Bank, bank - er einhver heima?

Steinunn Kristjánsdóttir hefur víst afar frjótt ímyndunarafl. Enginn vafi leikur á því eftir "áralanga" leit hennar að klaustrum og sömuleiðis ef tekið er mið af hennar fyrri störfum sem oft hafa verið gagnrýnd hér á Fornleifi og léttvæg fundin (síðast fyrir tveimur dögum síðan).  Prófessorinn er því miður grillufangari og hlustar lítið á gangrýni. Eitt sinn þegar ég gangrýndi hana fyrir vanþekkingu á pening sem fannst á Skriðuklaustri (sjá hér), svaraði hún þessu til og viðurkenndi að það sem hún setti fram á riti væri ókannað og að hún hún væri haldin "áhugaleysi á myntum yfirhöfuð":

"Ég verð að viðurkenna að ég hef lítið skoðað þessa mynt og étið upp allt það sem um hana hefur verið sagt, án þess að kanna það sjálf. Sennilega er það af áhugaleysi á myntum yfirhöfuð. Ég skrifaði heldur ekki þennan texta sem birtur á heimasíðunni og þú vísar til. Hins vegar ber ég alla ábyrgð á því sem stendur í rannsóknarskýrslum uppgraftarins. Það er hárrétt hjá þér.

Ég mun að sjálfsögðu breyta umfjölluninni um myntina í bókarhandritinu, en þætti gott ef þú gætir bent mér á heimildir til þess að vísa til í því sambandi? Þú vísar til nokkurra undir færslunni en þær eru því miður ekki fáanlegar hér á landi. Ég hef hingað til stuðst við grein Antons Holts í Árbók 1986. Ég sé það vel núna að krossinn er alls ekki Möltukross, það hefði ég alveg átt að þekkja. Ég er aftur á móti ekki vel læs á miðaldatexta yfirhöfuð.

Er það rétt skilið hjá mér að þú vilt meina að þetta sé ekki reiknimynt heldur gjaldmiðill? En hún er þá alla vega frönsk og slegin á 15. öld (eða fyrr?)? Mér finnst gatið á henni grunsamlegt - eins og að hún hafi frekar notuð sem hálsmen, kannski eftir að notkun hennar sem gjaldmiðils var hætt. Kannast þú við slíkt?

Tilgáta Steinunnar Kristjánsdóttur um Valþjófstaðarhurðina nú flokkast fyrst og fremst undir vangaveltur og ekkert annað. Vandamálið er hins vegar að hún talar líkt og hún hafi fundið hinn heilaga sannleika, eitt skipti fyrir öll. Eintómar spurningar og viðtengingarháttur verða aldrei ein og sér að undirstöðum undir góða tilgátu. Ekkert í tilgátusmíð Steinunnar er fornleifafræði og þar að auki sjáum við hér dæmi um afar furðulega sagnfræði sem í vantar heilu kaflana. Danir eiga sér vísu um fólk, en aðallega börn, sem setja fram algjörlega tilhæfulausar spurningar og ósannanlegar.

Hvis og hvis min røv er spids og fyldt med marmelade og stundum heyrist þessi gerð: Hvis og hvis, min røv var spids og flydt med limonade, så ville alle suge den og nej, hvor blev de glade! Oft uppgötvar maður að Danir eiga erfitt með að skilja þennan góða vísdóm og læt ég því flakka góða skýringu á ensku: If there are too many unknowns in a hypothetical, the chance of it being true is zero, just like the hypothetical situation of "an ass being pointy and filled with marmalade."

Hefði ég getað bjargað Steinunni?

Ég hefði hins vegar getað notað dýrmætan tíma minn, til að leiðrétta ruglið í Steinunni. Hún bauð mér einu sinni að lesa bók sína um Skriðuklaustur. Það gerði hún allra vinsamlegast árið árið 2012 án þess að bjóða borgun fyrir og ritaði eftirfarandi.

Ef þú hefur áhuga og tíma, þá þætti mér gott ef þú gætir lesið yfir allt bókarhandritið og bent mér á það sem betur má fara. Láttu mig endilega vita ef það er mögulegt".

Ég afþakkaði vitanlega boðið. Ég treysti því að fólk með prófessorstitil við HÍ sem stundar rannsóknir á klaustrum á miðöldum geti lesið miðaldatexta, latínu og annað sem hjálpað getur upp á skilninginn. En þegar prófessorar eru ekki vel læsir á miðaldatexta yfirhöfuð er víst lítið hægt að gera fyrir þá nema að eyða miklum tíma og kostnaði. Þess vegna hugnaðist mér ekki að koma að yfirlestri á bók Steinunnar um Skriðuklaustur, og ekki hefur hún beðið mig um að lesa nýja bók sína. 

Ég hef hins vegar bent henni á greinar mínar á Fornleifi. En Steinunn virðist ekki hafa tekið tillit til þeirra né greinar Guðrúnar Ásu Grímsdóttur í Árbók Fornleifafélagsins.

Í HÍ er mörgu ábótavant og er óþarfi að koma inn á það hér. En ég er nú alvarlega í vafa um hæfni sumra þeirra sem kenna við þennan háskóla. fornleifafræði

Ég er hræddur um að prófessor Steinunn hafi líklega reist sér veglegan Valþjófsstaðarhurðarás um öxl, og muni áður finnast steinninn í Steinunni heldur en öruggur uppruni Valþjófsstaðarhurðar. Hef ég sannspurt að nú vafri kollegar okkar beggja um landið með forn dyragöt að bera við Valþjófsstaðarhurðarfjalir. Mun drekinn á hurðinni hafa orðið fár við og bitið nokkra, þó engan til ólífis. Femínistar telja víst að drekinn á hurðinni sé kvenkyns og samkynhneigð. Ég trúi því auðvitað mátulega eins öllu öðru sem femínistar og genderfræðingar segja. Ég tel hins vegar næsta víst að ljónið á hurðinni sé gay (hommaljón). Trúið mér, þetta er algjörlega óundirbyggð tilgáta. Henni mun ugglaust vaxa fiskur um hrygg. Hins vegar tel ég alveg útilokað að kona hafi skorið lágmyndir Valþjófstaðarhurðarinnar út. Tryllist nú fjöldinn...

Þar að auki má að lokum nefna, að hurð eins og sú sem varðveittist á Valþjófstað er skreytt veraldlegu myndefni sem klausturreglur völdu nær aldrei fyrir klaustur sín og kirkjuhurðir eða dyraumbúnað. En myndmálið er nú í raun mun meiri vísun í Biblíuna en Steinunn telur. Þá var heilagur Georg helsti drekabaninn þegar það var ekki Jesús sjálfur. Drekabanar eru algengt myndefni á dyraumbúnaði, hurðum og hurðahringum og sýnir baráttu hins góða við hið illa (Sjá t.d. hér). Einnig verður að benda sjáandi mönnum á að enn glæsilegri útskurð (en þann sem við sjáum á Valþjófstaðarhurð) er að finna á stafkirkjum í Noregi frá sama tíma og Valþjófstaðarhurðin, og voru þær kirkjur ekki klausturkirkjur.

Þar sem ekki er hægt að sjá ljón á skildi riddarans, er ómögulegt að komast að þeirri niðurstöðu að myndmálið á dyrunum sé vísun í meintan afa Jóns Loftssonar, Magnús Noregskonung. Hans skjöldur mun hafa borið ljónsmynd, en það gera skildirnir á Valþjófstaðarhurðinni ekki. Steinunn les einfaldlega of mikið út úr textum enda ekki vel læs á miðaldatexta yfirhöfuð.

Pax vobiscum

Lok lok og læs

Er hurðin að klaustrinu fundin?

Plastöldin í Þjórsárdal

Öruggt tel ég að flestir íslenskir fornleifafræðingar fari ekki ofan af þeirri skoðun, að Þjóðveldisbær Harðar Ágústssonar við Búrfell í Þjórsárdal sé eitt besta dæmi sem til er um minnimáttarkennd íslensks þjóðernisrembings. Hún er vitleysa í alla staði. Þetta væri kannski hægt að segja á diplómatískari hátt, en ég sé enga ástæðu til þess.

Ég get manna best tjáð mig þjóðveldisbæinn. Ég hef rannsakað minjar á Stöng í Þjórsárdal, sem á að vera fyrirmynd Þjóðveldisbæjarins. Kirkjan við þjóðveldisbæinn er jafnvel enn meira rugl en skálinn og hef ég ritað um það áður á bloggum mínum (hér og t.d. hér). Mestur hluti yngsta skálans á Stöng var niðurgrafinn. Líkt og skálinn á Hrísbrú í Mosfellsdal voru húsakynni á Stöng eins konar risavaxin jarðhýsi.

Þó svo að Þjóðminjasafnið og aðrar kreddukonur séu ekki búnar að meðtaka sannleikann, þá fór Stöng ekki í eyði í Heklugosi árið 1104, heldur að minnsta kosti 125 árum síðar.

Plastmottur í þekju

Plastmotta var heldur aldrei undir torfi í þakinu á Stöng fyrr en á 20 öld. En þá var nú heldur betur tekið til höndunum við að plastvæða dalinn.

Efst sést Kristján Eldjárn heilsa Stefáni Friðrikssyni hleðslumanni. Kristján sagði mér sína tæpitungulausu skoðun á Þjóðveldisbænum. Hann var meira að segja enn minna diplómatískur en ég, þegar að Þjóðveldisbænum kom. Honum þótti lítið til hans koma, en hefur líklega ekki getað sett út á verkið í því embætti sem hann var þá í. Vonandi hafa Stefán og Kristján ekki rætt um ágæti plastsins.

Vorið 1980 fór ég í ferð sagnfræðinema við HÍ, þar sem ég stundaði nám eina önn. Meðal annars var var haldið í Þjórsárdal. Með í för voru prófessorarnir Björn Þorsteinsson og Sveinbjörn Rafnsson. Sveinbjörn hafði ekki komið þangað eftir að byggingu skálans var lokið. Þegar inn í skálann var komið sagði undirleitur og hógvær Sveinbjörn mjög diplómatískt, og roðnaði jafnvel þegar hann leit upp yfir þverbita: "assgoti er þetta hátt". Eigi vissi hann af plastinu í þekju.

Hinn jarpi, bandaríski gæðingur þjóðminjavarðar er hér riðinn alveg heim í hlað og Þór Magnússon tekur myndir (skv. Sarpi og myndasafni Þjóðminjsafnsins) af piltum sem eru að fela öll ummerki um plastið í Þjóðveldisbænum - Ljósm. Þór Magnússon, þó svo að Þór sjáist þarna standa og draga djöfulinn á eftir sér á mynd sem hann er sagður hafa tekið.

Fæstir vita sennilega, að það þótti öruggara að reisa steinsteypuveggi í Þjóðveldisbænum og hlaða torfið utan á þá. Potemkintjöld íslenskrar þjóðminjavörslu eru mörg og ljót.

Var Danmörk hnattvædd á bronsöld ?

 

Danmark var globaliseret i oldtiden - Danmörk var hnattvædd á fornöld. Svo hljóðar fyrirsögn greinar í danska dagblaðinu Politiken i dag sem fjallar um ca 3500 ára gamlar perlur ættaðar frá Egyptalandi, Sýrlandi og Írak. Danskir höfðingjar báru þessar framandi perlur er þeir voru heygðir á bronsöld.

Ungur og föngulegur fornleifafræðingur, Jeanette Varberg, sem vinnur við forngripasafnið á herragarðinum Moesgård í útjaðri Áróss í Danmörku, og þar sem ritstjóri Fornleifs hlaut menntun sína í forneskju, fann perlur í gamalli öskju í kjallara safnsins áður en safnið flutti í nýjar og glæsilegar byggingar. Þessar og aðrar perlur, fundnar í bronsaldarsamhengi í Danmörku, lét Varberg efnagreina með leysitækni á Þjóðminjasafni Dana og Orleans í Frakklandi. Niðurstaðan sýnir á mjög afgerandi hátt, að perlurnar eru úr gleri sem unnið var í löndum við botn Miðjarðarhafs. Sumar perlurnar sýndu til að mynda sömu efnagreiningu og turkísblátt gler í gullgrímu Tutankhamuns.

Af 293 perlum sem greindar voru, og sem fundist hafa í eikarkistum eða í duftkerjum í 51 haugum í núverandi Danmörku og Slésvík-Holstein, reyndust þó aðeins 23 vera það sem Varberg og Politiken kalla perlur frá Miðausturlöndum sem sýna eiga "hnattvæðingu á bronsöld".

Hnattvæðing er nú einu sinni allt annað fyrirbæri en frumstæð vöruskipaverslun, og þegar fornleifafræðingar nota slík orð eru þeir komnir með of sterk, ný gleraugu, sem líklegast eru búin til úr plasti en ekki eðalgleri. Perlurnar í Danmörku sýna fyrst og verslunarleiðir og hvernig framandi gripir gátu endrum og eins borist mjög langt. Fólk sem byggði Danmörku á bronsöld gat boðið upp á raf sem barst jafnvel til Egyptalands og fengu í staðinn perlur frá framandi löndum. Hvar slík vöruskipti hafa átt sér stað er ómögulegt að vita. Perlurnar gætu hafa borist mann frá manni og milliliðirnir gætu hafa verið töluvert margir.

Við vitum einnig að gler frá Egyptalandi var verslunarvara sem siglt var með til t.d. Litlu-Asíu (núverandi Tyrklands) á 14. öld fyrir Krists burð. Flak skips með dýrindis farm hefur fundist undan suðurströnd Tyrklands. Skipið sem fornleifafræðingar kalla Ulu Burun hefur líklega siglt frá Ugarit í Kanaanslandi, hafnarborg sem var þar sem nú kallast Sýrland eða síðar meir "IS-land". Meðal varningsins var hrágler sömu tegundar og glerið í sumum hinna 23 framandi perlna sem greindar hafa verið í Danmörku. Perlurnar gætu því alveg eins vel hafa verið búnar til í Litlu-Asíu.

Gler"gjall" frá Sýrlandi frá þeim tíma að þar var sumar og sól.

 

En suma fornleifafræðinga dreymir meira en aðra. T.d. Flemming Kaul, sem einnig er nefndur til sögunnar í greininni í Politiken í dag. Hann er sérfræðingur út í trúarbrögð í Danmörku á bronsöld. Hann hefur bent á mikil líkindi á milli sólskipa Fornegypta og sólskipa sem þekkjast í bronsaldarlist Danmerkur sem oft sjást á mjög stílfærðu skreyti á rakhnífum. Kaul tengir perlurnar og sólskipin saman, en gleymir í hita leiksins að í Danmörku voru einnig til sólvagnar. Sólvagnatilbeiðendur voru líkast til villutrúarmenn og öfgamenn.

Ég lít vitaskuld öfundaraugum til þessarar merku uppgötvunar í danskri fornleifafræði, sem ég hefði þó túlkað á örlítið annan hátt. Fjölmiðlagleði sumra fornleifafræðinga getur leitt af sér undur og stórmerki. Við þekkjum það frá Íslandi.

Ég veit að grein um þessa merku uppgötvun átti innan skamms að birtast í ritinu SKALK í Danmörku, sem ég skrifa stundum fyrir. Ritstjóri ritsins var búinn að tjá mér, að mikið "skúp" væri í vændum í næsta tölublaði tímaritsins og að SKALK yrði fyrstur með fréttirnar. Hann vildi ekki segja mér hvað greinin fjallaði um, enda Fornleifur lausmælskur mjög

En nú er dagblaðið Politiken búið að hirða "skúpið" og líklega fyrir fjölmiðlagleði fornleifafræðingsins snoppufríða, sem lét greina perlurnar bláu og sem sér hnattvæðingu alls staðar líkt og kollegar hennar sem trúa því að dönsk stílfærð sólskip geti ekki hafa þróast nema fyrir bein áhrif frá egypskum musterisprestum sem hafa heimsótt danska flatneskju skreyttir bláum perlum.

Hlutir geta vitaskuld borist um langa vegu án þess að menn neyðist í frumleika sínum til að kalla það hnattvæðingu. Að lokum er hér mynd af hinum efnilega danska fornleifafræðingi Varberg, som gør dansk arkæologi dejligere (men måske ikke meget bedre end den har været):

Fornleifafræði eða fjölmiðlafrygð, eða bara þjóðfélagið í dag?