Merkir fundir í Surtshelli

Kevin Smith, bandarískur fornleifafræðingur, sem einu sinni lenti í afar ógeðfelldri ófrægingarherferð vegna áhuga síns á Íslandi, er sem betur fer enn að vinna við fornleifarannsóknir á landi okkar. Herferð þeirri, sem ég skýri betur frá síðar, var stýrt af Thomas H. McGovern prófessor í New York sem skrifaði bréf út um allar jarðir til að koma í veg fyrir að Smith græfi á Íslandi og til að gera lítið úr menntun og getu Smiths sem fræðimanns. Kevin Smith varð því um tíma eins og útilegumaður meðal allra þeirra útlendinga sem stundað hafa fornleifafræði á Íslandi.

Því er gott að sjá að Kevin, sem ég hef kynnst lítillega, er á réttum stað, í Surtshelli, sem er örugglega staður þar sem útlagar og útilegufólk hafa alið manninn. Í sumar hefur Kevin Smith ásamt fríðu fylgdarliði gamalla karla fundið nokkra merka grip í mjög þunnu gólflagi í hellinum, m.a. krosslaga hlut.

"Krossinn" in situ

Velta menn því nú mjög fyrir sér á kjaftaklöpp verkefnisins hver kyns sé. Í fjölmiðlum hefur Guðmundur Ólafsson starfsmaður Þjóðminjasafnsins velt vöngum yfir því, hvort útilegumenn eða hellisbúar hafi verið kristnir eða ekki. Ég býst nú við því að Guðmundur sé þar að velta því fyrir sér, hvort "dótið", sem hann svo gjarnan kallar fornminjar, sé frá því eftir að Kristni var lögleidd á Íslandi eða fyrir þann tíma, þ.e.a .s. fyrir 1000, eða þar um bil.

Ég leyfi mér að hafa skoðun á þessu. Krossinn sem fundist hefur í hellinum er að mínu mati met (lóð) úr blýi til að setja á reislu (vog). Slíkir blýkrossar hafa fundist í leifum eftir norræna menn á Bretlandseyjum og að sjálfsögðu í Skandinavíu.

Kross úr blýi með innlagðri koparþynnu, sem er úr blýi, hefur t.d. fundist í heiðnu kumli í Vatnsdal í Patreksfirði sem ég hef skrifað um (sjá hér).

Krossinn í Surtshelli og hinir gripirnir, sem líklega eru líka lóð frá "víkingaöld". AMS-geislakolsgreiningar sem gerðar hafa verið á dýrabeinum úr hellinum sýna dvöl manna í hellinum um 900 e.Kr. Varast ber þó að taka AMS-aldursgreiningar bókstaflega, þar sem AMS-aldursgreiningar og hefðbundnar C-14 geislakolsaldurgreiningar gerðar á sömu fornleifunum (sýnunum) geta oft gefið mjög mismunandi niðurstöður, þótt að sýnin séu úr sama trénu, dýrabeininu eða mannabeini (Sjá hér).

Mér þykir þó líklegt að þeir gripir sem fundist hafa í hellinum séu frá 10. öld og að þarna hafi Þorvaldur Þórðarson Holbarki, bróðir formóður minnar Herdísar Þórðardóttur (þau vöru tvö nítján barna Friðgerðar sem var barnabarn Kjarvals Írakonungs og Höfða-Þórðar Bjarnasonar og líklega tvíburar), týnt metum sínum. Þorvaldur fæddist samkvæmt mér langtum fróðari mönnum árið 915, eða eins og segir í Landnámu (Sturlubók):

Þorvaldur holbarki var hinn fjórði [son]; hann kom um haust eitt á Þorvarðsstaði til Smiðkels og dvaldist þar um hríð. Þá fór hann upp til hellisins Surts og færði þar drápu þá, er hann hafði ort um jötuninn í hellinum. Síðan fékk hann dóttur Smiðkels, og þeirra dóttir var Jórunn, móðir Þorbrands í Skarfsnesi.

Fornleifafræðingarnir í Surtshelli kalla Þorvald af ókunnum ástæðum Þorkel og segja hann líka "hólbarka". En segjum nú (í gamni) að þetta séu met Þorvaldar ættingja míns. Þá hefur hann verið þarna um 935-40, á bestu árum sínum í sönglistinni og drápuflutningi, enda annálaður hálfírskur tenór. Hvaðan haldið þið að söngást Skagfirðinga sé annars ættuð? 

Þetta er spennandi rannsókn hjá Kevin og Co., en þekking manna á því menningarlega umhverfi sem þeir eru að rannsaka mætti oft vera aðeins meiri en raun ber vitni.