Elsta málverkið af skreið

Maðurinn sem hér heldur á skreiðinni er Jan Jeliszoon eða Jan Gilliszoon Valckenier, eins og hann kallaði sig einnig. Hansakaupmenn og Danir kölluðu hann Johann Valkner. Jan fæddist í bænum Kampen á Norður-Hollandi árið 1522. Með honum á málverkinu er fjölskylda hans lífs og liðin. Frúin hans föl hét María Tengnagel, en saman áttu þau 9 börn. Tveir drengir, sem dóu sem kornabörn, eru sýndir í hvítum kirtlum. Jan Valckenier andaðist árið 1592.

Afi Jans Valckeniers hafði verið fálkahaldari greifa nokkurs í héraðinu Brabant (sem er í suðurhluta konungsríkisins Hollands í dag) og af þeirri iðju fékk þessi fjölskylda nafn sitt. Út frá honum er komin mikil ætt kaupmanna og er hús ættarinnar enn til í Amsterdam.

Hús Valckenier ættarinnar í Amsterdam, afkomenda Íslandskaupmannsins Jans Gillissonar. Húsið hét upphaflega Het Gulden Heck, þ.e. Gyllti Djöfullin.

Þessi fasmikli maður var mikill kaupahéðinn eins og margir Amsterdambúar. Það vissu danskir konungar á 16. og 17. öld mætavel. Danska krúnan átti í endalausu stríði við Svía og þurfti alltaf á fjármagni að halda. Jan lánaði Friðriki II peninga og kóngur þakkaði fyrir sig með því að gefa Jan réttinn til að versla með fisk í Bergen, svo og til að stunda verslun og kaupmennsku á Íslandi og í Færeyjum.

Verslun með Íslandsfisk færði erlendum kaupmönnum eins og Jan Gilliszoon mikið í aðra hönd. Skreið frá Íslandi, þó að hún hafi lengi verið verið talin lélegri en skreið frá Noregi, var arðsöm vara. Kveldúlfur Þórólfsson, faðir Skallagríms (og afi Egils ef einhver kannast við hann), mun samkvæmt Eglu hafa flutt skreið frá Hálogalandi til Englands. Þetta var aðalútflutningsvara Íslendinga í aldaraðir. Um miðja 16. öldina var verið að flytja skreið og votsaltaðan fisk frá Íslandi alla leið suður til Kanaríeyja og Madeira, og voru þar á ferðinni hollenskir kaupmenn, sem sóttu t.d. fiskinn á Snæfellsnesi og við Breiðafjörð.

Kaupmaðurinn Adriaen Pauwels í Rotterdam seldi t.d. árið 1657 20.000 pund af íslenskri skreið til Pedro Flaemuels kaupmanns í Teneriffa. 

Hvort þetta er léleg Íslandsskreið sem Jan Valckenier heldur á, eða einn af þessum þorskum sem hefur norsku að móðurmáli, er óvíst. Færeysk var skreiðin varla, því ekki þekktu færeyskir fræðingar og þýskur "sérfræðingur" Fornleifastofnunnar Íslands þennan handhafa verslunar á eyjunum þegar nýlega var rituð grein um verslun útlendra manna í Færeyjum (sjá hér). Skreiðin var að minnsta kosti boðleg forfeðrum ESBlinga í dag, og komust þeir mjög snemma á bragðið og berjast nú út af minnsta tittlingi sem í sjónum syndir. 

Bakgrunnurinn á málverkinu af Valckenier fjölskyldunni á að sýna Bergen (Björgvin), þar sem Valckenier bjó um tíma. Jan Valckenier heldur á skreið, einu eintaki af því sem Hollendingar kölluðu stokvis, og í hinni hendinni heldur hann á leyfisbréfi danska konungsins Friðriks II til að stunda verslun í Noregi, Færeyjum og á Íslandi.

Þetta mun, að því er ég best veit, vera elsta málverk sem til er af skreið. Smellið 2-3 sinnum með músinni á myndina til að stækka hana (gæðin eru því miður ekki góð). Málverkið tilheyrir Rijksmuseum í Amsterdam, en hefur lengi hangið að láni í sýningum borgaminjasafns Amsterdam. Hvort það er uppivið í augnablikinu veit ég ekki.

Enn sækjast útlendingar í íslenskan fisk. Þeir eru, eins og menn vita vel, ólmir í hann og héldu víst um tíma að þeir fengju hann framreiddan upp á silfurdisk af auðmjúkum, íslenskum krataþjónum í ESB. Nú eru þeir draumar brostnir og þeir eru með einhverja stæla. Ástandi er farið að minna dálítið á fyrri aldir, þar sem þeir börðust á banaspjót út af þeim gula.

Íslendingar framleiða nú og flytja út rúm 18 þúsund tonn af skreið á ári. Verðmætið á þeirri afurð árið 2012 nam um níu milljörðum íslenskra króna. Það munar um minna.

Norsk eða íslensk skreið?

Þótt íslendingar hafi fram eftir öldum verið að merja skreið með sleggjum eins og steinaldarmenn, þá kunnu menn suður í Evrópu að framreiða þennan herramannsmat. Skreiðin er klofin og hryggurinn fjarlægður. Fiskurinn er settur útvötnum í saltvatni í viku. Þar sýgur fiskurinn í sig vatnið og verður hvítur og fallegur. Ítalir kunna enn að elda skreið á annan hátt en Afríkumenn. Eitt sinn  fékk ég í Napoli skreið, sem sögð var norsk. Hún hafði verið lögð í vatnsbað, og var borin fram í tómatsósu soðinni á lauk, lárviðarlaufi og ólífum, sem og með bökuðum kartöflum. Það er með betri soðningu sem ég fengið. Það var sama hvaða hvítvín var borið fram með þeim rétti. Allt vín verður gott með slíkum herramannsmat.

Einu sinni þótti skreið góð vara, þótt Íslendingar hafi aldrei skilið það og hafi setið og barið skreiðina með steinsleggjum gegnum aldirnar. Nú er einungis stefnt að því að koma skreiðinni illa unninni til Nígeríu, þar sem hún er mauksoðin með banönum og öðru sem ég kann ekki að nefna.

Norðmenn kunna hins vegar að selja þessa góðu vöru og þannig og flokka Norðmenn sína bestu skreið:

Sorting categories - First Class Lofoten Cod

Ragno, 60 cm over

WM, Westre Magro 50/60 (thin Westre), 50-60 cm

WM, Westre Magro 60/80 (thin Westre), 60-80 cm

WDM, Westre Demi Magro 60/80 (semi-thin Westre), 60-80 cm

WDM, Westre Demi Magro 50/60 (semi-thin Westre), 50-60 cm

GP, Grand Premiere, 60-80 cm

WC, Westre Courant (ordinary Westre), 75-80 fish per 50 kg

WP, Westre Piccolo (small Westre), 100-120 fish per 50 kg

WA, Westre Ancona, 75-80 per 50 kg

HO, Hollender (ordinary Dutch), 58-60 fish per 50 kg

BR, Bremer, 50-55 fish per 50 kg

Lub, 40-45 fish per 50 kg

Á vefsíðu Norwegian Fishery Village Museum skrifa þeir: 

No other country can compete with this way of conserving good food. Many have tried, none have been too successful - like Iceland, for instance, who completed their final trial year in 1992.

http://www.lofoten-info.no/nfmuseum/history/stockfsh.htm

Ekki veit ég hvaða plokkara Norsarar eru að sletta á okkur þarna, en montið hafa Íslendingar greinileg fengið frá Noregi.

Við kunnum enn ekki að auglýsa góða vöru og fara vel með fisk. En hugsið ykkur þegar farið verður af framleiða "Grindavico Demi Courant, Sec du Sec, 80 cm", eða "Grand Amsterdammer de Rif", Premiere Stocca 60-90 cm", og því ekki " Langanes Septentrionale Grande Giallo di Islanda" og " Islandico Superiore", svo ekki sé talað um "Quota Maximo Bianca di duocente miglia dei Norte". Hægt væri að opna safn eins og Norðmenn hafa, "Museu dello Stoccafisso", og besta fiskinn ætti að kalla "Come gli 77 Pesce di Cristo" í stað "Lagos magos" sem nú er seldur.

Það er greinilega ekki verið að hugsa um gæðin á fiskinum sem sést á myndinni hér fyrir neðan.

Illa er farið með skreið á Íslandi, enda er henni bara hent suður til Afríku

Iceland, the greatest Smorgasbord ever

 

Eitt sinn var til forláta veitingastaður á Broadway í New York, þangað sem norrænir menn og aðrir streymdu til að fá eitt annálaðasta Smorgasbord (Smörgåsbord/Smørrebrødsbord) sem sögur fara af.  Staðurinn bar auðvitað nafnið ICELAND, hafði þrjú show á hverju kvöldi og tvær hljómsveitir. Ekki var ýkt þegar því var haldið fram, að þetta væri stærsti næturklúbbur á Broadway.

Þarna var svaka bar, og í miðjum salnum blakti fáni Fullveldisins Íslands, og síðar lýðveldisins, yfir öllum herlegheitunum.

 

 

Nýlega rakst ég á auglýsingu sem myndin er af efst í einu blaði Dana í Bandaríkjunum í síðara stríði. Blaðið hét Nordlyset, og vildi ég vita hvernig stóð á því að veitingastaður á Broadway státaði af þessu fallega nafni. Ég er engu nær um eigendur, en ég veit að Michael Larsen, danskur maður, rak staðinn.

 

 

Barinn á Iceland

Nú er Iceland ekki lengur merkilegt land, og ekki þykir einu sinni ástæða að hafa almennilegan bandarískan ambassador á Íslandi. Smorgasborðið er ekki lengur það sem stjörnurnar á Broadway sóttu í, en líklegt tel ég þó að Harrison Ford myndi hafa þótt barinn á Iceland gjaldgengur. Hann er nú líka svo gamall, að hugsast gæti að hann hafi jafnvel setið þarna og borðað heilt smorgasbord.

Ef einhver man eftir þessum stað og getur deilt með okkur minningunum, eru þeir velkomnir að setja hér inn athugasemdir. Einhvern veginn hef ég þó á tilfinningunni, að ég hafi misst af þeirri kynslóð. Nú er það sushi og eitthvað enn fínna sem fær fólk til að dansa.

Fróðir menn telja að orðið smorgasm hafi orðið til þarna á 680 Broadway. Nú heitir þessi staður ROSELAND (sjá sömuleiðis hér). Þarna hélt Hillary Clinton, sem árangurslaust reyndi að hringja í Össur Skarphéðinsson, eitt sinni afmælisveislu sína og Björk kynnti plötu sína Biophilia á þessum stað árið 2011. Væri það ekki ágætt nafn í stað Íslands eftir allsherjargjaldþrot?

Þessi grein var upphaflega birt á postdoc.blog.is árið 2010. Örlitlu hefur verið við hana bætt.

Ég keypti skömmu síðar í Bandaríkjunum sjaldgæf póstkort með myndum af smurbrauðborðinu á Iceland og barnum þar.

Skál !

 

Ef þíð eigið svona skál, þá eruð þið svo sannarlega komin í álnir.

Nýverið seldist kínversk hrísgrjónaskál fyrir 274 milljónir íslenskra króna. Kannski hefði það ekki verið í frásögur færandi, ef fjölskyldan sem seldi skálina hefði ekki keypt hana á bílskúrstombólu fyrir 3 dollara fyrir 6 árum síðan. Fjölskyldan er enn að velta því fyrir sér hvort hún hefði fengið meira fyrir snúð hefði hún ekki sett skálina í uppþvottvélina.

Skálin er frá tíma Song keisaraættarinnar, sem var við völd í Kína frá 960-1279. Talið er að aðeins séu til tvær skálar af þessari gerð, svo nú er bara að leita í skápum og skúffum.

Kaupandi skálarinnar er Guiseppi Eskenazi, sem er einn fremsti safnari og seljandi kínverskra forngripa í heiminum. Hef ég i tvígang komið í verslanir hans til að skoða sýningar. Árið 1993 þótti fréttnæmt, að hann væri með tvo gripi í nýrri verslun sinni í Mayfair sem kostuðu meira en 1 milljón punda. Eftir að Kínverjar sýndu okkur hvernig hægt er að misnota Marxismann til að arðræna lýðinn, hefur verðlagið á kínversku postulíni rokið upp úr öllu valdi og Nubóar Kína kaupa inn í stórum stíl hjá Eskenazy í London.

Kannski sjá menn nú hvaða hrísgrjónaverð var sett á landið okkar af Kínverjum í spreng. Ísland er aðeins grjón í veislu Maó-kapítalistanna. 

Hverasoðning

Í gömlum, erlendum ferðabókum sem fjalla um Ísland að öllu eða einhverju leyti, hefur mátt finna skemmtilegar myndir af nokkuð sérstæðri matreiðslu sem menn stunduðu á Íslandi á 17. og 18. öld. 

Árið 1720 komu út frásagnir hollenska kapteinsins Gornelis Gijsbertsz. Zorgdragers, ritaðar af Abraham Moubach, sem mest fjallaði um hvalveiðar og Grænlandútgerð Hollendinga. Zorgdrager kom við á Íslandi árið 1699 og hitti þar danskan kaupmann á Goswijk, sem er hollensk hljóðritun á Húsavík. Kaupmaðurinn sagði hollensku ferðalögnunum frá goshver, líklega við Námaskarð. Þangað fóru Hollendingarnir. Eins og gengur á ferðalögum urðu þeir svangir. Bundu þeir kindalæri í snæri og suðu í hvernum. Í bókinni er koparstunga sem sýnir þessa matreiðslu Zorgdragers og félaga. Zorgdrager sagði síðan Abraham Moubach, að hann hafi haldið til haga vel soðnu stykki af kjötinu og farið með það á nærliggjandi sveitabæ eða kofa og hafi fengið þar mjólk að drekka, en annars hefði menn hans drukkið kælt vatnið úr hvernum. Koparstungan í bók Zorgdragers er greinilega ekki gerð af listamanni sem hafði verið í för með Zorgdrager.

Önnur mynd af svipuðum toga birtist í bresku riti sem fyrst kom út árið 1802 í London. Bókin ber heitið Geography illustrated on A Popular Plan; for the Use of Schools and Young Persons, sýnir The boiling Springs af GIESAR with a distant View of Mount HEELA. Koparstungan sýnir Íslendinga á eins konar lautarferð við við Geysi í Haukadal, og er fólkið að sjóða eitthvað í katli yfir vellandi hver. Einn karlmaður á myndinni heldur á fiski og Geysir og Hekla gjósa sínu fegursta í bakgrunninum. Bókin þar sem myndin birtist er eftir Sir Richard Phillipseða séra J. Goldsmith, sem var eitt af fjöllmörgum höfundnöfnum Phillips sem var mjög öflugur í útgáfustarfssemi og stjórnmálum á fyrri hluta 19. aldar.

Ekki er mér kunnugt um hvaðan Philips hefur náð í myndina, eða hvort hún hafi verið teiknuð sérstaklega  fyrir þessa landafræði hans, en mig grunar að hluti af henni hafi verið fengin "að láni" úr fyrsta bindi bókar síra John Trusler, The Habitable World Descirbed; Or the Present State of the People in all Parts of the Globe, from North to South: Showing The Situation, Extent, Climate, Productions, Animals, &c. of the different Kingdoms and States; Including all the new Discoveries: etc. & etc. Part I., London 1788. Þar birtist mynd in hér fyrir neðan, og hef ég fjallað um hana áður:

Sir Richard Phillips

Ítarefni:

ZORGDRAGER, CORNELLIS GIJSBERTSZ. 1720: Bloeijende opkomst der aloude en hedendaagsche groenlandsche visschery. War in met eene geoeffende ervaarenheit de geheele omslag deezer visschery beschreeven, en wat daar in dient waargenomen, naaukeurig verhandelt wordt. Uitgebreid met eene korte historische beschryving der Noordere gewesten, woornamentlyk Groenlandt, Yslandt, Spitsbergen, Nova Zembla, Jan Mayen Eilandt, de Straat Davis, en al `t aanmerklykste in de ontdekking deezer landen, en in de visschery voorgevallen. Met byvoeging van de walvischvangst, in haare hoedanigheden, behandelingen, `t scheepsleeven en gedrag beschouwt. Door Abraham Moubach.

Hægt er að lesa bókina hér

Ég sé að enn er hægt er að kaupa bókina (aðra útgáfu á hollensku frá 1727) á 30.000 norskar á fornbókasölu í Osló - og þýska útgáfu frá 1723 á 50.000 danskar krónur ef einhver hefur áhuga.

Hér má lesa um athafnamanninn, Sir Richard Phillips, sem m.a. var Sheriff í London

Undarlegt efni

Oft vakna fleiri spurningar við fornleifarannsóknir en þær mörgu sem fyrir voru.

Fornleifafræðingar geta alls ekki svarað öllum spurningum sjálfir, þótt stundum gæti svo virst í fljótu bragði. Þeir hafa aðra sérfræðingum sér til hjálpar, oft færa náttúruvísindamenn, sem ráða yfir tækjum og tækni sem fornleifafræðingar kunna ekkert á. Þetta þýðir þó ekki að fornleifafræðingar hafi, eða þurfi að hafa blinda trú á því sem tæki annarra fræðimanna segja. Tæki eru búin til og stjórnað af mönnum og tæki geta því gefið rangar niðurstöður. Errare machinam est.

Fornleifafræðingar standa oft frammi fyrir vandamálum vegna þess að náttúrvísindamenn líta á vandamál og lausnir á annan hátt en menn í hugvísindunum. Í náttúruvísundum eiga hlutirnir það til að vera ekki afstæðir fyrr en sýnt er fram á að tækin og tæknin dygðu ekki til. Tökum dæmi. Fornleifafræðingur fær gerða kolefnisaldursgreiningu sem sýnir niðurstöðuna 600 e. Kr. +/- 50  Hvað gera fornleifafræðingar ef slík niðurstaða fæst úr sama lagi og mynt sem er frá 1010 e. Kr. ? Tæki geta ekki alltaf svarað öllum spurningum, þó stundum gæti svo virst. Tæki eiga það líka til að skapa fleir spurningar en fyrir voru. Þannig eru vísindin. Þá leitum við lausna, eða sum okkar.

En hér ætlaði ég að segja frá rannsókn sem er "pottþétt", þótt gömul sé. Fyrsta náttúrvísindalega greiningin sem gerð var fyrir fornleifafræðina á Íslandi var gerð í Kaupmannahöfn árið 1886 af Vilhelm Storch forstöðumanni rannsóknarstofu í lanbúnaðarhægfræðilegum rannsóknum (Landøkonmiske Forsøg) við Konunglega Landbúnaðarháskólann á Friðriksbergi. Niðurstöðurnar birti hann fyrst í litlum bæklingi á dönsku, sem gefinn var út  í Kaupmannahöfn af Hinu íslenzka Fornleifafélagi, sem bar heitið

Kemiske og Mikroskopiske Undersogelser af Et Ejendommeligt Stof, fundet ved Udgravninger, foretagne for det islandkse Oldsagssalskab (fornleifafélag) af Sigurd Vigfusson paa Bergthorshvol i Island, hvor ifølge den gamle Beretning om Njal, Hans Hustru og Hans Sønner indebrændtes Aar 1011.

Sigurður Vigfússon forstöðumaður Fornminjasafnsins, sem þá var á loftinu í Alþingishúsinu í Reykjavík, hafði samband við Vilhelm Ludvig Finsen í Kaupmannahöfn og sendi honum nokkur sýni af undarlegu efni, sem hann hafði grafið upp á Bergþórshvoli árið 1883 (sjá grein Sigurðar Vigfússonar). Þetta voru hnullungar af hvítu efni, frauðkenndu, sem Sigurður og aðrir töldu geta verið leifar af skyri Bergþóru. Vilhjálmur Ludvig Finsen (1823-1892) leitaði til nokkurra manna til að fá gerða efnagreiningu vísuðu allir á  Vilhelm Storch, sem rannsakaði efnið mjög nákvæmlega og skrifaði afar lærða grein sem nú er hægt að lesa í fyrsta sinn í pdf-sniði hér. Greinin birtist einnig í íslenskri þýðingu í Árbók Fornleifafélagsins árið 1887, sjá hér.

 Vilhelm Storch (1837-1918)

Til að gera langt má stutt, þá var Storch mjög nákvæmur og varfærinn maður, sem velti öllum hlutum fyrir sér. Hann gaf engin ákveðin svör um hvort sýni 1 (sjá mynd) væri af skyri, en hin sýnin 2-4 taldi hann nær örugglega vera af osti. Storch fékk Vilhelm Finsen til að senda sér skyr frá Íslandi til að geta gert samanburð í efnagreiningunni. Storch gat með vissu sagt að leifar mjólkurleifanna frá Bergþórshvoli hefðu verið í tengslum við tré sem hafði brunnið, enda fann Sigurður Vigfússon efnið undir 2 álna lagi af ösku.

Sigurður Vigfússon (1828-1892) i kósakkafornmannabúning sínum

Samkvæmt Storch var það líklegast ostur Bergþóru og Njáls frekar en skyr, sem Sigurður Vigfússon gróf niður á árið 1883. Kannski skildi Storch þó ekki alveg framleiðslumáta skyrs, en skyr er í raun ferskur súrostur.

Gaman væri að fá gerða greiningu á efninu aftur, svo og aldursgreiningu. Það eru enn til leifar af því á Þjóðminjasafninu. Fornleifur vill vita hvor slett var skyri eða hvort það var ostur sem kraumaði undir brenndri þekju Bergþórshvols. Osturinn/skyrið gæt vel verið úr meintri Njálsbrennu árið 1011, þótt menn hafi lengi talið rústirnar þar sem rannsakaðar voru á 5. áratug síðustu aldar vera frá 11. eða 12. öld. Sjá grein Kristjáns Eldjárns og Gísla Gestssonar. Tvö sýni, eitt af koluðu birki sem kolefnisaldursgreint var í Kaupmannahöfn (K-580) og hitt af koluðu heyi og korni, sem aldursgreint var í Saskachewan (S-66), útiloka ekkert í þeim efnum, en aldursgreiningarnar voru reyndar gerðar í árdaga geislakolsaldurgreininga. Sjá hér.

K 580

S-66 

Aðrir fræðingar velta svo fyrir sér öðru undarlegu efni og óefniskenndara í Njálu, eins og hvort Njáll hafi verið hommi, og er það af hinu besta. En ég tel þó að osturinn á Bergþórshváli hafi frekar lokkað að unga menn eins og Gunnar á Hlíðarenda, en vel girtur Njáll Þorgeirsson.  

Er nema von að Gunnar á Hlíðarenda hafi verið eins og grár köttur á Bergþórshvoli, þegar nóg var þar til af ostinum? Hvállinn hefur líkast til verið eins konar Dominos Pizza síns tíma.