Snælduvitleysa í Lækjargötu

Um leið og ég óska fornleifafræðingum sem standa að uppgreftri undir bílastæði Íslandsbanka við Lækjargötu til hamingju með að finna rústir frá elstu byggð á Íslandi, verð ég að undrast kreddufestuna í þeirri kennslu sem þeir hafa greinilega hlotið í námi sínu í "fornleifafræði" við HÍ. Ég veit ekki hvaðan þeir hefðu annars átt að fá þá hugmynd að hægt sé að aldursgreina með klébergssnældusnúðum. En einhvers staðar hafa þeir lært það rugl.

Grafið fyrir Hótel Snældu undir bílastæði Íslandsbanka.

Snældusnúður úr klébergi

Í frétt RÚV var því haldið fram, að sögn fornleifarfræðinema sem rannsakar grunninn við Lækjargötu, að fundist hefði snældusnúður úr klébergi og að þá "hafi ekki verið að finna hér á landi eftir 1150."

En líklega hefði mátt skýra þetta aðeins betur. Enn fremur má vera ljóst að mikil færni starfsmanna fréttastofu RÚV er svo til engin, líkt og þekkt er orðið. Fornleifafræðingurinn sem ber ábyrgð á rannsókninni hefur væntanlega talið að snældusnúðar úr klébergi (tálgusteini, steatíti) hafi ekki verið notaðir á Íslandi eftir 1150. En það er líka dómadagsrugl og ekki hægt að kenna RÚV um þá skyssu.

Í rannsóknum á Viðeyjarklaustur sem ekki var stofnað fyrr en 1225 (eða 1226) hafa fundist snældusnúðar úr klébergi.

Menn endurnotuðu tálgusteinsker sem höfðu brotnað til að búa til gripi eins og snældusnúða. Á Stöng í Þjórsárdal hafa fundist að minnsta kosti 3 snældusnúðar úr klébergi í yngstu íveruhúsunum þar, sem voru í notkun fram undir 1230. Þó svo að því sé haldið fram í Sarpi að bærinn Stöng í Þjórsárdal hafi farið í eyði árið 1104 (sjá hér), verður að upplýsast ungum fornleifafræðingum til aðhalds, að Sarpur er stútfullur af vitleysum, rangfærslum og rugli, sem ekki er leiðrétt þó svo að sendar séu upplýsingar til aðstandenda þessa gagnabanka. Sarp er ekki hægt að nota til rannsókna eða rökstuðnings. Vinnsla hans er algjörlega metnaðarlaust framtak þar sem menn vinna ekki heimavinnuna sína.

Það er heldur ekki nóg að opna Kuml og Haugfé doktorsritgerð Kristjáns Eldjárns við Íslenskudeild HÍ. Margt hefur gerst síðan hann skrifaði sitt annars merka rit. En það er og verður aðeins barn síns tíma. Kafli hans um kléberg á Íslandi er úreldur.

Klébergsgrýtur frá Noregi, Grænlandi og Hjaltlandseyjum var að mestu hætt að flytja út þegar leirker til suðu og eldunar ruddu sér til rúms. Leirker voru ekki framleidd á Íslandi og komu ekki til landsins í miklum mæli. Er því líklegt að menn hafi notast lengur við norskan tálgustein á Íslandi. Það er því af og frá að hægt sé að slá því föstu að tálgusteinssnældusnúðar og aðrir endurunnir gripir úr tálgusteini hafi ekki verið notaðir á Íslandi eftir 1150.

Með þessu ætla ég ekki að útiloka að byggð við Lækjargötu séu frá allra elstu tíð. En landnámslag í torfi er engin sönnun annars en að hús hafi verið byggð þarna á X öldum eftir að lagið féll. En tálgusteinn var enn notaður í t.d. Viðeyjarklaustri eftir 1225. Það gæti hann einnig hafa verið í nágrenni klaustursins.

Viðbótarupplýsingar frá Bergen (komu eftir að greinin hafði verið birt):

Frá Gitte Hansen lektor í fornleifafræði við háskólann í Bergen fékk ég í dag, 12.6.2015 eftirfarandi skilaboð, sem ættu að taka af allan vafa um að aldursgreining íslenskra fornleifafræðinga á snældusnúðum úr klébergi er út í hött:

"Hej Vilhjalmur

Dine spinnehjul ligner spinnehjul som vi har mange af i vestnorske kontekster . I Bergen ligger de i kontekster datert til 11-1300-tallet. Det vedlagte foto er fra 1100-talskontekster (Hansen, G 2005: Bergen c 800-c 1170 The Emergence of a town. Oplysninger om sender dateringer, altså til 1300-tallet kan du ta som en pers com Gitte, eller med en referanse til Bergsvik, K. A. and Hansen, G. 2015. Medieval rockshelters in Western Norway - activities, function and social identities. I (eds) Baug, I. Larsen, J. and Mygland, S.S. Northern Europe in the Middle Ages; artefacts, landscapes and society. UBAS 8."

Norskir snældusnúðar frá Bergen. Í Noregi finnast snúðar eins og þessir í aldursgreindum samhengjum sem benda til þess að þeir séu notaðir fram til 1300.

Summa summarum: Betri kennsla óskast hið fyrsta í fornleifafræði í HÍ. Það boðaði aldrei gott þegar kreddufastur sagnfræðingur var gerður að prófessor í fornleifafræði og vel menntuðum fornleifafræðingum haldið utandyra vegna landlægrar klíku og skyldleikaræktar innan HÍ. HÍ virkar því miður meira og meira á mig sem einhvers konar menntaskóli.

 

Heimildir um tálgusteinsiðnað í Noregi, Hjaltlandseyjum og á Grænlandi:

Buttler, Simon 1989. Steatite in Medieval Shetland: An archaeological Perspective. Hikiuin 15 (redigeret af Karen Marie Bojsen Christensen og Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson), 183-92.

Storemyr, Per & Tom Heldal 2002. Soapstone production through Norwegian history: Geology, properties, quarrying, and use. Asmosia 5: Interdisciplinary Studies on Ancient Stone, In J. J. Herrmann, Jr. N. Herz & R. Newman (eds), Archaethype Publications Ltd. London, 359-69. 

Væntanlegt er í byrjun næsta árs stórmerkilegt greinasafn um kléberg eftir 22 höfunda, sem góð vinkona mín Gitte Hansen og fyrrv. skólasystir ritstýrir ásamt Per Storemyr. Það er að mínu mati bók sem allir sem vinna við fornleifafræði á norðurslóðum verða að eiga:

In Prep: Hansen, Gitte. & P. Storemyr (eds): Soapstone in the North. University of Bergen’s Archaeologial Series UBAS vol 9. University of Bergen.

4000 ára gamall snældusnúður úr klébergi frá Krít. Góðar tálgusteinsnámur er að finna á Suður-Krít, í fjallabelti milli Myrtos og Arvi. Þær skoðaði ég árið 1986. Skreytið á snúðnum varð síðar vinsælasta skreytið á íslenskum gripum fyrr á öldum. Íslensk menning er greinilega ekkert síðri en sú mínóíska. The Metropolitan Museum of Art.