Jólakötturinn og sænska bollan

Eftir fáeina daga er messa heilagrar Lúsíu, og því við hæfi að bæta dálitlu við ranga sögu daganna. Fyrir löngu síðan birtist frekar þunn grein í Árbók hin íslenska Fornleifafélags. Í greininni gerði Guðmundur Ólafsson því skóna að bolla ein í Svíþjóð, sem er borðuð á aðventunni og á Lúsíuhátíð 13. desember ár hvert, og kölluð er Lussekatt ellegar Lussebulla (sjá mynd efst), sé tengd einhverjum Lúsíferketti og sé því skyld íslenska Jólakettinum.

Þetta dómadags rugl hefur því miður verið tekið upp af merkari höfundi, Árna Björnssyni. Vitleysan átti hins vegar ekki langt að fara. Guðmundur og Árni sátu heilan mannsaldur í turni Þjóðminjasafnsins, Guðmundur á fjórðu hæð og Árni á þeirri fimmtu. Guðmundur deildi víst við Árna um jólaköttinn og svo kom grein Guðmundar, sem byggði á litlu úrvali af ritum, þar sem jólakötturinn íslenski var tengdur við sænska bollu. Maður sér oft menn sem menntaðir eru í Svíþjóð vaða í villu um þessa blessuðu lussebollu, sem aftur á móti hinn fínasti bakstur, en á sér allt aðrar rætur og engan skyldleika við íslenska jólaköttinn.

Uppruninn

Lussekatt-bollan er af sumum talin ættuð frá Þýskalandi og bollan sé ekki eldri en frá 17. öld. Því fylgja hins vegar engar goðar röksemdir. Enn aðrir sérfræðingar í Svíþjóð hafa hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að Lussebullan eða Lussekatten sem bollur hafi ekki verið orð sem komin voru inn í ritað sænskt mál fyrr en eftir 1912. Fyrir þann tíma var aðeins til bolla í SV-Svíþjóð sem kölluð var dövelskatt eða álíka (djöfulsköttur) og mun það vera algjörlega annað bakkelsi en lussebullan sem seld er í dag. Sögur af Lusse-katt eða Lúsíuketti sem tengist sögunni um Lúsíu er ekki sögð fyrr en í Göteborg Handels- och Sjöfartstidning árið 1897.

Lussebullan sem seld er í dag er gul. Liturinn kemur úr saffrani, sem er þurrkað fræni saffran-krókusins (crocus sativus), en oftast falsks saffran (sem m.a. getur verið carthamus tinctorius sem eru blómblöð af þistilblómi; Lærið um muninn á ekta og fölsuðu saffrani hér og þið munið fljótlega sjá að mest af því saffrani sem selt er á Íslandi er falsað) í bollunum, því sjaldan bragðast þær af ekta saffrani. Bollan var ekki lituð gul fyrr en rétt fyrir aldamótin 1900. Þá fyrst var farið að setja saffran í bolluna. Þjóðsögnin sænska um bollu heilagrar Lúsíu er í dag orðin nærri því eins fræg og ABBA hefur tekið ýmsum breytingum á 20. öld, en er líklega ekki eldri en frá lokum 19. aldar. En hvernig varð bollan þá til?

Ítalskir bakarar

Margir af þeim bökurum og kökugerðarmeisturum sem settust að í Svíþjóð og í Danmörku á síðari hluta 19. voru ítalskrar ættar. Sumir komnir frá retórómanska hluta Sviss og aðrir frá Ítalíu. Á norðurlöndunum voru Ítalirnir í alls kyns skemmtanaiðnaði, en urðu þekktastir fyrir kaffi, ís og kökuhús sín sem fáein eru enn til. Íslenskir námsmenn í Kaupmannahöfnu létu vel af kaffi og veitingum hjá Ítölunum (sjá hér). Á næsta ári birtist eftir mig grein í dönsku tímariti um einn þátt í sögu Ítalanna sem ekki hefur verið vel kunnur. Nú vill svo til að ekki löngu eftir að köku og kaffihúsaítalirnir birtust í Skandinavíu, kom lussebullan fram á sjónarsviðið.

Augu Lúsíu

Og viti menn, á Ítalíu er gömul hefð fyrir því að menn baki Occhi di Lucia, Lúsíuaugu, fyrir hátíð Lúsíu, þann 13. desember. Lúsíuaugun eru litlir snúðar/hringir eða smákökur sem gjarnan eru húðaðir með glassúr og efst er sett sykurperla eða þurrkaður ávöxtur. Siður þessi er best þekktur í Pugliu (hælnum á Ítalíu) en sést þó víðar, og nú eru reyndar Lussebrauðin sænsku orðin mjög vinsæl á Ítalíu og sumir Ítalir vita ekki einu sinni að þau eru sænskt fyrirbæri. Sums staðar á Ítalíu eru Lúsíuaugun bollur sem steiktar eru í olíu og yfir þær er síðan stráð púðursykri.

Lúsíubrauð, eru augu heilagrar Lúsíu (Santa Lucia) frá Sikiley sem stakk augun úr sjálfri sér á 4. öld e. Kr. Af þeim sökum varð hún að heilögum píslavætti. Konur sem stinga úr sér augun fyrir trúna voru fyrrum taldar hetjur í heitum löndum þar sem fólk er æstara en á Íslandi. Ég leyfi þeim sem hafa áhuga á brjáluðum konum, sem í trúaræði stinga úr sér augun, að lesa ykkur til um sögu hennar hér. Kettir tengjast hins vegar sögninni um heilaga Lúsíu á engan hátt. Vonandi tekur sænska mafían á Íslandi því með stóískri ró.

Nú þegar Fornleifur telur sig vera búinn að leysa gátuna um sænska bollu sem ekkert á skylt við (svartan) kött á Íslandi, sem menn lituðu reyndar svartan seint og síðar meir og eignuðu Grýlu og Leppalúða, er vert að minnast þess að sagan um Grýlu er kannski ekki eins rammíslensk og menn vilja vera láta. Sjá hér.

Knecht Ruprecht og Zwarte Piet

Í Þýskalandi og Niðurlöndum gekk skósveinn heilags Nikulásar undir nöfnunum Knecht Ruprecht og Zwarte Piet. Gæti hugast að Íslendingar hafi heyrt um þá og blandað þeim saman við jólakött sem þeir þekktu fyrir? Líklegast eru síðustu forvöð að rannsaka það, því stjórnmálaflokkar í Hollandi og Þýskalandi vilja láta banna þá félaga. Þá er víst ekki langt í að Píratar vilji láta banna Grýlu og Leppalúða. Fyrr má nú fyrr vera.

Já Knecht Ruprecht hafði sums staðar hala, var svartur með horn og löng kattareyru og þessi er meira að segja með vönd í hendi. Í þessu tilvikið sló hann börnin, en endrum og eins þegar drengir hétu Siegmund og voru ódælir, þá sveiflaði hann þeim beint upp í pokann sinn, sem er karfa á þessu listaverki. Íslensk þjóðtrú? Hugsið ykkur vel um. Er hún alltaf alíslensk?

Smá viðbót

Áður en fyrrnefnd grein Guðmundar Ólafssonar í Árbók Fornleifa-félagsins birtist, hafði hann skrifað styttri útgáfu af greininni fyrir Lesbók Morgunblaðsins (sjá hér). Þar nefndi hann mjög hróðugur í rimmu sinni við Árna Björnsson til sögunnar brauð í Hollandi sem kallast duifekater eða deufekater (bein þýðing dúfuköttur). Það er til í als kyns myndum, en brauðin eru á engan hátt svipuðu lussekatten í Svíþjóð. Duifekater eiga það sameiginlegt að vera nokkuð stór brauð, bökuð með smjöri, mjólk og stundum eggjum. Guðmundur Ólafsson tengið það eingöngu við jólin. Því fer fjarri, brauðið er einnig borðað á páskum og á Hvítasunnu, eða þegar ekki átti að spara til. Þegar orðsifjafræðingar hollenskur á fyrri hluta 20. aldar var að velta þessu nafni fyrir sér ályktuðu hann, eftir að hafa heyrt um lussekatten í Svíþjóð, að Duifekater væri afbökun úr forngermönsku - hvorki meira né minna. Úr þeirri æfingu var til "djöfuls köttur" og seinna "djöfuls kaka".  Líklegast er að hvortveggja sé þvæla. Hollenska er gegnumsýrt tungumál af öllum tungumálum í nágranni við Niðurlönd. Duifekaters brauðin voru fyrst og fremst þekkt á fremur litlu svæði, Amsterdam og Zaanland norðan við Amsterdam, þar sem gestkoma erlendra sjómanna var mikil. Nýjasta kenningin um uppruna Duifekater-brauðsins, sem mér þykir áhugaverð er að það sé afbökun á frönsku deux fois quatre (tvisvar sinnum fjórir) sem hljómar nærri því eins og Duifekater.(Sjá frekar hér)

Brauðið vó nefnilega tvisvar sinnum meira en venjulegur fjögurra kvarta brauðhleifur. Brauðið gæti einnig verið afbökun á orði fyrir dúfnahús (dúfnakofa) Dovecots eða Dovecotes á ensku eru dúfnahús. Flæmska orðið fyrir dúfnahús er Duivenkot. Dovecote eða Dovecot eru gamalt orð í ensku. Dúfan táknaði heilagan anda í kristnum sið. Cot gat líka merkt jötu. Auðvelt er að tengja jóla og páskabrauð við heilagan anda og barn í jötu.  Sunnar í Niðurlöndum á frönsku málsvæði heitir jólabrauðið Cougnou sem oft er í laginu eins og hvítvoðungur sem hefur verið vel vafinn.

Í Hollandi voru Duivekater-brauðin stundum ríkulega skreytt með litlum helgimyndum á 17. öld. T.d. hvítvoðungum. Hvernig dettur mönnum í hug að slík brauð hafi tengst "djöflaketti". Jú, þegar þeir halda að Svíþjóð sé miðja alheimsins, er ekki að spyrja að því.

Pavlova hittir Vilhjálm á Grand

Pavlova er nafn á miklum eftirrétt sem Fornleifur fékk í fyrsta sinn á ævi sinni fyrir um tveimur árum síðan hjá íslensku vinafólki sem ég heimsótti í sumarhúsi hér í Danmörku.

Oft hafði ég áður heyrt um þennan desert og séð í breskum matreiðsluþáttum. Ég taldi víst að þetta væri gríðar gómsætur réttur, hlaðinn umframorku. Það reyndist rétt vera. Slíkir réttir henta eiginlega ekki ballettdönsurum, miklu frekar sjómönnum. Eftirrétturinn ber reyndar nafn frægra ballettdansmeyjar, Önnu Pavlovu (1881-1931), en ef ballettmær borða slíkan mat er dansferlinum væntanleg rústað eftir fyrstu skál. Þessi frægi desert samanstendur mest af sykri, eggjahvítu og rjóma. Það einasta sem hollusta er í eru berin, og þá helst jarðaber, sem stráð er ójafnri og ónískri hönd efst á pavlóvuna.

Margt er á huldu um þennan eftirrétt. Ástralir og Nýsjálendingar, sem áður fyrr þóttu afar óábyggilegar heimildir hafa rifist um það í áratugi, hver þjóðanna hafi fundið þennan rétt upp fyrstar. Báðar þjóðir vilja nefnilega eigna sér eftirrétt þennan sem hefur fengið mikla heimsútbreiðslu.

Báðum ber saman um að hann hafi verið búinn til til heiðurs Önnu Pavlóvu ballettdansmeyju, þegar hún heimsótti löndin tvö árið 1926. Og nú er desertinn væntanlega orðinn frægari en Pavlova sjálf. En í meðförum fornmatgæðinga vandast nú málin, því engar uppskriftir eða heimildir geta sannað tilurð þessa réttar árið 1926 og dagbækur dansarans svipta ekki hulunni af neinu, því þar er hann hvergi nefndur. Fyrstu uppskriftirnar að réttinum eru frá 4. áratugnum og voru prentaðar bæði á Nýja Sjálandi og í Ástralíu.

Hér verður ekki séð hver er eftirrétturinn eða forrétturinn. Bæði þekktu hins vegar lítið til föður síns.

Árið 1926 var reyndar gefin út í Ástralíu uppskrift að ávaxtahlaupi, fjarri ólíku þeirri Pavlóvu sem flestir tengja nafni ballettdansmeyjunnar. Svo halda aðrir því fram að þessi blessaði réttur sé bara kominn með innflytjendum frá Þýskalandi til landanna tveggja í neðra. Ekki ætla ég að skera úr um upprunann, því laktósaóþol mitt sem uppgötvaðist er ég var fimmtugur, sem og menningarvömbin fína, valdar því að ég verð að halda mig frá slíku lostæti nema í hófi. En góð er hún hún Pavlóva.

Jafn dularfullur og uppruni pavlóvukökunnar er, var uppruni Önnu Pavlovu dansstjörnu það einnig. Hún var dóttir fátækrar þvottakonu í Sankti Pétursborg sem ekki gat eða vildi gefa upp nafn föður barnsins. Dóttirin Anna fékk síðar nafn manns sem móðir hennar giftist og hét Pavlov að eftirnafni. Anna Pavlova andaðist úr lungabólgu í den Haag í Hollandi árið 1931, aðeins fimmtug að aldri (svo dans er kannski ekki eins hollur fyrir líkamann og oft er haldið fram). Minning hennar lifir enn í hinni girnilegu köku (sem menn geta brennt smá fitu við sjálfir að leita uppskriftinni fyrir). Þó er ég hræddur um að svitinn leki ekki af ykkur við leitina. Pavlóvurétturinn er nefnilega orðinn þekktari en dansmærin. En munið aðeins í hófi, annars verðið þið ekki deginum eldri en Anna Pavlova varð sjálf.

Anna Pavlov kemur til den Haag í Hollandi

Þess verður að geta að einn Íslendingur fékk tækifæri til að hitta Önnu Pavlóvu. Það var enginn annar en Vilhjálmur Finsen, einn af feðrum Morgunblaðsins. Eftir Morgunblaðsárin starfaði hann löngum sem blaðamaður í Noregi, þar sem hann stofnaði fjölskyldu. Árið 1927 kom Anna Pavlova til Oslóar og leyfi ég mér hér að birta frásögn Finsens sem út kom í fyrri ævisögu hans Alltaf á heimleið (1953).

Anna Pavlova

Í maímánuði 1927 kom ballettdansmærin Anna Pavlova til Oslóar í fylgd með 36 konum og körlum, það féll í minn hlut að taka á móti henni á járnbrautarstöðinni og eiga tal við hana fyrir „Oslo Aftenavis“.

Önnu Pavlovu hefur verið líkt við flamingó, sem líður eða svífur áfram fremur en gengur, og þessi lýsing áttir mjög vel við hana, því að hún var svo létt og yndisleg í hreyfingum, er hún leið fyrir slitinn stöðvarpallinn, grönn og mjóslegin, með dásamleg djúp svört augu í fölu andliti, að maður varð hálfhræddur um að hún mundi fljúga burt.

Á brautarstöðinni vildu hún ekkert segja við okkur blaðamennina, en hún bað okkur koma með sér upp á Grandhótelið, og þar átti ég viðtal við hana, á meðan teiknarinn teiknaði hana. 

„Hvernig hugsið þér til þess að sýna list yðar hér? Skandínavar eru sagðir svo kaldlyndir,“ sagði ég.

„Fólki, sem kemur fram á leiksviði,“ sagði frúin, „hættir til að halda, að það hafi ekki komizt í ákjósanlegt samband við áhorfendur, ef þeir láta ekki hrifningu sína óspart í ljós. Ég fyrir mitt leyti kann vel við þess konar áhorfendur, því að ég þekki ótt manna við að láta tilfinningar sínar í ljós. Það eru hinar þöglu bylgjur frá hjarta til hjarta, sem allt veltur á.“

Teiknari Aftenavisen i Osló náði Pavlovu vel. Hún er með sama hattinn og í den Haag. Myndin birtist í bók Vilhjálms Finsens Alltaf á Heimleið, sem út kom árið 1953.

Ég spurði hana um álit hennar á nýtízkudansi.

„Mér er í rauninni vel við allt nýtt, en við verðum að virða hið gamla, siðvenjurnar. En nýtízkudansar, „black bottom“ og hinir, eru hræðilegir. Fólk lítur út ein og það væri vitskert, meðan það er að dansa. Dansinn virðist óheflaður, klunnalegur og trylltur.“

Orðum Pavlovu fylgdu hrífandi hreyfingar handa og axla, og svipur hinna djúpu augna og andlitsdrættirnir voru síbreytilegir. Hin eldsnöggu og leiftrandi hugbrigði hennar og hrífandi framkoma voru ógleymanleg. Ofurlítil handahreyfing varð svo mikilvæg og áhrifarík, að það var eins og hún svifi ein í rúminu. Það var ekki að ástæðulausu, að Pavlova var kölluð „geðþekkasta kona heimsins“.

Kvöldið eftir naut ég þeirrar ánægju að sjá hana dansa, og er það eitt fegursta, sem ég hef séð á ævinni.“

Vihjálmur Finsen, sem bráðnaði eins og klaki í Kenýa undan sjarma Önnu Pavlovu, greinir ekki frá neinum eftirrétti sem bar nafn hennar, enda hefur hann vart verið búinn að ná útbreiðslu alla leið til Noregs ári eftir að hann á að hafa orðið til. Í Noregi nútímans er hann hann hins vegar í hávegum hafður, löngu eftir að hann naut sem mestra hylli á Bretlandseyjum og í Danmörku á 8. Og 9. áratug 20. aldar.

Að minnsta kosti 667 uppskriftir munu vera til af Pavlóvu. Prófessor Helen Leach við háskólann í Otago á Nýja Sjálandi hefur safnað þeim saman úr 300 heimildum, og ber bókin heitið The Pavlova Story: A Slice of New Zealand‘s Culinary History. Helen Leach telur öruggt að pavlova eins og hún er best þekkt í dag sé fyrst lýst í riti á Nýja Sjálandi árið 1929, en að Ástralar hafi ekki skrifað neitt að viti um eftirréttinn fyrr en 1935.  

Núvitiðiþað. Ef þið fitnið getið þið dansað black bottom, Svartrass, dansinn sem Pavlovu var hugleikinn í Osló árið 1927.

Netlusaga

Mikill áhugamaður um fræ, frjókorn, ofnæmi og alls kyns undarleg grös sendi mér upplýsingu um skemmtilega sögu af Dr. Ágústi H. Bjarnasyni grasafræðingi. Ágúst er mikill áhugamaður um netlur og leitaði fyrir fáeinum árum til Þjóðminjasafns og skráði símtal sitt eins og lærðum mönnum einum er lagið:

"Símtal við Þjóðminjasafn:

Fyrir nokkrum árum var eg að kynna mér brenninetlu (Urtica dioica L.), útbreiðslu hennar, notkun og náttúru. (Því miður hef eg ekki lokið enn við það verk; en það er önnur saga.) Meðal annars vissi eg um dúka og klæði, sem voru ofin úr netlu-þráðum, eins og algengt var annars staðar í Evrópu og er reyndar farið að tíðka víða að nýju.

Mér datt þá í hug að hringja í Þjóðminjasafnið og spyrja, hvort netludúkar hefðu fundizt við uppgröft á Íslandi. Kvenmaður svaraði, og eg bar upp erindið. „Andartak,“ anzaði hún. Þá heyrði eg hana kalla: „Margrét, hafa fundizt netludúkar við uppgröft?“ – „Hver er að spyrja um það,“ heyrði eg úr fjarska. „Það er einhver kall,“ svaraði símadaman. Síðan hljómaði hátt eftir örstutta bið: „Segðu nei.“

Konan sneri sér síðan aftur að símtólinu og sagði við mig mjög háttprúð í tali: „Nei, því miður, þeir hafa aldrei fundizt, því miður.“ – Og þar með þakkaði eg fyrir og kvaddi."

Já, Ég hef í mörg ár reynt að segja Þjóðminjasafninu að símarnir þar séu mjög næmir. Það er bókstaflega hægt að hlera það sem fólk segir.

Nú tel ég víst að "Magga" sú sem heyrðist í hafi strax litið niður í Sarp sinn, enn svo heitir skráningarkerfi safna á Íslandi - og fullvissað sig um að netludúkar væru þar ekki nefndir. En ég myndi nú ekki treysta þeirri skrá, meðan að gler er skráð sem postulín á Þjóðminjasafninu. Vona ég þó að fornleifafræðingar á Íslandi finni brátt netludúka handa Ágústi.

Reyndar hafa fundist netlufræ við rannsóknir á Bergþórshvoli, en hvar þau eru niður komin nú veit ég ekki. Ég reyndi eitt sinn á 9. áratug síðustu aldar að hafa upp á þeim en fann ekkert á Þjóðminjasafni. Þar er hins vegar varðveittar leifar af skyri frá Bergþórshvoli. Hér er góð framsóknargrein um netlur. Sigmundur Davíð er örugglega mikill áhugamaður um netluplástra.

Brenninetlur er hægt að verka eins og lín (hör) og ég hef séð netlubuxur. Í Hollandi og á Englandi hef ég fengið netluost og oft sötrað brenninetlusúpu með káli hér í Danmörku. Ég á þó ekki netludúk, en er annars mikið fyrir brenninetlur, og vona svo að Íslendingar fari ekki að kasta því leiða sulli roundup, eða öðru eiturkyns á þær, eins og þeir kasta á allt lífrænt sem stingur og særir hina rósbleiku, silkimjúku ofnæmishúð Íslendinga. Slíka húð verður að herða með netlum, mýbiti og húðstrýkingum, því ekki á að nota húðina í leðursófasett, er það nokkuð?

Herramannsmatur

Hollendingar eru þekktir fyrir að mála matinn sinn, enda hluti þjóðarinnar miklir matmenn og þorði að láta berast á þegar velmegun ríkti. Annar hluti Hollendinga eru sparsamir púrítanar sem í gegnum aldirnar hafa hneykslast mjög á málverkum sem sýna bruðl og allsnægtaborð matgæðinga yfirstéttanna á 17. og 18. öld.

Árið 1780 málaði Maria Margaretha la Fargue þetta skemmtilegu ólíumálverk af fisksala sem heimsækir hús efnaðrar fjölskyldu við Dunne Bierkade (Þunna bjórsgötu) í Haag (den Haag) í Hollandi. Á hjólbörum sínum er fisksalinn með girnilegan, fallega hvítan saltfisk, sem Hollendingar kölluðu oftast klipvis (v-ið borði fram sem f).

Ekki er laust við, að dæma út frá svipnum, að hefðadömunum þyki fiskurinn girnilegur, eða kannski voru það bara fisksalar sem þeim þóttu lokkandi? Þeir hafa að minnsta kosti verið hugleiknir listakonunni, því hún málaði annan, þar sem hann var að selja girnilegar, reyktar laxasíður. Þetta var víst löngu áður en fisksalar fóru að hafa sterkari efni í fiskborðinu.

Mjög líklegt má teljast, að saltfiskurinn, sem seldur var í hús við Þunna-Bjórsgötu í Haga árið 1780, hafi verið verkaður á Íslandi, þótt aðrir upprunastaðir verði þó ekki útilokaðir.

Hafa fróðir menn á Íslandi lengi talið víst, að Íslendingar hafi fyrst lært að verka og þurrka saltfisk á síðari hluta 18. aldar. Það er ekki rétt, þótt vinnslan hafi þá orðið meiri en áður. Saltfiskverkun var orðin að veruleika á fyrri hluta 18. aldar. Á fyrri hluta 17. aldarinnar votsöltuðu menn fisk i tunnur fyrir erlendan markað, en það var aldrei gert í miklum mæli. Svo var einnig fluttir úr landi svokallaður stapelvis, sem hefur verið fiskur sem var lagður í stakka og ef til vill verið líkur signum fiski. En á 17. öldinni var skreiðin enn sú afurð sem mest var flutt út af frá Íslandi.

Hvíta gullið - salt lífsins

Öll söltun var þó háð innflutningi á salti, og voru aðföng þess oft stöpul, en lengst af kom saltið til Íslands á "einokunaröld" með Hollendingum. Þess ber að geta að upp úr 1770 var soðið salt í Reykjanesi við Djúp. Framleiðslan hófst árið 1773 en var ekki mikil (sjá hér), en nú er endurreisnaröldin greinilega hafin (http://www.saltverk.com/). Jón biskup Vídalín stakk einnig upp á því danskan embættismann árið 1720, að hann sendi menn til að kenna saltsuðu svo framleiðsla á salti gæti farið fram á Reykjanesi (Gullbringusýslu), svipuð þeirri sem þá var stunduð í Noregi. Aldrei varð neitt úr því.

Saltið í fisksöltunina kom sunnan úr Frakklandi, Spáni og Portúgal og barst til Íslands á svokallaðri "einokunaröld", sem margir Íslendingar hafa misskilið og tengt eymd, vosbúð og vöruskorti. Þó svo að einokun (monopol) konungs á versluninni hafi verið komið á og Jón Aðils, og margar kynslóðir Íslendinga hafi séð það sem mikla þrautagöngu, þá gleyma menn að konungur seldi hæstbjóðanda, og mörgum tilfellum Hollendingum, verslunar og athafnaleyfi á Íslandi. Íslendingar seldu áfram fisk sinn, sem þeir söltuðu með salti sem fyrst og fremst var útvegað af Hollendingum. Fjórar tegundir af salti voru fluttar til landsins: Spánskt, franskt, þýskt Lynenborgarsalt (sem gat gefið fiski grænan lit vegna kopars í saltinu)og salt sem soðið var úr sjó í Noregi á 18. öld. Algengast var svokallað grásalt, sem mun hafa verið spánskt. 

Verslunin við Ísland á 17. og 18. öld varð hluti af Atlantshafsverslun Hollendinga og annarra stórþjóða í verslun. Skip sem sigldu til Madeira og Kanarí á vetrum sigldu til Íslands með salt að vori og sóttu m.a. saltfisk og annan varning. Saltfiskurinn var vitaskuld seldur í Hollandi, en mestmegnis var hann sendur áfram til Spánar og Portúgals og síðar Ítalíu, þar sem hann var kallaður var bacalao, bacalhau, og bacallà sem sumir telja ættað úr basknesku (bakailo, makailao, makailo, basknesk orðinu fyrir þorsk) en aðrir úr gamalli hollensku bakaljauw/bakkeljau. Sumir telja það afmyndum orðsins fyrir þorsk í miðaldafrönsku, cabillaud, sem fyrst kemur fyrir í varðveittum texta frá 1272. Fransmenn telja hins vegar orðið komið af niðurlenska orðinu kabeljauw.

Hvað sem öllum þessum þessum fiskisögum líður, þá hafa flestir Hollendingar ekki hundsvit á því lengur hvað salfiskur er, nema ef það er saltlakkrís sem er í laginu eins og fiskur. Listfræðingur sem síðast lýsti myndinni af fisksalanum við Þunna-Bjórsgötu í Haag telur fiskinn á hjólbörunum vera flatfisk. 

Frekari lesning:

Hér getið þið lesið grein mína um elsta málverkið af skreið, sem Hollendingar kölluðu "stokvis" og hér grein um Jonas Trellund (sjá einnig hér og hér)og skip hans de Melckmeyt sem lýsir í hnotskurn verslunarsögu Hollendinga á 17. öld á Íslandi, öld sem frekar ætti að kalla hollensku öldina í íslenskum kennslubókum en einokunaröld. Lesið meira um það í 2. hluta um fálkasögu Íslands sem brátt verður birt á Fornleifi. Eins mæli ég alltaf með því að menn lesi bækur Gísla Gunnarssonar Upp er boðið Ísaland (1978) og Fiskurinn sem munkunum þótti bestur: Íslandsskreiðin á framandi slóðum 1600-1800 (2004)

Aðeins meira af ropvatni

Egill Helgason, stærsti bloggari landsins, segir stundum sögur af sér og syni sínum, sem er eins og snýttur út úr nefi föður síns. Nýlega sagði gossérfræðingurinn Egill hjartnæma sögu um sykurlausa gosið Valash sem blandað var í verksmiðju Sana á Akureyri um tíma. Egill skrifaði í inngangi "Ég var um daginn að segja Kára frá því að til hefði verið drykkur sem kallaðist sykurlaust Valash. Hann trúði mér eiginlega ekki." 

Fært í búninginn

Sama dag og Egill birti Valashssögu sína á Eyjunni tók Egill þátt í umsögn við færslu á skemmtilegri smettiskruddu sem ber heitið Gamlar Ljósmyndir, þar sem Þorvaldur Gunnarsson minnti á drykkinn Valash snemma morguns þann 11. október og þar sem Egill gerði athugasemd síðar um daginn: "Fyrsti íslenski sykurlausi drykkurinn, ekki satt?".  Tveimur klukkustundum áður en Egill skrifaði þá athugasemd, hafði hann á Silfrinu ritað um gosdrykkjafræðslu sína gagnvart Kára litla. Gaman að sjá hvernig Egill færir hugdettur "sínar" í búninginn.

 

Ritskoðun á Eyjunni

Ég veit ýmislegt um Valash, sem upphafalega var danskt ropvatn sem framleitt var við Limafjörð, svo ég fór að skrifa athugasemd við Silfur Egils. Æi, ég gleymdi að ég er ritskoðaður á Eyjunni. Þar get ég hvorki gert athugasemdir undir eigin nafni, né af fasbók Fornleifs. Fornleifur reyndi að senda Agli eftirfarandi línur honum og öðrum til fræðslu, en þar sem Eyjan situr mig og aðra? í bann birtist ekkert. Ég hef haft samband við Eyjuna fyrir nokkrum vikum síðan vegna þessarar ritskoðunar, en þeir svara ekki. Ég hef enga skýringu fengið á útilokuninni. Þetta var það sem ég vildi upplýsa Egil um. Það er svo hættulegt, að það er ritskoðað. Hér fær hann það sykurlaust.

"Drykkurinn varð til á fjórða áratug síðustu aldar í gosdrykkjarverksmiðju A. Bach & Søn í Nørresundby, sem er næsti bær við Álaborg. Verksmiðjur voru síðar í Gentofte og Skovlunde við Kaupmannahöfn og í Árósum. Gosið ver selt Brugghúsinu í Faxe árið 1969 og fékk Faxe Bryggeri Pepsi og 7Up með í kaupunum. Hinn þekkti auglýsingateiknari Ib Antonis hannaði merki Valash. Íranskir konungar klæddust forðum appelsínugulum klæðum. Þaðan er nafnið líklega til komið. Ég hef drukkið sykurlaust Valash á Íslandi. Það var sakkarín í og bragðið því svo sem svo. Má maður kannski bjóða Agli Pepsi Anno 1943: http://www.fornleifur.blog.is/blog/fornleifur/entry/1462137/"

Þegar Egill er með svona tilburði tel ég víst að hann hafi líka mikla þekkingu á gosdrykkjum í DDR eins og Club Cola.

Fornleifafræðingurinn í Eldhúsinu

Þið kannist líklega við Lækninn í Eldhúsinu. Þegar hann er ekki að lækna gigt í gamalmennum í Suðursvíþjóð, sýnir hann listir sínar og matarlyst. Sjaldan eldar hann lifur, nýru eða aðra kirtla, og þaðan af síður blóðpylsu. Maður tekur vitaskuld ekki vinnuna með heim.

En nú er komið að Fornleifafræðingnum í Eldhúsinu. Fornleifur er náttúrulega með gigt, en er aftur móti ekki með hendur í holdi og opum fólks áður en kokkað er.  Eini kokkurinn í eldhúsinu er Fornleifur - Hann þarf enga hjálparkokka. Í kvöld eldaði karlinn zucchiniblóm fyllt með kjúkling að hætti endurreisnarmanna í Lepinifjöllum undir áhrifum frá yfirkokki Borghesi-ættarinar. Zucchini kallast kúrbítur á mörlensku, en hann bítur viðkunnanlega frá sér. Margir muna kannski eftir kúrbítnum með humarfyllingunni á Carpe Diem í Reykjavík. Góðar minningar.

Leifur inn forni hakkaði kjúklingabringur af lífrænt ræktuðum, ítölskum kjúkling. Svo fersk var pútan að það lá við að hún gaggaði "Mama mia" er ég mundaði kutann. Ég blandaði í hakkaða kjötið örlitlu af brauðmylsnu (40 gr.), jómfrúarolíu og köldu soði af kjúklingabeinagrindinni (1-2 dl.), salti, pipar og múskati (hnífsodd). Hakkið fyllti ég í zucchiniblómin og raðaði þeim í blómamynstur í leirfat, hellti við soði og örlitlu hvítvínstári. Síðast setti síðasta farsið í miðjuna í litla bollu og litaði hana og kryddaði með saffran og chili. Skreytt var og bragðbætt með þunnum sneiðum af lauk (sjá mynd).

Fornleifur eldaði kúrbítsblómaskrúðið í SMEG-ofninum, sveimérþá (Það verður ekki gaman að koma aftur heim og nota Bosch-ruslið). Með þessu bar ég fram kjúklingalærin og vængina steikta í fati í ofni, pönnusteiktar kartöflur og salat.  Kverkarnar voru vættar með hvítvíni frá Latínu, Pellegrinogosi og vatni og þurrar, saltar ólífur voru vitaskuld bornar fram.

Næst þegar kúrbíturinn er í blóma á Íslandi er ekkert annað að gera en að muna þessa uppskrift og gera betur. 

Áður en eldað var, fórum við upp í Rocca Massima til að kæla okkur og til að njóta útsýnisins í 730 metra hæð.

Menningararfspizzan

Fornleifur hefur tvisvar sinnum beðið um skilgreiningu á störfum og tilgangi Menningararfsskrifstofu forsætisráðuneytisins. Líklega er ekkert slíkt til, því engin fæ ég svör. Þá er vitanlega kolólöglegt að veita ekki svör innan ákveðins tímafrests, jafnvel þótt menningararfsskrifstofan sé orðin hluti af pizzustað.

Það telst til tíðinda, að vestrænt ríki færi menningararf þjóðar sinnar sem málaflokk beint undir forsætisráðherra eða álíka valdapersónu. Slíkt er víst þekkt í Afríkuríkjum og menningararfurinn heyrði líka beint undir Foringjann í Berlín, sem safnaði menningararfinum í stórsafn sitt þegar hann var hættur að mála gömul hús. Við vitum hvernig það fór. Ekki ætla ég að saka Sigmund Davíð um neitt slíkt, eða uppnefna hann og svína hann til eins og fólk gerir í athugasemdum á DV, Silfri Egils og í pistlum Illuga Jökulssonar. En Sigmundur og pizza eru óneitanlega orðnir óaðskiljanlegir hlutir, svo ég leyfi mér að bíta aðeins í pizzuna án þess að vera með ónot um persónu forsætisráðherrans. Hann skiptir mig engu máli. Ég hef áhyggjur á menningararfinum og rannsóknum á honum.

Sumir fornleifafræðingar hafa lítið annað gert síðan 1997 en að kæra mann og annan í Menntamálaráðuneytinu. Tel ég næsta öruggt að starfsmönnum menntamálaráðuneytisins sé létt að vera lausir við slík mál. Nú þegar skrifstofa í forsætisráðuneytinu er orðin að veruleika, hefur þessi vandasama stétt sett klögumálin á ís, því sumir hafa væntanlega beðið átektar til að sjá hvort að Sigmundur Davíð var himnasending eður ei.

Hinn heimsþekkti fornleifafræðingur Indiana Jones efast um að hægt sé að baka menningararfspizzur.

Hvernig stendur á því, að í ráðuneyti, þar sem málaflokkar eru leystir á fljótan hátt a la Pizza pronto, að deildastjóri menningararfsskrifstofu Framsóknarflokksins geti ekki svarað einfaldri spurningu um áleggið á pizzunni í deildinni? Svo vekur það vissulega einnig undran Fornleifs, að "blaðamaður" sem starfað hefur fyrir Ikea við að þýða katalóga og síðar með jafnréttismál í ráðuneytum mismunandi ríkisstjórna er nú orðinn fulltrúi í menningararfsskrifstofu forsætisráðuneytisins. Vitanlega veit ég að það þarf ekki sérfræðinga til að baka pizzur, en það er samt betra. En er öllu jafnrétti uppfyllt þegar gammall karlkyns fornleifafræðingur fær engin svör frá menningararfsskrifstofu forsætisráðuneytisins við einfaldri spurningu um botninn í menningararfspizzunni?

Mig, glorsoltinn fornleifafræðing, langar að sjá rökin fyrir stofnun þessarar deildar í ráðuneytinu. Með þekkingu mína á störfum deildastjórans, Margrétar Hallgrímsdóttur, sem nú er í fríi sem þjóðminjavörður, tel ég víst að Menningararfsskrifstofan sé megrunarráðgjöf frekar en deep pan pizza með hvítlauksbrauði og 4 lítra kóki og kokkteilsósu. Með þekkingu mína á því hvernig Margrét útrýmdi Náttúruminjasafni Íslands í tíð síðustu ríkisstjórnar, með glæsilegri aðkomu Össurar Skarphéðinssonar og Jóns Gunnars Ottóssonar, þá grunar Fornleif að lítið verði um pizzusendingar til menningararfsins meðan hún vinnu í bakaríinu.

Öllu líklegra tel ég, að áleggið á hjálparflatbökum til skuldsettra "fórnarlamba" eigin græðgi og óraunsæis verði m.a. sótt til þess sem skorið verður af í menningararfinum og menntakerfinu. Þau fáu grjúpán og sperðlar sem farið hefðu í aska menningararfsins í góðærum enda nú sem phoney baloney á pizzum menningarbakarans mikla. Þannig verður þetta meðan að fjármagni ríkisins verður hellt í kosningapizzur Framsóknarflokksins. Rýr hefur kosturinn hingað til verið, en óðal Simma bónda er ekkert menningaheimili, þótt hann kunni að baka pizza fiscale.

Skyr på dansk

 

Danskerne påstår gerne, tynget af deres verdenskendte selvironi, at deres sprog er en afart af en halssygdom. Når det kommer til stykket, så vil de ikke altid indrømme det, sådan som så meget andet.

Dansk accent gennemsyrer også danskernes udtalelse af andre sprog. Danskere synes derimod selv, at svenskere og nordmænd ikke kan tale engelsk. Svensken og nordmænd er dog helt klart bedre til at ytre sig på engelsk en danskerne - siger jeg som islænding, for vi er naturligvis bedst til engelsk og amerikansk, bortset fra dem der bor i Oxford og Harvard. 

Engelsksprogede nationer undrer sig over det bløde d efter en lang vokal når danskere siger noget på engelsk. Det bliver således til "many possibilitiiids", eller da danske hippier sagde "Piiiids meehn" (Peace man). Nogle islændinge gør også en dyd ud af at udtale "udenlandsk" med hård islandsk accent. Blot for at vise sit vikingetrods, så ruller de ekstra hårdt på alle r'er og hvæser alle s, så det lyder som en boremaskine som er kørt fast i en betonvæg.

Man har som islænding vænnet sig til forskellige danske forvanskninger af islandske ord. Ordet Geysir lyder i dansk mishandling som en tysker der forsøger at sige gæs (gæsir) på islandsk. Ey, i geysir, udtales som a-et i det engelske orde late, og i-et lyder som et kort, dansk e eller i i det engelske ord is.

Den danske Skyr-voldtægt

Velmenende danskerne har nu taget det oldgamle islandske produkt skyr til sig. De tror det er en slags yoghurt (sådan som en skribent i Weekendavisen analyserede produkter), men det er faktisk ens slags ost.

Produktet blev i det tidlige 20. århundrede eksporteret fra Island til Danmark og endda forsøgt produceret i Danmark til nogle af datidens børns skræk og væmmelse. For den gang var det ikke det flødeblandede eller frugtberigede skyr som vi kender det i dag.

Jeg er holdt op med at mundhugges med danskere som udtaler ordet som om det er noget i slægt med skyer på himlen. Uanset om folk får at vide, eller hører, at jeg er islænding, så nægter de at tro mig med hensyn til ordet skyr. "De kan jo læse hvad der står på dosen", og der står "Skyer". Jeg afskyr når danskere er så stædige.

Hvis man, derimod, vil være lidt finkulturel og forstående overfor et stakkels, fintfølende mindretal i Nordatlanten, og ikke spise deres "skyer" (som Arla har fået et tysk mejeri til at producere for sig) på doser, så skal y-et i ordet skyr udtales som et kort e på dansk uden stød og r-et skal ikke sluges eller rulles, men dannes blidt bag fortænderne med svagt blæselyd forrest i munden. Hvis det gøres helt rigtigt, så lyder det endda sexet på islandsk.

Hvis man ikke kan udtale skyr rigtigt, virker den diabetesnedsættende effekt, produktet har ifølge forskerne, slet ikke.

Helt ærligt, så kan danskerne for min skyld forvanske alle ord og navne på islandsk, men skyr er et mere end 1000 år gammelt, islandsk produkt, som omtales i Sagaerne som glidekrem og underarmshårbalsam, og hvis indtagelse bl.a. har medført at gennemsnitslevealderen i min mors familie siden 980 har været 77 år, og det til trods for vulkanudbrud, hungersnød og temmelig megen druknedød på havet. Sådant et kulturelt ladet ord skal danskere og andre "værsgu" kunne udtale lige så godt som jeg udtaler rødgrød med fløde. 

 

Billedet øverst viser Islands tidligere udenrigsminister, Jón Baldvin Hannibalsson, som for mange år siden gjorde reklamefremstød for Skyr og påstod, at han ville gøre alt for islandsk landbrug, bortset fra at posere nøgen. På Island er man lige så glad for at han undlod at strippe, som man er utilfreds med dansk afskyerlig sprogfascime.

Kampen fortsætter

2018: Kampen for skyr fortsætter. Efter at den overstående udtalelsesvejledning for danskere blev skrevet, har firmaet ARLA, efter en forbrugerafstemning, bestemt! at det islandske ord skyr skal voldtages og kaldes for skyer, eller noget i den stil, (se her). Flertallet af danske skyr-spisere har fortsat ingen fornemmelse for sprog. Det har "islandske rådgivere" heller ikke når du påstår at skyr skal udtalers som "sgir" på dansk. De dansk-svenske mælkepushere hos Arla har tyskere i sin tjeneste i små lejre syd for grænsen, hvor de laver "skyer" til danskerne. Det er den omvendte Samarbejdspolitik, men respekten for andres kultur og sprog er lige så lille som hos et rigtigt Herrenvolk. Lad os hellere kalde det stjålne produkt for Rådgrod med flude, for danskeren kan nok aldrig kureres for deres halslidelse, deres manglende fornemmelse for sprog eller deres æselstædige sind - og det indrømmer de ikke.

 

Gamalt kók á gömlum flöskum

 

Hver kannast ekki við akfeita jólasveininn, sem drekkur kók í einum teyg? Hver man ekki eftir kókbílnum sem keyrði um sveitir og varð stærri og stærri sem árin liðu? Hver hefur ekki séð kóklestina, þetta unaðslega samgöngutæki sem svalar þorsta mannkyns og tendrar jólaljósin hvert sem hún fer, nema kannski í Darfúr?

Hver man ekki eftir fallega fólkinu, af öllum mögulegum og ómögulegum kynþáttum, sem söng á hæð (í Kaliforníu) á Ítalíu? Og allir sungu með: "I´d like to teach the world to sing". Milljón ropum síðar og með sætar minningar um rotnandi tennur og kókvömb, er fróðlegt að minnast þess að kókið hefur leikið mikilvægt hlutverk í utanríkisstefnu (sem sumir kalla heimsveldisstefnu) Bandaríkjamanna. Rússar áttu ekki drykk eins og Coca Cola, og því fór sem fór.

Kókið kom til Íslands árið 1942, um svipað leiti og Kaninn tók við af Bretum í hernáminu. Vildi Bandaríkjastjórn sýna sjálfri sér og heiminum, hve annt Íslendingum var um hersetuna, m.a. hvernig dátarnir svöluðu þorsta Íslendinga með kóki, þar sem þeir keyrðu um sveitir í jeppum og deildu út kóki á fólk í bæjum og til sveita. Allir teyguðu brátt kókið til sjós og lands.

Ætli þessi þjóðardrykkur Íslendinga sé ekki meira drukkinn af Íslendingum en blávatnið?

Með þessari kókminningu óska ég lesendum mínum gleðilegra jóla, og vona að Grýla, Leppalúði og Jólakötturinn fari ekki illa með ykkur. Ég er viss um að nokkrar þúsundir lítra af heimsveldisgosinu muni renna niður með steikinni ykkar um jólin og valda þembu og sýruátu á tönnum og í maga. Verið samt blessuð og sæl. 

Hér er gömul Pepsi-saga og Sinalco-saga.

Viðbót: Ég varð snemma kókþræll. Nýlega greindi ég meira frá dvöl minni í Riftúni, þaðan sem 3 börn komu aldrei söm til baka:

10. júlí árið 1969 skrifaði ég þaðan hróðugur til móður minnar og föður. "Við erum hér heppin að það er strákur hér og afi hanns heitir Björn Ólafsson og hann á Kóka Kóla verksmiðjuna og þers vegna fáum við Kók og Kóla að drekka í afmælum og segðu henni Siggu [systur minni] það." Drengurinn hét Halldór, en hann lést fyrir nokkrum árum síðan. ...

from Idaho to Iceland

 

Áður birt á www.postdoc.blog.is þann 20.12.2010

 

Kamban og kalkúnninn

Það fer að líða að jólum og þá falla oft margir kalkúnar. Guðmundur Kamban var mikill áhugamaður um kalkúna og alveg er ég viss um að Sveinn Einarsson hafi sagt frá því í bók sinni um Kamban. En hvað sem því líður, þá læt ég söguna flakka hér, enda hef ég ekki lesið bókina hans Sveins.

Árið 1888 fékk forvörðurinn August Olbers þann starfa að forverja kalkmálverk í dómkirkjunni í Slésvík. Olbers var Ólafur forvörður síns tíma, en ekki eins vandaður af meðölum og Óli falsarabani nútímans. Olbers tók sig til og málaði stóra kalkúna hátt uppi við kirkjuhvelfinguna, kalkúna sem aldrei höfðu verið þar áður (sjá mynd). Enginn tók eftir þessum nýju kalkúnum sem bætt var við meistarastykki frá 14. öld.

Í byrjun árs 1939 fékk prófessor Fey frá Lübeck þann starfa að forverja kalkmálverkin í dómkirkjunni, en vegna veikleika þessa prófessors og eins samstarfsmanna hans, sem hét Lothar Malskat, fjölgaði nú kalkúnunum um helming.

Það fréttist í þetta sinn fljótt að kalkúnshanar væru efst uppi á veggnum undir kirkjuloftinu í Slésvík, og þótti mönnum það mjög merkilegt. Áður en menn vissu af, var heimsfrægur Íslendingur orðinn að helsta sérfræðingi nasista í kalkúnunum í Slésvík á miðöldum. Það var enginn annar en "Prófessor" Guðmundur Kamban. Prófessorstitlinum klíndu Þjóðverjar alltaf á Kamban, án þess að Kamban væri að fúlsa við því. Þar var hann ekkert öðruvísi en margur landi hans sem hefur gengið kinnroðalaust með falstitil.

Kamban tjáði sig um kalkúnana, Die Truthahnen, í dómkirkjunni í skrifaði grein sem birtist í nasistafjölmiðlum um hvernig kalkúnninn hafði borist frá Vesturheimi til Evrópu með Íslendingum (sjá hér). Kamban taldi víst, að kalkúnarnir hefðu verið veiddir af norrænum mönnum og teknir með til Grænlands, fyrst og fremst karlfuglar, hanar, sem voru sterkari til feðralaga en kvenfuglinn. Myndir hrappanna Feys, Malskats og Olbers voru einmitt af kalkúna-hönum. 

Kamban taldi, að forfeður sínir hefðu haft fuglana sér til matar á langferðum sínum frá Vesturheimi og þannig hefðu þeir náð til Evrópu, löngu, löngu áður en Kólumbus lagði sér til munns "safaríkar" kalkúnabringur.

Lothar Malskat (1913-1988) var frægur falsari og falsaði annað en kalk- og Kalkúnsmálverk. Grallaralegur var hann. Hann var mest leiður yfir því að prófessor Fey hefði fengið mestan heiður fyrir myndverkin af kalkúnunum í Slésvík. Fey fékk 20 mánuði í steininum en Malskat aðeins 18. (sjá)

Þannig var nú Kamban, íslenskur rugludallur, sem fólk vill hefja til skýjanna árið 2013. Árið 1952 viðurkenndi Lothar Malskat fyrir rétti í Lýbíku að hann hefði bætt við kalkúnum á kirkjuloftinu í dómkirkjunni í Slésvík árið 1938, og enn er hægt að sjá Kambanskalkúnana, því menn ákváðu að fjarlæga ekki fölsunina eins og gert var við aðrar falsanir sem Malskat málaði í Maríukirkjunni í Lýbíku.

Ég vona að Sveinn Einarsson sé mér ekki gaggandi reiður fyrir birta efni sem hann hlýtur að vera með í bókinni sinni um Kamban.

Leggur Fornleifur hér með til að Þakkargjörðarhátíðin, Thanks Giving, sem ameríkaníseraðir Íslendingar eru farnir að halda í miklum mæli, verði héðan í frá kölluð Kambansvaka, til heiðurs þessum fremsta sérfræðingi þjóðarinnar í kalkúnum.

Kambankambankambankaka