Fiat Lux - 4. hluti

Gotneskir ljósahjálmar, eða öllu heldur ljósahjálmar í gotneskum stíl, eru ekki einvörðungu áhugaverðir gripir fyrir listfræðinga eða David Hockney sem getur ekki teiknað þá eins vel og van Eyck. Fyrir fornleifafræðinga eru þessir gripir mjög mikilvæg heimild. Brot úr hjálmum og ljósahöldum frá 15. öld hafa meira að segja fundist í jörðu á Íslandi.

Selárdalshjálmurinn, sem hangir í geymslu á Þjóðminjasafninu, og var,  þegar ég vissi síðast til, ekki enn búinn að fá safnnúmer, er fegurstur þeirra hjálma sem eru upprunnir úr Niðurlöndum og eru enn til. Hann er "listfræðilegt viðundur", einstakur forngripur sem fyrir heppni varðveittist á hjara veraldar meðan allir aðrir af sömu gerð hurfu fyrir duttlunga tískustrauma og hirðuleysis. 

Aðrir heilir ljósahjálmar með sex eða 9 liljum (örmum) hafa varðveist á Ísland. Reyndar hefur tveimur þeirra verið „rænt" af Dönum og eru nú á Þjóðminjasafninu (Nationalmuseet) í Kaupmannahöfn. Síðast en ekki síst eru á Íslandi til margar ritaðar heimildir til um hjálmana og ljósastikur og í bronsi og messing í kirkjum. Máldagar kirkna eru allgóð heimild um fjölda slíkra hjálma á Íslandi.

Aðrir hjálmar í gotneskum stíl á Íslandi

Hjálmurinn á efstu mynd liggur í geymslu Þjóðminjasafns Dana.  Hann ber safnnúmerið NM D 8073. Hann er frá fyrri hluta 15. aldar og er skráður úr Hvammur kirke á Íslandi, sem er líklega Hvammskirkja í Dölum (Hvammssveit). Danski sjóliðsforinginn Daniel Bruun sem skrifaði mikilvægar lýsingar um Ísland keypti hjálminn og gaf á danska Þjóðminjasafnið.

Þennan hjálm er einnig að finna á Þjóðminjasafni Dana, hann hefur fengið safnnúmerið NM D 1025 a og var skráður inn í safnið árið 1876. Ég man ekki eftir því að hafa séð hann í nýlegri miðaldasýningu safnsins. Hann mun hafa komið úr kirkju á suðurhluta Íslands. Þessi glæsilegi hjálmur er frá miðri 15. öld og gæti verið þýskur frekar en niðurlenskur. María stendur efst með Jesúsbarnið og geislar af þeim. Ljónið á öðrum ljósahjálmum er reyndar annað tákn fyrir konunginn Krist sem notað var á síðmiðöldum og ljónið gat líka táknað kristna trú.

 

Þennan Ljónahjálm er að finna í Þjóðminjasafni og er frá Hvammi í Hvammssveit og hefur fengið safnnúmerið Þjms. 4528. Ljósahöldin, pípurnar og skálarnar eru um 100 árum yngri en stofninn. Greinilegt er því að gert hefur verið við hjálminn á 16. öld.

Þessi glæsilegi litli ljónahjálmur er einnig vel geymdur á Þjóðminjasafni Íslands og er verkið i honum náskylt verkinu í hjálminum í Selárdal. (Þjms. Vídalínssafn, V 138). Ekki er vitað úr hvaða kirkju hann hefur komið.

Hjálmar sem illa fór fyrir

Árið 1913 var lítill ljónahjálmur í kirkjunni í Skálmarnesmúla í Barðastrandarprófastdæmi samkvæmt kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar:

Hjálmur lítill úr kopar með 6 ljósaliljum litlum og ljónsmynd efst; hann er forn eins og staki stjakinn og kertakragarnir mjög líkir, en ljósapípurnar eru gegnskornar. 

Þetta sýnir okkur, að gotnesku hjálmarnir voru víðar til á Vestfjörðum en í Selárdal. Hjálmurinn, sem lýst var í Skálmarnesmúlakirkju af Matthíasi er nú, 100 árum síðar, ekki lengur í kirkjunni. Árið 1979 sá Þór Magnússon fyrrv. þjóðminjavörður ljósapípur með krönsum í gotneskum stíl af "ljósahjálmi eða ljósastjaka" í eigu Hrafnhildar Bergsteinsdóttur (Skúladóttur frá Skáleyjum). Það gætu eins hafa verið ljósapípur af stjaka sem einnig voru i kirkjunni árið 1913. Hrafnhildur á enn þessa ljósaskálar og notar þá sem kertastjaka. Hrafnhildur greindi mér frá því (26.3.2012), að um 1930, þegar foreldrar hennar, Bergsveinn Skúlason og Ingveldur Jóhannesdóttir, hófu búskap í Múla, hafi móðir hennar fundið þessa hluti liggjandi á öskuhaugnum í Múla. Víst má telja, að menn hafi kastað brotnum ljósahjálmi á hauginn, eftir að hann hefur eyðilagst í stormi sem braut kirkjuna á 3. tug 20. aldar. [Von er á mynd af gripunum]

Ljósahjálmur í Saurbæ á Rauðasandi, lagfærður eftir hremmingar. Ljósmynd Ari Ívarsson. 

 Veður eru sannarlega oft váleg fyrir vestan. Í aftakaveðri þann 31. janúar 1966 fauk kirkjan á Saurbæ á Barðaströnd. Margt merkra gripa var þar í kirkjunni og bjargaðist flest úr brakinu nema koparhjálmur frá 19. öld sem eyðilagðist. Einnig var í kirkjunni fallegur hjálmur frá fyrri hluta 16. aldar, sem Matthías Þórðarson lýsti í kirkjugripaskrá sinni er hann skrifaði í hana við heimsókn sína á Saurbæ þann 28. júlí 1913. Þegar átti að fara að endurreisa Reykhólakirkju þá eldri á Saurbæ tók smiður nokkur sem annaðist það verk eldri hjálminn sem var í kirkjunni og fór með hann til Reykjavíkur. Þetta var hjálmur með tvíhöfða erni efst á stofninum og ljónstrýni neðst (sjá mynd). Hjálmurinn var um tíma talinn glataður og smiðurinn, sem ekki hafði sinnt starfi sínu sem skyldi hafði verið sagt upp. Síðar fannst stofn hjálmsins í íbúð í Reykjavík, þar sem kirkjusmiðurinn hafði búið um tíma, en á vantaði nú lljur, skálar og pípur og vissi enginn hvar þær voru niður komnar. Fyrir tilstuðlan Harðar Ágústssonar listmálara sem sá um kirkjuflutninginn var gert við hjálminn og nýir hlutar steypti í hjálminn sem Ari Ívarsson gekk síðar frá og setti saman.  

Ari Ívarsson fræðaþulur á Patreksfirði segir mér (26.3.2012), að hann myndi vel eftir hjálmunum þegar hann var að alast upp. Hann telur að hjálmurinn hafi fengið ranga gerð að liljum þegar hann var "endurreistur". Verður sá sérfræðingur sem þetta skrifar að lýsa sig samþykkan þeirri skoðun, enda hefur Ari liíklega oft starað á hjálminn þegar hann sótti þarna kirkju sem ungur drengur.

Jarðfundin brot og lausafundir af hjálmum eða ljósastikum frá 15. öld á Íslandi

Fáein brot úr ljósahjálmum og ljósastikum úr messing, lausafundir og jarðfundnir, eru varðveittir í söfnum. Fyrir utan tvo hluta úr stofni úr hjálmi, sem hugsanlega hefur hangið í bænahúsi í Núpakoti undir Eyjafjöllum, og sem nú er varðveittur af Þórði Tómassyni í Skógum, eru nokkrir fundir varðveittir í Þjóðminjasafni Íslands. Miðað við fjölda nefndra ljósahjálma sem nefndir eru í Íslenzku Fornbréfasafni kemur þetta ekki á óvart og ekki myndi það furða mig ef fleiri brot og leifar af messingljósfærum hafi fundist á Íslandi á síðari árum án þess að ég hafi heyrt af því. Mega þeir sem fundið hafa slíkt, fornleifafræðingar sem og aðrir, gjarna hafa samband við Fornleif og gefa honum allar nauðsynlegar upplýsingar.

1) Kertapípa frá Stóruborg undir Eyjafjöllum. Ljósm. Gísli Gestsson 1981. Safnnúmer ekki þekkt.

2) Jarðfundinn armur úr ljósahjálmi með gotnesku lagi, mjög litlum. Þjms. 385

3) Þjms. 2465. Kertispípa með tilheyrandi skál af ljósahjálmi frá Breiðabólsstaðar kirkju í Fljótshlíð. Kom á safnið árið 1883.

4) Þjms. 5420. Ljónsmynd, steypt úr kopar, situr og hefur róuna[sic] upp á bakið; holt innan og hefur teinn gengið upp í genum það; Það er vafalaust af ljósahjálmi.

5) Þjms. 6074. Kertiskragi úr koparhjálmi með gotnesku lagi. ... Fundinn s.á. (1910) í moldarbarði skamt frá Lágafelli, um 3 faðma í jörðu.

6) Þjms. 5311. Kringlóttur hlutur úr kopar, steyptur.... Óvíst er af eða úr hverju þessi hlutur er, mætti ætla að hann væri af kertastjaka eða kertahjálmi. Páll Jóhannesson í Fornhaga afhenti safninu

7) Fundur 1. (9.7.1981) við fornleifarannsókn Þjóðminjasafns undir stjórn Guðmunds Ólafssonar í Skarðskirkju á Skarðsströnd árið 1981. Á Skarði var rannsökuð gröf sem hafði komið fram við framkvæmdir undir yngstu timburkirkjunni á staðnum. Meðal funda var ljósaskál úr gotneskum hjálmi eða tvíarma ljósastiku. Guðmundi Ólafssyni fornleifafræðingi á Þjóðminjasafni Íslands þakka ég fyrir upplýsingar um fundinn og teikningu.

Þessa teikningu gerði Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur og fréttamaður í fundaskrá árið 1981, og slær hann nærri Leonardo gamla við í drátthagleik.

 

Heimildir: Mikið af þeirri rannsóknarvinnu sem fór í þessar blogggreinar um ljósahjálminn frá Selárdal og aðra gotneska ljóshjálma á Íslandi, var unnir fyrir langalöngu. Mikið af því sem hér stendur birtist upphafleg í heimildarritgerð í miðaldafornleifafræði við háskólann í Árósum vorið 1983. Bar ritgerðin heitið Metallysekroner i senmiddelalderen (prøve e). Notast var við um 40 greinar og bækur um efnið.

Fimmti og síðasti hluti næst