Heljarskinn - asískt útlit eða stökkbreyting ?

Stundum verður manni um og ó er maður sér útlendinga (og jafnvel Íslendinga) hamast í fornbókmenntum okkar líkt og væru þær heilagur sannleikur og einhvers konar sagnfræðirit á tag-selv-smurbrauðsborði norrænna fræða.

Þetta á vitaskuld ekki við um flesta útlenska sérfræðinga sem eru hið besta fólk sem kann þó margt listina að skjalla Íslendinga. En inn á milli leynist einn og einn grillumakari. Einmitt þeim tekst oft nokkuð vel upp í að koma að stað trú á hindurvitnum, þó svo eigi að heita að við séum komin svo langt fram á veginn, brott frá bókstafstrú 19. aldar og þjóðernisrembingi sjálfstæðisbaráttunnar. Ekki batnar ástandið þegar einstaka Íslendingur fer síðan að trúa rugli fólks sem vart getur talið læst á forna texta, íslenska eða norræna, eða búa sjálfir til ævintýri og sögur til næsta bæjar (urban myths).

Á safni einu í Noregi, nánar tiltekið að Avaldsnesi (sem fengið hefur nafn sitt frá Augvaldi sagnakonungi) á eyjunni Körmt (sem Norðmenn kalla Karmøy) nærri bænum Haugsundi í Noregi, er greint frá íslenska landnámsmanninum Geirmundi Heljarskinni .

Við gestum, sem þangað koma, blasir við myndin hér að ofan. Hún á að sýna Geirmund og tvíburabróður hans Hámund á unga aldri. Sömuleiðis sýnir hún rauðhærðan mann, Hjörr Hálfsson, konungsættar frá Rogalandi, sem samkvæmt öðru bullukollurugli, Islendingabok.is , er forfaðir minn. Hins vegar er í Íslendingabók upplýst að kona Hjörs Hálfssonar sé óþekkt. Þar hefur forsvarsmönnum ættfræðigrunnsins brugðist bogalistin. Formóðir mín er nefnilega greinilega nefnd til sögunnar í fornum ritum og hét hún Ljúfvina. Furða ég mig mjög á því, af hverju hana má ekki nefna í gagnagrunni Islendingabok.is, en grunar mig vitaskuld að fordómar og fáfræði séu líklegasta skýringin eins og fyrri daginn.

Rauðhærði forfaðir minn (skv ofanstæðri hugmyndateikningu), hann Hjörr, var víst það sem í dag er kallað "Pussy Grabber". Hann herjaði á saklausar konur konur Bjarmalands, sem liggur norðaustur af Skandínavíu. Þar tók hann einfaldlega verðandi konu sína, hana Ljúfvinu, herfangi, áður en hann gerðist landnámsmaður á Íslandi.

Ljúfvina var líklega eins og fólk var flest á Bjarmalandi - af samójeðsku bergi brotin og líklega mongólóíð í útliti. Gaman væri að fá skýringu á því af hverju hún er strikuð út í opinberri ættartölu minni. Ekkert hef ég á móti því að vera komin af prinsessunni Ljúfvinu frá Bjarmalandi.

Heldur ruddaleg "bónorðsför" forföður míns til Bjarmalands bar ávöxt og eignuðust þau Ljúfvina og Hjörr tvíburasynina Geirmund og Hámund sem fengu báðir viðurnefnið Heljarskinn vegna eins konar útlitsgalla sem þeir fæddust með.

Á fyrrnefndu safni á Augvaldsnesi er því haldið fram (með tilvísun í Ísleskan fræðimann) að Heljarskinn þýði svört/dökk húð, og er það sagt skýra útlit og nafn tvíburabræðranna og sér í lagi "asískt" útlit þeirra! Þetta kom m.a. fram á Stöð 2 í vetur sem leið og selja menn á Stöðinni það ekki dýrara en þeir keyptu og hafa að hluta til úr skáldsögu eftir íslenska doktorinn, Bergsvein Birgisson, sem búsettur er í Björgvin í Noregi. Hann tók sig til fyrir fáeinum árum og skrifaði skáldsögu, eins konar Geirmundar sögu Heljarskinns. En fyrir utan þann nútímaskáldskap, sem ekkert kemur málum við, og er að öllu leyti fantasía dr. Bergsveins sjálfs, er Geirmundur aðeins nefndur að einhverju ráði í Landnámabók og Geirmundar þætti Heljarskinns. Við lestur frumheimildanna um þennan forföður minn kemur eftirfarandi í ljós:

Fæddir Geirmundr ok Hámundr heljarskinn.

Geirmundr heljarskinn var sonr Hjörs konungs Hálfssonar, er Hálfsrekkar eru við kenndir, Hjörleifssonar konungs. Annarr sonr Hjörs konungs var Hámundr, er enn var kallaðr heljarskinn. Þeir váru tvíburar.
   En þessi er frásögn til þess, at þeir váru heljarskinn kallaðir, at þat var í þann tíma, er Hjörr konungr skyldi sækja konungastefnu, at dróttning var eigi heil, ok varð hon léttari, meðan konungr var ór landi, ok fæddi hon tvá sveina. Þeir váru báðir ákafliga miklir vöxtum ok báðir furðuliga ljótir ásýnis, en þó réð því stærstu um ófríðleika þeira á at sjá, at engi maðr þóttist sét hafa dökkra skinn en á þessum sveinum var. Dróttning felldi lítinn hug til sveinanna, ok sýndist henni þeir óástúðligir. Loðhöttr hét þræll sá, er þar var fyrir stjórn annarra þræla. Þessi þræll var kvángaðr, ok ól kona hans son jafnframt því sem dróttning varð léttari. Ok þessi sveinn var svá undarliga fagr, er þrælskonan átti, at dróttning þóttist ekki lýti sjá á sveininum, ok sýndist henni nú þessi sveinn ástúðligri en sínir sveinar. Síðan ræðir dróttning til kaups um sveinana við ambáttina. En ambáttinni sýndist svá sem dróttningu, at henni þótti sinn sonr tíguligri, en þorði þó eigi at synja at kaupa við dróttningu um sveinana. Ok tekr dróttning við ambáttarsyni ok lætr nafn gefa ok kallar sveininn Leif, ok segir dróttning þenna svein sinn son. En ambáttin tekr við þeim dróttningarsonum, ok fæðast þeir upp í hálmi sem önnur þrælabörn, þar til þeir váru þrévetrir. En Leifr leikr á lófum ok hefir virðing, sem ván var, at konungsbarn mundi hafa.
   En svá sem aldr færist á sveinana alla jafnt saman, þá guggnar Leifr, en þeir Hámundr ok Geirmundr gangast við því meir sem þeir eru ellri, ok bregzt því meir hverr til síns ætternis.

Hér má glögglega sjá og skilja að

• Þeir bræður voru stærri en gengur og gerist með kornabörn
• Þeir voru sömuleiðis einstaklega dökkir eða á anna hátt ófrýnilegir, svo mjög að móðir þeirra vildi helst ekkert af þeim vita, þó svo að að hún eins og menn ætla í dag hafi einnig verið dekkri á hörund en Norðmenn enda komin af konungum á Bjarmalandi.,

Ef nokkur trúanlegur kjarni er í þessari frásögn, sem má lesa til enda hér, þá má furðu sæta að kona af asísku bergi brotin hafi fætt börn sem voru meiri af vöxtum en gerðist á meðal norskra kvenna, og sér í lagi þar sem þeir voru tvíburar, sem oft eru heldur rýrari í vexti en einburar.

Ef Ljúfvina hefur sjálf verið dekkri á brún og brá, líkt og listamaðurinn hefur túlkað hana á myndinni í safninu á Augvaldsnesi, þá má furðu sæta að börnin hafi orðið dekkri en hún sjálf, ef gengið er út frá því að faðirinn hafi verið rauðhærður ribbaldi með ljósa húð sem skaðbrenndist þegar hann beraði handleggina.

Að mínu viti hefur það litla sem við vitum um Geirmund forföður minn og fjölskyldu hans verið skrumskælt í myllu fræðimanna sem eru illa læsir eða illa haldnir að pólitískri rétthugsun nútímans.

Eins og sjá má hér í þætti Stöðvar 2 er mýtan farin að snúast víða.

Þess vegna leyfi ég mér í vinsemd að benda fólki á að til er önnur skýring á heljarskinni tvíburanna Geirmundar og Hámundar.

 

Heljarskinn = cutis laxa

Ef þeir sem tóku sér það bessaleyfi að skrifa um hinn hörundsdökka og "asíska" Geirmund Heljarskinn, hefðu beitt rökhugsun hefðu þeir líklega leitað að öðrum skýringum á sögunni. Til er heilkenni (sem oftast nær eru stökkbreyting) í ýmsum birtingarmyndum sem bera samheitið Cutis laxa (laus húð). Oftast erfa menn þessa kvilla vegna stökkbreytinga á X-kynlitningum.

Börn með Cutis laxa

Helstu einkenni þeirra sem erfa þennan sjúkdóm, á því stigi að það aftrar þeim ekki á annan hátt en útlitsins vegna, er mikil umframhúð. Fólk með sjúkdóminn er oftar dekkra á hörund en skyldmenni þeirra sem ekki hafa heilkennin. Í verri tilfellum geta menn átt við kvilla í liðum og limum að stríða, sem jafnvel getur hindrað gang og hreyfigetu. Sjúkdómurinn getur einnig leitt til alvarlegra afbrigðileika í líffærum. Einnig er til sjúkdómur sem ber heitið Cutis verticis gyrata og sem lýsir sér í miklum húðfellingum á höfuðleðri manna.

Hér, hér , hér og hér geta menn sem áhuga hafa á cutis laxa, sem er samheiti heilkenna sem oftast erfast, lesið meira um heilkennin.

Geirmundur Heljarskinn og Hámundur bróðir hans voru drengir sem voru miklir af vöxtum, dekkri en foreldrarnir og höfðu mikla húð og hold umfram það sem eðlilegt gat talist. Útlit þeirra ögraði fegurðarmati foreldra þeirra. Kannski hefur Geirmundur forfaðir minn og margra annarra Íslendinga í æsku verið eins útlítandi og Michelin-maðurinn?

En eru Íslendingar tilbúnir að taka því að forfaðir þeirra með viðurnefnið Heljarskinn hafi verið með stökkbreytingu (mutation) sem veldur cutis laxa, utan þess að vera asískir?

Líklegast er auðveldara að lesa óþarflega í kringum það sem í raun og veru stendur um hann í fornum ritum og álykta, að hann hafi verið dökkur á húð og hár og því eins konar Asíumaður eins og móðir hans - ekki ósvipaður börnum taílenskra kvenna á Íslandi og í Noregi.

En hafði Ljúfvina einhverja ástæðu til að leggja fæð á drengina sína fyrir að líkjast sér og hafa sama litarhaft og hún? Varla. "Ljótleikinn" sem olli fráhvarfi hennar frá börnum sínum var líklega annars eðlis.

Það sem gerst hefur í nýrri sögu um Geirmund Heljarskinn og á veggmálverki á safni í Noregi eru selektívur skilningur og hlutlægar skýringar sem eru því miður vandamál víðar í fræðunum en á Íslandi. Það er svo enn verra, þegar menn fara að trúa ruglinu og jafnvel ruglinu í sjálfum sér (sjá hér).

V.Ö.V.

Skylt efni: Finnar á Íslandi

Tóti Royal

Þórarinn Eldjárn Hallmælisskáld hefur nú flutt drápur góðar í höllum Möggu, Halla og Kalla. Hvenær fær Óli Íslandskóngur drápu frá Hallarmæri þessum? Óska ég útgáfu Íslendingasagnanna velgengi, þótt ýmislegt mætti setja út á í þýðingunum.

En ósköp er það neyðarlegt, að þessum útgáfum sé pakkað inn í kassa með mynd af kattarhaus úr norskri konungagröf, sem var tekin löngu áður en Ísland var numið árið 872 give and take. Var virkilega ekki hægt að fá ódýra mynd á Þjóðminja- safninu til að prýða þessa norrænu útgáfu? Þórarinn Royal hefði nú getað reddað því for old time's sake.

Ítarefni:

Fyrra níð mitt um dönsku drápuna til Möggu Tótu og kattarfjandann úr Osebergskipinu.

Dræplingur og sögur bundnar inn í Oseberg

Eigi vakti það mikla athygli í Danmörku, er Þórarinn Eldjárn flutti Þórhildi Danadrottningu og fornleifafræðingi dræpling í gær. Drottningu líkaði hins vegar vel og sagði "mange tak skal I ha´", en skildi samt ekki baun í bala.

Þórarinn er líka þekktur fyrir að yrkja níð, og ég tel mig hafa móttekið eitraðar vísur eftir hann sem sem mágur hans sendi á afar nútímalegan máta úr faxvél í Pósthússtræti forðum. Ég skemmti mér mikið yfir því og hef deilt þeirri sögu með lesendum mínum. Ég uppskar níðvísurnar vegna þess að ég var eitt sinn ráðinn að Þjóðminjasafni Íslands, og í fornleifanefnd í stað konu án lokaprófs í fornleifafræði. Faxskáldin vissu greinilega ekki að ég fékk silfurverðlaun Háskólans í Árósi árið 1986, en hafði ekki tíma til að taka við þeim úr höndum Danadrottningar á sal, því ég þurfti að flýta mér í uppgröft á Stöng í Þjórsárdal. Árið 1992, þegar ég fékk ph.d. titil hafði ég heldur ekki tíma til að hitta drottningu þar sem ég var aftur staddur í Þjórsárdal. Ég hef, til að bæta gráu ofan á svart, hafnað þriðja boðinu til að komast í návígi við Margréti Þórhildi, enda sjálfur af konungakyni í báðar ættir.

Nú fær Danadrottning lofkvæði, en er ekki einu sinni með almennilegt próf í fornleifafræði. Þó að drápan hafi ekki verið send henni á faxi, var það óttalegt apparat sem flutti henni kvæðið. Forðum kunnu skáldin þó að flytja kvæði sín með stíl - telja menn.

Eitt sinn var það siður, að konungar og drottningar færðu góðum skáldum gull og jafnvel skip. Þórarinn fékk ekkert slíkt hjá Þórhildi, ekki einu sinni baug úr íslensku silfri sem aldrei fellur á, enda slíkir góðmálmar sjaldfundnir í Danmörku. Tak skal I ha' er samt betra en ekkert þegar maður á tímum Ipads fær fimm bindi af Íslendingasögunum á nýrri dönsku og skýrri bundnar inn í brakandi gervileður. Íslendingasögurnar verða aldrei tímaskekkja, ef menn gera sér grein fyrir því að þær eru fyrst og fremst skáldskapur og góðar trivialbókmenntir.

Það vekur einnig athygli mína, að það sem áður voru kallaðir bútar af sögum, kallast nu totter á nútímadönsku, en ekki fragmenter eins og áður. Aumt þykir Fornleifi einnig og einber hottintottaháttur, að kassinn sem inniheldur Íslendingasögurnar á norsku, dönsku og sænsku sé skreyttur með mynd af ljónshöfði sem fannst í Osebergskipinu í Noregi, sem heygt var árið 834, löngu áður en norræn búseta hófst á Íslandi. Hafa menn aldrei heyrt af Þjóðminjasafninu? Þar réði faðir dræplingaskáldsins eitt sinn ríkjum, og þar er fullt af gripum sem sæmt hefðu sér betur sem skreyti á útgáfum Íslendingasagna en norskur kattarhaus.

Sjá frétt RÚV um dræplinginn: Hér og hér.

Fyrri færslur um Eldjárn: T.d. Hér og hér.

Lítil og "ljót" þjóð á leiðarenda

 

3. mars næstkomandi mun RÚV hefja sendingar íslenskra fræðsluþátta á ensku, íslensku framtíðarinnar, sem kallast Journey's End (Ferðalok á íslensku). Þættirnir verða sex í allt. Í þessum þáttum er myndavélinni beint að Íslendingasögunum, bæði út frá bókmenntalegu og fornleifafræðilegu sjónarhorni. Myndavélin dvelur einnig í nærmynd við fjölmarga sérfræðinga úr ýmsum greinum og stéttum. Þetta gæti orðið spennandi.

Lítil og ljót þjóð? 

Í kynningarslóða fyrir myndina  hegg ég eftir ýmsu afar fyndnu og bölvuðu rugli fyrir myndavélina. Takið t.d. eftir því  þegar einhver fræðingurinn, sem ekki sést, segir að "það sé svo gaman þegar lítil, ljót, fátæk þjóð í norðri hafi gert eitthvað svipað og Shakespeare, 3-400 árum áður" (1,47 mínútur inni í slóðann). Eitthvað er konan sú rugluð á ritunartíma fornbókmennta okkar og ekki er það beint fátæk þjóð sem lýst er í þessum ýkjubókmenntum, sem lýsa því best að á Íslandi hefur alltaf búið hástemmd þjóð með mikið sjálfsálit, sem vitanlega varð til þess að hún lifði allan andskotann af. 

Það að þjóðin sé ljót verður hins vegar að skrifast á reikning sérfræðingsins andlitslausa, því ég hef auðvitað alltaf staðið í þeirri vissu að Íslendingar væru fallegasta, gáfaðasta og besta þjóð í heimi. Annar hefði hún ekki getað skrifað Íslendingasögurnar og framleitt svona marga fornleifafræðinga, eða þáttaröð eins og Journey's End. 

Beinhringur bróður Gunnars á Hlíðarenda? 

Á einum stað bregður fyrir beinhring (eftir 0,51 mín.) með útskurði, sem fannst á Rangárbökkum Eystri. Sumir menn, sem trúa sérhverju orði í fornsögunum, hafa reynt að tengja hringnum ákveðinni persónu, vegna þeirra mynda sem ristar eru í hringinn sem og vegna fundarstaðarins. Síðast skrifaði fyrrverandi brunamálastjóri í Reykjavík Bergsteinn heitinn Gizurarson um hringinn. Þegar ekki var allt á bál og brandi í vinnunni hjá Bergsteini, skrifaði þessi skemmtilega blindi bókstafstrúarmaður á ritheimildir, sem trúði fornsögunum betur en fornleifafræðingum, þrjár greinar í Lesbók Morgunblaðsins 1996 og 2000 um beinhringinn frá Rangá Eystri og fór hann allvíða í vangaveltum sínum. Lengi töldu margir, og vildu trúa, að þessi hringur hefði verið eign Hjartar Hámundarsonar, bróður Gunnars á Hlíðarenda. Menn töldu að að það væru hirtir sem sjást á hólknum. Hjartarhorn eru þetta ekki frekar en hreindýrahorn, stíllinn er frá 11. öld og þetta er kristið mótív. Engin för eru heldur eftir bogastreng á þessum hring, og ekkert sýnir að hann hafi verið notaður sem fingravörn við bogaskot. En hér er hann svo kominn í kynningarslóðann fyrir Ferðalok rétt á undan mynd af bogaskyttu. Það verður gaman að sjá hvernig menn fara fram úr sér við túlkun á honum þar.

Sláum því hér föstu, áður en þáttaröðin Journey's End verður sýnd, að þessi hringur sannar hvorki áreiðanleika Íslendingasagna, né að sögurnar nefni slíkan hring. Vangaveltur um Hjört Hámundarson og "Húnboga" í tengslum við hringinn er ekkert annað en þjóðernisrómantík af verstu gerð. Menn skoða helst ekki hringinn, enn spóla beint í Ísendingasögurnar og gefa hugórum sínum lausan tauminn. Það er ekkert sem fornleifafræðingar eiga að stunda of mikið.

Aðeins lengra fram í slóðanum stingur einn statistinn, einhver argasti drag-víkingur sem ég hef séð lengi, því sem mest líkist miðaldasverði (án blóðrefils) í þúfu við Þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal (sjá efst), sem oft er uppnefndur Gúmmístöng, og á sögn að vera eftirlíking af bæ á Þjóðveldisöld, en í raun aðeins votur draum þjóðernisrómantíkers á þeirri 20., sem misskildi eðli og aldur yngstu bæjarrústanna á Stöng í Þjórsárdal. Bær frá því um 1200 er ekki mjög snjöll sviðsmynd fyrir eitthvað sem á að gerast á 10. öld.

Byock og Egill 

Í slóðanum fyrir "Ferðalok", eins og myndin er víst kölluð á íslensku, bregður einnig fyrir germönskufræðingnum Jesse Byock, sem allt í einu varð fornleifafræðingur og vatt sinni  stjörnu í kross og settist að á Íslandi og er nú Íslendingur og fornleifafræðingur eins og svo margir aðrir.

Byock hóf rannsóknir sínar út frá blindri trú á Íslendingasögunum sem sagnfræðilegum heimildum. Hann var ekkert að pæla í deilum um bókfestu- eða sagnfestukenningar. Hann sá þetta með ferskum vestrænum augum, en í Ameríku þykir fínt að skilja allt upp á nýtt, (þótt sumir skilji ekki neitt). 

Byock byrjaði á síðasta áratug 20. aldar að leita að beinum Egils Skallagrímssonar m.a. út frá sjúkdómslýsingu og rændi heiðrinum af þeirri skoðun að Egill hefði verið með hinn illvíga Paget-sjúkdóm (Paget's disease), frá íslenskum lækni. Paget-sjúkdómur, veldur því meðal annars að bein verða mjúk og brothætt, en Byock taldi út frá lýsingum á meintum beinum Egils í Eglu, að þau hafi verið mjög hörð og að það lýsti Paget-sjúkdómi best. Byock segir örugglega ekki frá þessari meinloku sinni í þessari þáttaröð, sem ég vona að verði sýnd í öðrum löndum en á Íslandi, svo maður geti fengið dálítið entertainment um "litla og ljóta þjóð". Fornleifur eldar sér þá poppkorn yfir langeldinum og teygar ískaldan, amerískan mjöð. Þetta verður örugglega hin besta skemmtun ef dæma skal út frá kynningunni á Vimeo.

Sjálfur hef ég mildast í skoðun minni á gildi fornbókmenntanna og er ekki eins harður andstæðingur þeirra og t.d. kollega minn dr. Bjarni Einarsson. sérstaklega í ljósi þess að á Stöng í Þjórsárdal, þar sem ég þekki best til, fann ég og teymi mitt sönnun fyrir því að bein höfðu verið flutt í burtu samkvæmt ákvæðum Kristinnar laga þætti í Grágás. Stöng var líka í notkun lengur en áður var talið, og Grágás var svo að segja samtímaheimild við beinaflutninginn á Stöng. Það þýðir þó ekki að ég trúi því sem skrifað var 3-400 árum eftir að meintir atburðir sögualdar áttu sér stað. Egils-saga er fyrir mér gott drama síns tíma og ekkert meira og Byock er bara enn ein dramadrottningin í íslenskri fornleifafræði. Í raun er auðvelt að sjá að Íslendingasögurnar eru að lýsa ákveðnum aðstæðum á Sturlungaöld, þeim tíma sem sögurnar voru ritaðar á. Sorry Jesse!

Ég hef skrifað tvo stóra bálka um bein Egils og leit Byocks að þeim á öðru bloggi mínu og leyfi nú lesendum mínum, sem ekki hafa lesið það fyrr að lesa það aftur í heild sinni. Greinarnar voru upphaflega kallaðar Leitin að beinum Egils:

 

Leitin að beinum Egils Skallagrímssonar 

I 

Í gær birti kollega minn merka grein í Lesbók Morgunblaðsins. Ég frétti af grein Margrétar Hermanns-Auðardóttur gegnum Morgunblaðsbloggið. Við dr. Margrét erum kannski ekki lengur starfsfélagar, því hvorugt okkar hefur haft sérstaklega góð tök á því að vinna við fræðigrein þá sem við notuðum fjölda ára til að sérhæfa okkur í. Ég hef þurft að leita á önnur mið eftir að mér var vísað úr starfi og ég settur í ævarandi atvinnubann á Þjóðminjasafni Íslands (Það er víst einsdæmi á Íslandi). En Margrét hefur alla tíð verið útundan í greininni, einatt vegna öfundar og óskammfeilni ýmissa kollega hennar og aðila, sem hafa reynd að hefta framgang fornleifafræðinnar á Íslandi.

Grein Margrétar fjallar á gagnrýninn hátt um fornleifarannsóknir Jesse L. Byocks í Mosfellsdal; um leitina að beinum Egils Skallagrímssonar, rannsóknir á haugi hans; um kirkju þá sem menn telja að haugbúinn Egill hafi verið greftraður í eftir að haugurinn var rofinn, svo og rannsóknir á Mosfelli, þar sem bein kappans munu hafa verið flutt til hinstu hvílu.

Jesse L. Byock er ekki fornleifafræðingur, en hefur samt stjórnað fornleifarannsóknum á Íslandi í rúm 10 ár. Það sem Margrét Hermanns- Auðardóttir skrifar um rannsóknir hans í grein sinni í Lesbók Morgunblaðsins, get ég í alla staðið tekið undir. Hvet ég fólk til að ná sér í Lesbókina og lesa greinina gaumgæfilega. Þar er einnig hægt að lesa um vinnubrögð í Háskóla Íslands, sem eru fyrir neðan allar hellur.

Ég skrifaði 9 blaðsíðna greinargerð þegar umsókn um leyfi til rannsóknarverkefnisins "The Mosfell Archaeological Project" barst Fornleifanefnd árið 1995. Ég sat þá í Fornleifanefnd tilnefndur af Háskóla Íslands. Það varð uppi fótur og fit. Lektor einn í háskólanum kvartaði fyrir hönd Jesse Byocks til Fornleifanefndar (með bréfi og greinargerð) og til menntamálaráðherra, sem kallaði strax formann nefndarinnar á teppið. Formaðurinn reyndi svo með öllum mætti að fá mig til að draga greinargerð mína til baka og Byock framdi það sem í öðrum menningarheimi kallast Lashon hara. Ég neitaði, því hún stangaðist ekki á við neitt í Þjóðminjalögum. Ég var bara að vinna fyrir nefndarlaununum og ég sá líka óhemjumarga galla á umsókninni. Rannsókninni var síðan veitt leyfi og það reyndar gefið fornleifafræðingi er heitir Timothey Earle (sem ekki er lengur viðriðinn rannsóknirnar í Mosfellsdal), þar sem Byock uppfyllti ekki skilyrðin til að stjórna rannsókninni. Ég ákvað að sitja hjá við leyfisveitinguna. Í greinargerð minni frá 1995 sýnist mér, í fljótu bragði, að ég hafi reynst nokkuð sannspár.

Margrét telur Byock og starfsfélögum hans það til lasts, að þeir hafi ekki einu sinni vitnað í rannsóknir mínar á Stöng í Þjórsárdal. Það er líka rétt hjá Margréti. Það er ekkert nýtt eða neitt sem ég kippi mér upp við. Ég er harla vanur fræðilegri sniðgöngu eða að aðrir geri mínar uppgötvanir að sínum (mun ég skrifa um það síðar). Þegar Byock og aðstoðarmenn hans sóttu um leyfi til rannsóknanna árið 1995, var þó lögð áhersla á mikilvægi rannsókna í Mosfellsdal í ljósi niðurstaðna rannsókna minna á Stöng. Síðan þá hafa þær ekki verið nefndar á nafn af Mosfellsmönnum. Kirkjurústin á Stöng, sem ég hef ekki getað stundað rannsóknir á síðan 1995, er líklega frá svipuðum tíma og kirkjan á Hrísbrú sem Byock og félagar hafa rannsakað. Úr kirkjugarðinum á Stöng hafa bein verið flutt í annan kirkjugarð eftir ákvæðum Grágásar. Sjá Lesbókargrein um rannsóknina. [Sjá einnig hér]

Ef menn hefðu tekið tillit til greinargerðar minnar frá 1995, þar sem ég fjalla t.d. um tilurð sögunnar um haug Egils í Tjaldanesi, hefðu þeir ekki fyrir nokkrum árum asnast til að grafa í náttúrumyndun, þar sem ekkert fannst nema ísaldaruðningur. Hvers kyns "haugurinn" í Tjaldanesi er, kom einnig fram við fornleifaskráningu Þjóðminjasafnsins á svæðinu árið 1980. Árið 1817 könnuðust lærðir menn ekkert við þennan haug, þegar Commissionen for Oldsagers Opbevaring var að safna upplýsingum um fornleifar, fastar sem lausar, á Íslandi. Haugurinn er því rómantískt hugarfóstur frá 19. eða 20. öld, eins og svo margt annað í tengslum við The Mosfell Archaeological Project. Verkefnið teygir vissulega rómantíkina í fræðimennsku fram á 21. öld.

II

 

 

"The skull gradually fills in with densitites, as shown here, and the skull thickens and softens"

Þessa skýringu á framskriðnum Paget's sjúkdómi er að finna á síðu Stanfords háskóla um sjúkdóminn.  Ekki urðu meint bein Egils "soft", smkv. Egils sögu og Byock, eða hvað?

Leit Jesse L. Byocks að beinum Egils eru náttúrulega tálbeita. Byock notar álíka aðferð til að fá fjármagn til rannsókna sinna og þegar Kári í DeCode dáleiðir menn með "ættfræðirannsóknum", sem sýna eiga ættir manna aftur til sagnapersóna í miðaldabókmenntunum. Það hjálpar greinilega fjársterkum aðilum að létta á pyngjunni. Góð saga selur alltaf vel.

En Byock hefur farið óþarflega fram yfir það sem sæmilegt er í þessari sölumennsku í fræðunum. Að minnsta kosti yfir það sem leyfilegt er í fornleifafræði. En fornleifafræðin fjallar um allt annað nú á dögum en það að leita uppi ákveðnar persónur. Það virðast íslenskufræðingar enn vera að gera, líkt og þegar þeir eru að leita uppi höfunda Njálu og annarra fornrita.

 

Þannig gæti Egill Skallagrímsson hafa litið út í ellinnni, hefði hann í raun og veru verið með Paget's disease eða þá yfirleitt verið til.

Til þess að gera Mosfells-verkefnið kræsilegra telur Byock mönnum trú um að Egils saga lýsi Agli með sjúkdómseinkenni Paget's disease. Hann trúir því greinilega einnig á söguna sem sagnfræðilega heimild. Hann hefur vinsað það úr af einkennum sjúkdómsins, sem honum hentuðu í greinum sínum um efnið í Viator (Vol 24, 1993) og Scientific American (1995).  Menn geta svo, þegar þeir hafa lesið greinar hans, farið inn á vef Liðagigtarsamtaka Kanada (The Arthritis Society), eða á þessa síðu, til að fá aðeins betri yfirsýn yfir sjúkdómseinkenni hjá þeim sem hrjáðir eru af þessum ólæknandi sjúkdómi. Þau einkenni eru langtum fleiri en þau sem Byock tínir til og flóknari en hausverkurinn og höfuðskelin á Agli. Byock hefur ekki sagt lesendum sínum alla sjúkdómssöguna; til dæmis að þeir sem eru hrjáðir af sjúkdóminum geti einnig liðið af sífelldum beinbrotum og verði allir skakkir og skelgdir fyrir neðan mitti. Hryggurinn vex saman og mjaðmagrindin afmyndast.  Byock heldur því fram að Agli hafi verið kalt í ellinni vegna þessa sjúkdóms. Annað segja nú sérfræðingarnir: "The bone affected by Paget's disease also tends to have more blood vessels than normal. This causes an increase in the blood supply to the area, and as a result the area may feel warmer than usual".Læknisfræði er greinilega ekki sterkasta hlið Byocks og óskandi er að hann stundi ekki lækningar í aukavinnu, líkt og þegar hann gengur fyrir að vera fornleifafræðingur á Íslandi.

Í greinum þeim um verkefnið, sem birtar hafa verið opinberlega, er heldur ekki verið að skýra hlutina til hlítar. Eins og til dæmis að tæmda gröfin að Hrísbrú sé undir vegg kirkjunnar sem þar fannst. Það þýðir að gröfin eða gryfjan er eldri en kirkjan sem samkvæmt kolefnisaldursgreiningu er frá því um 960. Kannski er erfitt fyrir bókmenntafræðing eins og Byock at skilja svona flókna hluti. Hann átti líka erfitt með að skilja grundvallaratriði í fornleifafræði árið 1995 og þurfti að hafa íslenskan fulltrúa sér innan handar. Mér skilst að þetta sé nú mest orðið norsk-bandarísk rannsókn og gerir Margrét Hermannsdóttir skiljanlega nokkuð veður úr því í grein sinni í Lesbók Morgunblaðsins. 5.5.2007.  Þegar sótt var um rannsóknarleyfi og fjárveitingar árið 1996 var greint frá því að samvinna yrði höfð við fáeina Íslendinga "for ethical reasons" .

Hvað varðar fjármögnun rannsóknarinnar, var alveg ljóst frá byrjun, að Byock hafði báðar hendur niður í íslenska ríkiskassann. Hann greindi mér hróðugur frá því, er hann reyndi að fá mig með í rannsóknina, að Björn Bjarnason væri "verndari" rannsóknarinnar og hefði lofað stuðningi, tækjum, fæði og þar eftir götunum. Björn bóndi hefur greinilega ekki brugðist  Byock og hafa eftirmenn hans á stóli menntamála verið álíka gjafmildir. Að Björn Bjarnason er meiri aufúsugestur á Hrísbrú en ég og kollegar mínir, sést á þessari og annarri færslu í dagbókum dómsmálaráðherrans.

Þegar íslenskir fornleifafræðingar með doktorsgráðu geta ekki starfað við grein sína sökum fjárskorts og aðstöðuleysis, vantar mig orð yfir þá fyrirgreiðslu sem prófessor Byock hefur fengið á Íslandi til að leita beina persónu úr Íslendingasögunum. Eins og ég skrifaði í greinargerð minni árið 1995 um leit hans af Agli: "Það er í sjálfu sér sams konar verkefni og leitin af beinum Jesús Krists og gröf hans eða leitin að hinum heilaga kaleik (The Holy Grail)".

En riddari nútímans leitar ekki að gylltum kaleik eða brandinum Excalibur, heldur Agli Skallagrímssyni. Riddarinn heitir Byock og atgeir hans heitir "Spin and PR". Riddarinn er reyndar búinn að afneita sér þeim óþægindum sem það virðist vera að vera Bandaríkjamaður í brynju. Hann fékk íslenskan ríkisborgararétt árið 2004 (væntanlega á eðlilegri hátt en tengdadóttir ráðherra umhverfismála um daginn). Hver veit, kannski er Byock líka orðinn tengdasonur eftir langa búsetu á íslandi. Hann er að minnsta kosti orðinn "fornleifafræðingur", en það geta víst nær allir kallað sig á Íslandi sem kaupa sér skóflu.

Gárungarnir segja mér, að næsta verkefni Byocks sé að leita uppi Loðinn Lepp. Nafnið eitt bendir eindregið til þess að þessi norski erindreki á 13. öld hafi verið með sjúkdóm, sem lýsir sér í óhemju hárvexti, ekki ósvipað og á þessum kappa:

Egilio saga

 

Ég hef áður sagt lesendum mínum frá góðri vinkonu minni í Vilnius. Það er hinn mikli eldhugi Svetlana Steponaviciené, sem er mörgum Íslendingum kunn. Svetlana er nýbúin að gefa út nýja útgáfu af Eglu í Litháen, Egilio sögu. Þetta er frábært átak og Svetlana á mikil hrós skilið. Gaman væri nú ef einhver gerði bókmenntum Litháa eins hátt undir höfði á Íslandi eins og hún gerir okkar fornsögum.

Svetlana sendi mér nýútkomna útgáfu sína af Egils sögu um daginn, eftir að ég hafði samband við hana með sorgleg tíðindi. Ég sendi henni tilkynningu af mbl.is um fráfall hins mæta manns Arnórs Hannibalssonar, sem Svetlana hafði  þekkt í mannsaldur og meðal annar unnið með í Sovétríkjunum forðum. Arnór var einnig konsúll Litháens á Íslandi. Hann hafði mikið hjálpað Svetlönu við þessa nýju útgáfu hennar og höfðu þau síðast verið í sambandi á Þorláksmessu.

Þetta er ekki ritdómur. Egils saga er eins og Egils saga er, en í þessari bók heitir Egill bara Egilis, Skalla-Grímur heitir Grimas Plikagalvis og Kveldúlfur Kveldulvas og var vitanlega Bjalvio sunus. Ég les því miður ekki litháísku en bókin mun fá heiðurssess í hyllum mínum - og jafnvel gæti ég lært litháísku með því að bera Egils sögu á íslensku saman við þýðinguna á litháísku. Ég verð því að gefa Egils sögu á litháísku 6 grafskeiðar.  

 

Bókartitill:  Steponaviciené, Svetlana 20112. Egilio Saga; Is senosios islandu kalbos verte Svetlanda Steponaviciené [Vilnious universiteto Skandinavistikos centras] Aidai, Vilnius. 

(Bókin er meðal annar gefin út með styrk frá Bókmenntasjóði).