Nýtt um dýradjásnið frá Skipholti

Margir þekkja vafalaust gullnæluna sem fannst í Skipholti í Hrunamannahreppi á seinni hluta 19. aldar.

Á síðustu öld ritaði ég um þennan dýrindisgrip, og meira en menn höfðu gert áður. Grein mín um gullnæluna birtist í afmælisbók starfsmanna Þjóðminjasafnsins, Gersemar og Þarfaþing (1994), og birti ég greinina aftur á Fornleifi árið 2011 með smávægilegum viðbótum (sjá hér).

Ljósm. Ívar Brynjólfsson, Þjóðminjasafn Íslands.

Ég iðka stundum klausturlifnað. Þó ekki með sjálfspíningu, algjöru skírlífi eða öðru sjálfmeiðandi.

Nei, Ørslev Kloster (Skive Kommune, Fjends herred), sem var nunnuklaustur á miðöldum er í dag kyrrlátt athvarf refugium fyrir einstaka fornleifafræðinga, fræðimenn, listamenn, háskólanema sem skrifa lokaritgerðir og annað skapandi fólk sem ekki gefur frá sér mikil hljóð. Nú er verið að betrumbæta byggingarnar á Ørslev-klaustri á  svo ég hef ekki dvalist þar síðan fyrir Cóvið. Í cóvinu hafa, fyrir utan viðgerðir, farið fram fornleifarannsóknir, í og utan klausturbyggingarinnar. Þá kemur sér vel að forstöðukona klaustursins, Janne Fruerlund Kayes er miðaldafornleifafræðingur líkt og sá sem þetta ritar. Það er írskur eiginmaður hennar, Gary Kayes líka, og hefur með miklum myndarbrag stýrt rannsóknunum í tengslum við viðamiklar umbætur á klausturbyggingunum. Starf þeirra hjóna er einstakt. 

Hringurinn sem fannst á Ørslev ber safnnúmeriå SMS-1591 i Skive Museums Samlinger. Foto. Ørslev Kloster.

Árið 2022 fannst forláta biskupahringur úr gulli sem á var festur safírsteinn. Fingurhringinn fundu málmleitartækjamenn sem fengnir voru til að rannsaka svæði þar sem iðnaðarmenn voru í einhverjum skurðaframkvæmdum fyrir norðan klausturbygginguna.

Nýlega sá ég betri mynd af sjálfum baugnum, og gerði mér þá grein fyrir því að viss líkindi voru með skreytinu á hringnum og skreytinu á gullnælunni frá Skipholti.

Hringurinn í Ørslev er bara svo lygilega vel varðveittur. Biskup hefur væntanlega týnt honum nýjum í ölæði. Hlustið á Gary Kayes fornleifafræðing lýsa fundi hringsins hér.

Hringurinn sem fannst við Ørslev Kloster er aldursgreindur til

sama tíma og nælan frá Skipholti.

Dýrið sem skreytir báða gripi er furðudýrið Amphisbaena, sem er vel þekktur dreki úr furðudýrafræði miðalda. Hann hafði fyrir sið að eltast við halann á sér sem gat talað, og samkjafti stundum af litlu viti, svo að vísari framendanum þótti um of. Það var langur eltingarleikur, og hringsnerist því dreki þessi mikið og hvaða dýr er meira viðeigandi að hafa á hringnælu eða á hring?

Hringurinn er talinn vera frá Frakklandi, líklegast frá Lyon (sjá hér) og er frá 12. öld. Svipaðir hafa fundist víðar í gröfum biskupa, að sögn Garry Kayes, sem var staddur í Dyflini að halda upp á St. Patricks-day, þegar ég náði í hann í síma. Skreytið á einum hringa af þessari gerð, baugs sem kom upphaflega á British Museum á 19. öld frá Verdun, er jafnvel líkari skreytingu á nælunni frá Skipholti.

Gary Kayes hefur orðið margs vísari um hringa þessa, en það verður að bíða til útgáfu á rannsóknum hans og samstarfsmanna hans við rannsóknirnar á Ørslev, sem ég hlakka mjög til. Áður hefur Garry skrifað lokaritgerð um byggingarsögu klaustursins, sem er ein af bestu kandídatsritgerðum frá gömlu miðaldadeildinni minni í Árósum, sem ég hef lesið. Það er ekki að spyrja að þessum Írum. Þeir eru meira eða minna allir snillingar.

Hringur ættaður frá Verdun í Frakklandi; BM AF1866; Ljósm. British Museum, London (sjá frekar hér).

Baugur sem fannst í sjóð sem komi hafði verið fyrir í húsvegg í bænum Colmar árið 1863. Sjóðurinn var keyptur til Cluny safnsins í París árið 1923.

Brúðhlauphringar gyðinga

Þegar ég sá betri ljósmynd af skreytinu á baugnum frá Ørslev, var mér einnig hugsað til brúðkaupshringa gyðinga sem fundist hafa í niðurgröfnum sjóðum í Alsace (Colmar) og í borgum við Rín, frá þeim slóðum sem Sæmundur fróði sótti gyðinglega skóla (sjá hér). Einn slíkur hefur fundist í Colmar í Alsace, þar sem blómleg byggð gyðinga var á miðöldum.

Þó höfuð hringsins beri ekki stein,er þar í staðinn laglega gert hús, sem táknar hina himnesku Jerúsalemborg. Á þaki hússins stendur Mazel Tov, sem þýðir til Hamingju á hebresku.

Svipaðir hringir hafa fundist víðar, m.a. í sjóð sem fannst í Erfurt árið 1998, og enn annar sem varðveittur er á Thüringisches Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie í Weimar

Brúkaupshringur sem fannst í Erfurt í Þýskalandi árið 1998. 

Ljósm. Thüringisches Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie í Weimar.

Frekari lesning um brúðhlauphringa gyðinga má finna veglegri sýningarskrá: Savants et Croyants; Les Juifs d´Europe Nord au Moyen Age. (Sour la direction de Nicolaus Hatot et Judith Olszowy-Schlanger. Snoeck/Métropol Rouen Normandie 2018. (Sjá einnig hér). Sýningin var endurtekin 2019-20 í New York. og vera má að sýningarskráin hafi verið gefin út í enskri þýðingu að því tilefni.

Brúðkaupshringur Gyðinga sem varðveittur er í Hermitage safninu í Sankti Pétursborg.

Ef vel er að gáð er drekinn Amphisbaena á brúðkaupshringunum líkt og á nælunni frá Skipholti og á hringnum frá Ørslev. og ef hringurinn frá Colmar i Alsace er borinn saman við biskupshringinn sem einhver biskupanna í Viborg týndi í Ørslev, má ljóst vera að þessi gripir eru allir af sama menningarsvæðinu.

Amphisbaena-dreki á nælu frá Skipholti, á hring Ørslev-klaustri, á hring frá Verdun í Frakklandi og á hring sem varðveittur er í Erimitage-safninu í Sankti Pétursborg.

Andlit drekans á biskupshringnum sem fannst í Ørslev (tv) borið saman við drekann á brúkaupshring gyðinga frá Colmar (th.).