkar greiður, sem oftast eru úr beini, rostungstönn eða fílstönn, hafa fundist á Bretlandseyjum, í Danmörku og Svíþjóð og á meginlandi Evrópu og hafa verið túlkaðir sem kirkjukambar eða tonsúrukambar.

Talið er að kirkjukambar hafi orði algengir þegar tonsúran eða krúnan (sem einnig var kölluð kringluskurður eða kringlótt hár) varð algengt meðal klerka suður í löndum á 4. öld og síðar lögleidd á 7. öld. Þá hefur verið nauðsynlegt fyrir presta að halda hárinu í horfi.

Krúnan var mikilvægt atriði  og mismunandi tíska ríkti við krúnurakstur. Í Kristinna laga þættií Grágás eru ákvæði um að prestur verði að gera krúnu sína einu sinni í mánuði og í norskri statútu er prestum gert að greið eitt mark í bætur er krúna þeirra nái niður fyrir eyrnasnepla. Illa útlítandi kirkjunnar þjónar hafa líklegast alltaf þótt vera til lítillar prýði og léleg auglýsing fyrir boðunina.

Í messubók Lundabiskupsdæmis (Missale Lundense), sem er frá byrjun 12. aldar en varðveitt í prentaðri útgáfu frá 1514, er greint frá því að meðan prestur greiði hár sitt eigi hann að biðja sérstaka bæn. Í íslenskum handritum er að finna skýringar á notkun kirkjukamba, t.d. í handritinu Veraldar sögur (AM 625, 4to), sem er frá 14. öld, í kafla sem heitir Messuskýring ok allra tíða:

Er kennimaður býst til messu, þvær hann sér vandlega, og er það í því markað, að honum er nauðsyn að þvo sig í iðrun og góðum verkum, er hann skal Guði þjóna. Það, er hann kembir sér, jartegnir það, að hann skal greiða hugrenningar sínar til Guðs. Höfuð jartegnir hjarta, en hugrenningar hár. Það að hann leggur af sér kápu eða klæði og skrýðist, sýnir það, að hann skal leggja niður annmarka og skrýðast manndáðum.

Hugsun sú, að hárið tákni hugrenningar, finnst þegar í riti Gregoríusar mikla, Cura pastoralis, sem skýring á orðum spámannsins Esekíels um að hár Levítans, þ.e.a.s. prestsins, skuli hvorki vera rakað eða flakandi heldur stýft.

Ímáldögum íslenskra kirkna grein frá kirkjukömbum, ýmist úr tönn eða tré. Vegna þess að aðeins er greint frá kömbum í kirkjum í Hólastifti hefur þeirri kenningu verið varpað fram að notkun þeirra hafi tengst Benediktínaklaustrinu á Munkaþverá eða tengslum Hóla við erkibiskupssetið í Lundi, þar sem kirkjukambar virðast hafa verið notaðir. Miklu frekar mætti skýra fæð kirkjukamba í máldögum úr öðrum landshlutum með því að litlir gripir sem þessir hafi auðveldlega farið fram hjá mönnum þegar vísiterað var.

Á  Barðsnesi var bænhús á 17. öld og gæti kirkjukamburinn bent til kirkjuhalds löngu fyrir þann tíma.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ljósmyndina efst hefur Ívar Brynjólfsson tekið.

* Kamburinn frá Reykholti var til sýnis á sýningunni Endurfundir í Þjóðminjasafni 2009-2010. Því miður láðist aðstandendum sýningarinnar að greina frá heimildum um aðra bronskamba á Íslandi.

Barbara í Kapelluhrauni

Árin 1950 og 1954 rannsakaði Kristján Eldjárn litla kapellurúst í svokölluðu Kapelluhrauni sunnan við Hafnarfjörð. Hann skrifaði um það grein í Árbók Hins íslenzka Fornleifafélags 1955-56, "Kapelluhraun og Kapellulág" og síðar í bók sína Hundrað ár í Þjóðminjasafni.

Löngu síðar fóru menn að ryðja allt svæðið sunnan Reykjanesbrautar gegnt álverinu í Straumsvík, þar sem kapellan liggur. Þá voru brjáluð áform um að stækka áverið sunnar Reykjanesbrautar. Allt var reyndar sléttað áður en tilkynnt var um hinn mikla framkvæmdavilja. Með jarðýtum og dýnamíti hefur landslaginu þarna verið breytt í auðn, eins og eftir tvær sæmilegar kjarnorkusprengjur. Á síðustu mínútu í æðinu mundu menn eftir blessaðri kapellunni, sem þarna stóð, og björguðu henni frá iðnvæðingunni. Hún stendur nú eftir á hraunstalli í miðri auðn íslenskrar ónáttúru, eins og ljót minning um mannsins skammsýni. 

Fátt er reyndar fornt við þá kapellu, sem nú má finna við Reykjanesbrautina, nema staðsetningin. Um er að ræða uppgert nútímamannvirki (frá því á sjöunda áratug 20. aldar), hlaðið með öðru lagi en upphaflega og á í raun lítið skylt við þá rúst sem Kristján Eldjárn rannsakaði og teiknaði. Kaþólskir menn á Íslandi hafa svo komið fyrir líkneski af heilagri Barböru úr bronsi í rústinni.

Hraunið, þar sem kapellan er, hefur verið nefnt Kapelluhraun, en áður var það kallað Bruninn, og enn fyrr Nýjahraun, eftir að þar rann hraun á 12. öld (á tímabilinu 1151-1188). Við nýhlaðna kapelluna hefur verið hamrað niður staur með merki sem upplýsir að þarna sé að finna riðlýstar fornminjar.

Merkasti forngripurinn sem Eldjárn fann í kapellunni var brot af líkneski af heilagri Barböru frá miðöldum, 3.3 sm að lengd (sjá mynd að ofan, ljósm. VÖV). Löngu síðar setti ég þetta líkneski í samhengi við heimssöguna og sýndi fram á uppruna þess í Hollandi, sem og aldur þess. Líkneskið er ættað frá borginni Utrecht, þaðan sem föðurmóðir mín var að hluta til ættuð, og er gert í pípuleir (bláleir). Mjög lík líkneski hafa fundist í Utrecht. Skrifaði ég grein um uppgötvun mína að beiðni Kristjáns Eldjárns í Árbók. Ég uppgötvaði reyndar uppruna líkneskisins eftir að faðir minn heitinn keypti handa mér yfirlitsrit um fornleifafræði í Hollandi, þar sem var að finna ljósmynd af hliðstæðu Barböru í Kapelluhrauni.

Barbara frá Utrecht í Hollandi

 

Barbara var píslarvottur, sem samkvæmt helgisögum var uppi í lok 3. aldar e. Kr.. Hún var heiðingi sem gerst hafði kristin á laun. Faðir hennar gætti meydóms hennar vel og læsti hana inni í turni eins og gerðist á þessum tímum. Það skipti ekki miklu máli, því hún hafði heitið því ekki að giftast eftir að hún gerðist kristin. Eitt sinn er faðir hennar fór í reisu lét hann byggja fyrir dóttur sína baðhús. Meðan hann var í burtu, lét Barbara setja þrjá glugga í baðhúsið, í stað þeirra tveggja glugga sem faðir hennar, heiðinginn, hafði fyrirskipað. Hinir þrír gluggar Barböru áttu að tákna hina heilögu þrenningu. Þegar faðir Barböru kom úr ferðalaginu sleppti hann sér og ætlaði að höggva dóttur sína með sverði. Bænir Barböru urðu til þess að gat kom á veggin á turni hennar og hún flýði út um það upp í gil eitt nálægt. Seinna náðu vondir menn henni og hún var pínd og loks hálshöggvin af föður sínum, þegar heiðingjarnir voru búnir að fá sig sadda af alls kyns kraftaverkum sem áttu sér stað í dýflissunni.

Hér má lesa ágæta samantekt um kapelluna í Kapelluhrauni, sem er skrifuð af rannsóknarlögreglumanni sem dreif sig í fornleifafræðinám við HÍ. Ég leyfi mér að sekta "fornleifalögguna" fyrir að gleyma einni grein við yfirferðina um kapelluna. En hann lærði í HÍ, svo við sláum aðeins af sektinni, svo hann fari ekki á Hraunið, því í HÍ má ekki nefna suma íslenska fornleifafræðinga á nafn eins og hér greinir. 

Líkþrái biskupinn í Skálholti

Jón

nokkur var biskup í Skálholti frá 1406 til 1413. Afar lítið er vitað um þennan Jón, nema að hann var hinn fjórði meðal Jóna (Jóhannesa) á biskupsstóli í Skálholti. Í síðari heimildum var hann oft nefndur Jón danski. Hann var einn af fyrstu dönsku embættismönnunum á Íslandi. Áður en þessi Jón hneppti Skálholtsstól hafði hann verið ábóti í Munkalífi í Björgvin, sem var eitt ríkasta klaustur Noregs. Þegar Jón var kominn til Íslands reið hann vísitasíu norður um land, þar sem honum var vel  tekið. Mikið meira en þetta er nú ekki vitað um blessaðan Jón.

Við vitum einnig, að Jón hefur líklega ekki gengið heill til skógar, og væntanlega hefur hann því verið sendur til Íslands til að deyja drottni sínum með Íslendingum. Hann var holdsveikur og dó á biskupsstóli árið 1413. Í páfabréfi frá 24. júlí 1413, sem Jóhannes XXIII páfi ritaði biskupinum í Lýbíku (Lübeck), er meginefnið veikindi Jóns biskups á Íslandi. Páfi bað biskupinn í Lübeck um að grennslast fyrir um hvort presturinn Árni Ólafsson, sem síðar varð biskup í Skálholti, væri nothæfur til að hafa andlega og veraldlega forsjá með  „þeim söfnuði á úthafseyju , sem mælt sé að fyrirfinnist á enda veraldar" Samkvæmt bréfi páfa var Jón yfirkominn af sjúkdómnum, og hold hans og bein hrundu af fótum og höndum.

Förum nú hratt yfir sögu. Árið 1879 fundu menn innsiglisstimpil í jörðu í Árósi í Danmörku. Innsiglisstimpillin hafði tilheyrt Jóni biskupi í Skálholti. Á innsiglinu mátti lesa þetta:  

 + SIGILLU: IohIS: [DEI:GRA:EPIS] COPI:SCALOT

Enginn Íslendingur frétti af þessu innsigli áður en ég gerði það skömmu eftir að ég hóf nám í fornleifarfræði við háskólann í Árósi árið 1980. Ég hafði samband við Kristján Eldjárn forseta Íslands og ritstjóra Árbókar Hins íslenzka Fornleifafélags, (þegar enn var stíll var yfir því riti), og hann hvatti mig umsvifalaust til að skrifa grein um innsiglið, sem má lesa hér.

Eftir langa og lærða skýringu á því hvaða Jón hefði getað átt innsiglið, komst ég að þeirri niðurstöðu að innsiglisstimpill þessi  hefði tilheyrt Jóni hinum fjórða í Skálholti og að hann hefði líklega verið að ættinni Finkenow.  Ættmaður Jóns, Nikulás (Niels), hafði verið erkibiskup í Niðarósi. Niels var illa þokkaður af Norðmönnum. Rændi hann dýrgripum kirkjunnar þegar hann hvarf frá Niðarósi. Upphaflega var þessi Finkenow fjölskylda komin sunnan úr Þýskalandi til Danmerkur.

Síðar hef ég hallast meira að þeirri skoðun, sem ég viðra aðeins í greininni, að líklegast hafi þessi stimpill verið gerður af óprúttnum náungum sem ætluðu sér að misnota nafn Jóns Skálholtsbiskups í Danmörku. Líkþráir menn eru oft misnotaðir.

Nýlega fann ég, í gömlum pappírum, möppu með gögnum sem ég vinsaði að mér þegar ég skrifaði  mína fyrstu grein í fornleifafræðinni. Þar var líka að finna þetta bréf frá dr. Kristjáni Eldjárn, sem ég varð þeirrar ánægju aðnjótandi að kynnast. Hann bauð mér þrisvar sinnum heim til sín í morgunkaffi snemma á sunnudagsmorgnum þegar ég var á Íslandi yfir sumarmánuðina. Hann útvegaði mér einnig vinnu við fornleifauppgröft með einu símtali. Hann hvatti mig til að rita tvær fyrstu greinar mína fyrir Árbók Fornleifafélagsins og til þess að sækja um fjármagn til að hefja fornleifarannsóknir í Þjórsárdal.

Áður birt hér 30.7.2009, birt hér stytt með betrumbætum.

Spegilmynd innsiglisstimpilsins

Landnám fyrir Landnám í Færeyjum - enn eina ferðina!

 

Í síðustu viku birti fréttastofa RÚV undarlega frétt af landnámi í Færeyjum fyrir "hefðbundið" og "viðtekið" landnám norrænna manna þar á 8. eða 9. öld. Halda mátti að útpóstar Rómarríkisins hefðu verið Þórshöfn eftir að hafa heyrt þessa frétt í Ríkisútvarpinu, sem var miðlað af fornleifafræðimenntuðum manni, Þorvaldi Friðrikssyni.

Búast má við að fréttin úr Færeyjum valdi fjaðrafoki á Íslandi, þar sem á Íslandi eru margir sem eru fullvissir um að landnám norrænna mann á Íslandi sé eintóm haugalygi. Margir trúa á byggð "kelta" og papa og ýmislegt annað, en hafa þó ekkert fyrir sér í því nema óbilandi trú, óljósar lýsingar og vafasamar frásagnir úr ritheimildum, sem ekki varpa ljósi á annað en að menn gætu hafa verið á ferðinni í Færeyjum, Grænlandi eða Íslandi, miklu fyrr en útrás norrænna manna á 9. öld. Þetta trúfólk vill að fornleifafræðingar grafi dýpra.

Fréttin um landnám á 4. öld í Færeyjum er reyndar ekki ný og var þegar sagt frá þessum aldursgreiningum á sýnum frá Sandi í Færeyjum þann 28. maí sl. í færeyska Sjónvarpinu, Kringvarpinu. Horfið og hlustið hér. Frásögnin í færeyska sjónvarpin er dálítið öðruvísi en það sem fréttamaður RÚV greindi okkur frá. Hvernig er hægt að brengla frásögn á þennan hátt?

Reyndar eru fréttir af snemmbúinni búsetu í Færeyjum, sem byggja á háum kolefnisaldursgreiningum ekki alveg nýjar af nálinni. Þessi grein frá 2000 sýnir að slíkar aldursgreiningar hafa sést áður, þó svo að öll sýnin séu ekki tekin úr búsetusamhengi. En hefur þeim verið stungið undir stól? Ég hef að minnsta kosti ekki séð neina málefnalega umræðu um málið síðan þá. Menn vita, að hafáhrif (Marine Radiocarbon Reservoir Effects) eru mikið í Færeyjum og því ættu óvænt háar aldursgreiningar ekki að koma mjög á óvart. Menn hafa rætt kolefnisaldursgreiningar í Færeyjum í þessari grein.

Niðurstöðurnar frá Færeyjum hafa enn ekki verið birtar í fræðiriti, og þegar ég hafði samband við gamlan vin minn Símun V. Arge, fornleifafræðing í Færeyjum, sem ég vann fyrir á Sandi í Færeyjum fyrir nær 21 ári síðan, þá kemur ýmislegt í ljós sem hefði verið áhugavert að fá að vita í færeyska sjónvarpinu í maí. Símun harmaði einnig við mig, að RÚV hafi birt fréttina án þess að hafa samband við sig. Það lýsir auðvitað RÚV í hnotskurn. Á RÚV eru mjög oft búnar til fréttir, í stað þess að segja þær, eins og eðlilegast mætti þykja.

´

Símun V. Arge fornleifafræðingur í Færeyjum

Símun V. Arge skrifaði mér í morgun, þegar ég innti hann eftir því hvort fundist hefðu fornleifar sem hægt er að aldursgreina. Hann segir m.a.: "Nej - der blev ikke fundet genstande eller strukturer med tilknytning til disse tidlige lag. Men de daterede bygkorn, der er forkullede, ligger altså i brændt tørvemuld, hvilket klart indikerer menneskelig aktivitet på stedet. Som sagt har vi ikke ønsket at gå ud med nogle tolkninger - vi bør fordøje dateringerne og tænke grundigt!

Símun skrifar einnig að féttin hafi ekki verið birt rétt hjá RÚV, og það hafi heldur ekki verið meiningin að fréttir af þessu skyldu vera komnar á kreik, nema hvað að hann hefur gefið Kringvarpinu í Færeyjum upplýsingar.  En fiskisagan flýgur hratt.

Væntanleg er fræðigrein um rannsóknina, sem gæti skýrt málið frekar og mun ég þá rita meira um þetta áhugaverða efni á Fornleif, hið nýja fornleifablogg. Ég tel, að best sé að halda tungunni í munninum og ég leyfi mér í nafni varkárninnar að vara við of mikilli kæti meðal keltómana og papista. Kolefnisaldursgreiningar á korni er miklum vandamálum bundnar, og mig grunar að sýnin, sem greind hafa verið í Glasgow, geti hafa verið menguð. Eins og Símun Arge segir: vi bør fordøje dateringerne og tænke grundigt!

Þar að auki verða menn líklega að spyrja sig, hvort ekki séu einhver vandamál varðandi túlkun kolefnisaldursgreininga í Norðuratlantshafi. Á Íslandi erum við t.d. að fá mjög mismunandi niðurstöður aldursgreininga úr eina og sama grafreitnum. Á Skeljastöðum í Þjórsárdal hafa mannabein í kristnum grafreit greinst með hefðbundnum kolefnisaldursgreininum til þess tíma sem búist var við, þ.e.a.s. til eftir 1000 e.Kr., en AMS-aldursgreiningar hafa gefið aldursgreiningar á beinum einstaklinga úr sama grafreitnum, sem sýna "landnám" fleiri hundruð árum fyrir 870 e.Kr.

Í Færeyjum hafa menn vitað um hinar háu niðurstöður, sem hafa komið úr kolefnisaldursgreiningum á sýnum, og því hlýtur það að undra, að greining sem þegar var gerð árið 2002 á koluðu byggi Sandi, hafi enn ekki verið birt og rædd. Sýnið þá var tekið af Ian Simpson við háskólann í Stirling og mun hafa sýnt aldursgreiningar frá 4. öld, líkt og sumar af nýjustu aldursgreiningunum frá þessum stað. En eru einhver áhrif sem valda "of háum" greiningum í Færeyjum? Ég held að enginn geti útilokað það á núverandi stigi.

Fornleifar og sjónminnið

 Gott sjónminni er ágætur eiginleiki að hafa ef maður er fornleifafræðingur. Tel ég mig hafa fengið þann hæfileika í ríkulegum mæli í vöggugjöf. Hér fylgir stutt saga af sjónminninu í mér.

Sumarið 1982, nánar tiltekið 16. ágúst, var ég staddur austur í Skógum undir Eyjafjöllum á heimili foreldra góðvinar míns Einars Jónssonar. Við unnum báðir sem ungir háskólanemar við fornleifauppgröftinn á Stóru-Borg hjá Mjöll Snæsdóttur. Við sátum og ræddum um heima og geima yfir glasi af whisky. Einar hafði boðið mér í heimssókn, því að í sjónvarpinu var BBC-fræðsluþáttur um málmleitartæki, sem við vildum ekki fyrir neina muni missa af.

Í þættinum, sem á frummálinu hét Chronicle: Metal Detectors, var ýmis konar fróðleikur um tæki sem fornleifafræðingar geta haft mikil not af, en sem þeir eru hræddir við í höndunum á óprúttnum fjársjóðaleitendum og ævintýrafólki. Sumir málmleitartækjamenn gera þó meira gagn en aðrir. Merkustu gripir sem fundist hafa á síðari ára í Danmörku hafa t.d. oft fundist við leit á plægðum ökrum og vísað fornleifafræðingum veginn.

Í lok þáttarins var greint frá fyrrverandi hnefaleikakappa, sem hafði það að siðs að fara um byggingargrunna við Thames í Southwark (sunnan við ána) og í City, meðal annars við Bull Wharf, sem var það sem nú heitir Upper Thames Street.

Madonnan frá bökkum árinnar Thames

Allt í einu sé ég bregða fyrir á skjánum grip sem hnefaleikakappinn hafði fundið í eðjunni við bakka Thames. Lítið pílagrímsmerki úr tin- og blýblöndu, Heilaga Maríu, sem hélt á Jesúbarninu. Ég lyftist í stólnum austur í Skógum, þar sem mér sýndist gripurinn vera alveg eins í laginu og pílagrímsmerki sem Gísli heitinn Gestsson (1907-1984) starfsmaður Þjóðminjasafnsins og starfsmenn hans höfðu fundið í lítilli kirkjurúst í Kúabót í Álftaveri árið 1975. Merkið frá Kúabót var þó mjög illa farið og hefur vafalaust lent í bruna. Ég greindi Gísla frá þessari uppgötvun minni og tilgátum og hann og þjóðminjavörður leyfðu mér að fara utan með merkið til frekari rannsókna.

Madonnan frá Kúabót er 4,5 sm. að lengd

Bakhlið pílagrímsmerkjanna frá Kúabót og Bull Warf í London

Ég fékk gerða ljósmynd af madonnunni brenndu frá Kúabót á Fornaldarsafninu á Moesgård við Háskólann í Árósi á Moesgård, og sendi þær til Brian heitins Spencers hjá Museum of London, eins helsta sérfræðings í málmmerkjum frá miðöldum. Hann skrifaði mér um hæl og upplýsti, að ekki væri nóg með að ég hefði rétt fyrir mér í greiningunni eftir að hafa séð madonnumerkið frá Bull Warf í sjónvarpinu, heldur einnig að ljósmyndin af bakhliðinni á merkinu frá Kúabót sýndi, að það merki og merkið frá Bull Wharf hefðu líklega verið steypt í sama mótinu.

Í september 2003 fór ég svo í pílagrímsför til Lundúna til að heimsækja Spencer með merkið frá Kúabót, sem ég hafði haft með mér til Íslands það sumar. Í sýningu safnsins var merkið frá Bull Wharf til sýnis og var Spencer þegar búinn að koma þeim upplýsingum í sýningarskápinn að gripurinn ætti sér hliðstæðu í merki frá Kúabót á Íslandi, og sömuleiðis þeim upplýsingum að ekki væri uppruni merkjanna kunnur. Líklegt verður þó að teljast, að hann sé að finna á Englandi.

Kirkjurústin í Kúabót

Ég hef ekki heimsótt Museum of London nýverið og veit ekki hvort merkið er enn til sýnis. Á því safni er oft gerðar breytingar á sýningum. Ég man hve uppveðraður ég var að koma þar fyrst, og sjá menn nota tölvur í stórum stíl á safni í fyrsta sinn á ævinni. Þar tóku á móti mér merkir fornleifafræðingar eins og Geoff Egan, sem var orðinn vinsæll sjónvarpsmaður áður en hann dó nýlega, og Brian Spencer, og þótti þeim nokkuð merkilegt að fá Íslending í heimsókn. Ég skilaði Madonnunni til Þjóðminjasafnsins og Gísli Gestsson fékk fyrir andlát sitt allar upplýsingar frá mér um Maríu og barnið frá Kúabót.

Nokkrum árum síðar var fjallað um madonnuna í grein um rannsóknir í Kúabót (sem reyndar var aldrei lokið við), sem birtist í Árbók hins íslenzka Fornleifafélags 1986 (útg. 1987) Sjá hér og hér. Þar rituðu Lilja Árnadóttir starfsmaður Þjóðminjasafns og aðrir um rannsóknina í Kúabót að Gísla Gestssyni látnum. Þar er greint frá því að grip áþekkan madonnunni frá Kúabót sé finna í Museum of London (samkvæmt bréfi frá Brian Spencer, Museum af London frá 20.1. 1987). Gögn þau sem ég sendi Gísla virtust hafa tínst, en samt virðist hafa verið haft samband við Brian Spencer og aðra  sérfræðinga sem ég hafði áður haft samband við til að fá upplýsingar um gripinn, en ekki var samt haft fyrir því að fá ljósmynd af gripnum í London til að birta í Árbókinni.

Ég skrifaði 1994 um pílagrímsmerkið frá Kúabót og lét fylgja nokkrar upplýsingar um suðurgöngur Íslendinga á miðöldum. Grein mín um Madonnuna birtist í hinni ágætu bók Gersemar og Þarfaþing (1994), sem er eitt besta rit sem Þjóðminjasafnið hefur gefið út. Þar skrifaði ég reyndar, að madonnan frá London hefði fundist sunnan Thames, í Southwark, því þannig hafði ég skilið það við að horfa á heimildaþáttinn austur í Skógum. Það leiðréttist hér með. Madonnan fannst í City, þar sem menn græða bresku pundin í dag. Ferðalýsingu Nikulásar ábóta á Munkaþverá, sem ferðaðist á tíma sem pílagrímsmerki voru sjaldgæfari en á síðmiðöldum, er hægt að lesa í nýrri útgáfu bókaútgáfunnar Svarts á Hvítu. Eins er til gnótt af góðum greinum um pílagrímsmerki, sem finna á má á veraldarvefnum, sem og bækur Brian Spencers og rit honum til heiðurs, sem enn er hægt að kaupa á netinu.

Fróðleikur um málmleitartæki 

Þrátt fyrir það sem ég skrifa hér framar um fundi merkilegra gripa í Danmörku með hjálp málmleitartæki, er skoðun mín sú, að það eigi ekki að nota málmleitartæki á þann hátt á Íslandi. Þess ber að geta, þjóðminjalög (16. gr.) banna alfarið notkun málmleitartækja á Íslandi, nema þau séu notuð með fengnu leyfi þjóðminjavarðar. Það er þó eitthvað um það að menn séu að selja og kaupa þessi bannsettu tæki, og félagsskapur einn á Suðvesturhorninu telur, að það þurfi að breyta fornleifalögum, svo stórir drengir geti líka leikið sér með svona tæki.