Af ávöxtum þeirra skuluð þér þekkja þá

Á okkar tímum, þegar öllu er hent eftir nokkurra ára notkun er ærið áhugavert að líta aftur á aldir á nýtni Íslendinga. Ruslalýður sá sem nú ræður ríkjum, og sem æpir og vælir út af minnsta skorti og jafnvel mest þegar launin eru hæst og tekjurnar eru bestar, ættu ekki að lesa um gripinn hér fyrir ofan. Þeir fá fyrir hjartað og þykir þetta örugglega ómerkilegt pjátur sem beri að henda. Eins tel ég víst að Þjóðminjasafnið frábiðji sig þær upplýsingar sem hér birtast, því þeim nægir greinilega það sem ritað var um gripinn árið 1886 eins og fram kemur á Sarpi þar sem gripurinn er sagður vera "málmsteypa" sem á hugsanleg við um hringinn, sem virðist tiltölulega nýlegur, en á alls ekki við um skjöldinn.

Árið 1886 kom þessi dyrahringur með skildi á Fornminjasafnið í Reykjavík. Líklega er hann af kirkjuhurð að Hvammi í Dölum. En eins og Sigurður Vigfússon safnvörður gerði sér strax grein fyrir, þá var gripurinn samsettur úr tveimur hlutum frá mismunandi tímum. Hann taldi hringinn vart vera eldri en frá 18. öld en skjöldinn kominn úr skírnarfati frá 15. öld.

Í þjóðsögum Jóns Árnasyni er því hins vegar getið að hringur þessi hafi upphaflega verið á hofi einu á Akri ekki allfjarri Hvammi, en er þjóðsagan var skráð var hringurinn á hurðinni að Hvammskirkju. Þetta er vitaskuld hugarburður og bábilja eins og flestar þjóðsögur, en Sigurður forni Vigfússon gullsmiður hitti naglann á höfuðið, þó hann gæti ekki bent á samanburðarefni máli sínu til stuðnings.

Ekki get ég dæmt um aldur hringsins sjálfs, en skjöldurinn er líklegast þýskt verk og líklegast þykir að hann hafi verið drifinn og hamraður á koparverkstæði í Nürnberg eða í Belgíu.

Holland og Þýskaland

Árið 1941 keypti Rijksmuseum í Amsterdam fallegt fat úr messing (sem er gul málmblanda, blanda zinks og kopars). Seljandinn var forngripasali í Amsterdam, C.A.M. Drieman. Kannski hefur fatið verið skírnarfat, en ekki er hægt að útiloka að það hafi verið seder-fat, fat sem gyðingar röðuðu táknrænum réttum á til að minnast harðræðisins í Egyptaland og brottfararinnar þaðan. Það gera gyðingar á Pesach hátíð sinni (Páskum). Myndmálið á fatinu bendir til þess að þetta gæti hafa verið seder-fat.

Ef vel er að gáð, er augljóst að fatið og skjöldurinn frá Hvammi hafa verið hamraðir, og drifnir á sama móti, en fatið í Hollandi eru hamraðir borðar með skreyti.

Árið 1989 hélt ég svokallaðan Capita Selecta fyrirlestur við Háskólann í Amsterdam um landnámið á Íslandi. Þá eins og áður og oft síðan brá ég mér á Rijksmuseum og keypti áhugaverðan sýningarskrá frá 1986 upp á 381 blaðsíðu sem ber þann góða titil Koper & Brons. Þar á blaðsíðu 171 má lesa upplýsingar um fatið á Rijksmuseum. Þar upplýsist að að eins fat sé að finna í Germanisches Nationalmuseum í Nürnberg. Í þýskri bók frá 1927 er upplýst að fatið sé frá Nürnberg og sé frá ca. 1500. Hollendingar fara varlegar í sakirnar þegar þeir telja fatið vera frá 16. öld. Ég myndi velja fyrri hluta þeirrar aldar.

England

Viti menn á V&A (Victoria & Albert safninu í Lundúnum) er annað messingfat af sömu gerð, sem gefið var safninu árið 1937 af Dr. Walter Leo Hildburgh (1876-1955) bandarískum listsafnara og listskautadansara sem uppnefndur var "Eggið" . Hann gaf V&A um ævina 5000 gripi (sjá hér og mynd fyrir neðan). Eins og sjá má, er mynstrið á börmum fatsins í London öðruvísi en það sem er á fatinu í Amsterdam.

Greinilegt er að skjöldurinn frá Hvammi hefur verið hamraður út á sama móti og fötin í Hollandi, Þýskalandi og London. En hann er hins vegar úr bronsi (blöndu kopars og tins) en þau úr messing. Ef til vill hefur hann verið klipptur úr aflóga skírnarfati Hvammskirkju og á hann settur hringurinn, sem mér sýnist vera rör en ekki heilsteyptur hringur.

Myndmálið á þessum þremur gripum sem gerðir voru á sama stað, eða á sama móti, má svo finna í 4. Mósebók, 13. kafla sem og Jósúabók 2. kafla vers 1-22 . Í Mósebók segir:

²¹Síðan fóru þeir upp eftir og könnuðu landið frá Síneyðimörk til Rehób við Lebó Hamat. ²²Þeir fóru um Suðurlandið til Hebron. Þar bjuggu Ahíman, Sesaí og Talmaí, niðjar Anaks. Hebron hafði verið reist sjö árum áður en Sóan í Egyptalandi. ²³Þeir komu inn í Eskóldal og skáru þar af vínviðargrein með einum vínberjaklasa og þurfti tvo menn til að bera hana á burðarstöng. Einnig tóku þeir með sér nokkuð af granateplum og fíkjum. ²⁴Þessi staður var nefndur Eskóldalur eftir vínberjaklasanum sem Ísraelsmenn skáru þar af.

V.Ö.V. 2015

Ítarefni

ter Kuile, Onno 1986. Koper & Brons. (Catalogi van de versameling kunstnijverheid van het Rijksmuseum te Amsterdam, Deel 1, red. A.L. den Blauuwen). Staatsuitgeverij,´S-Gravenhage.

Tiedemann, Klaus 2015: Nürnberger Beckenschlägerschüsseln: Nuremberg Alms Dishes. J. H. Röll Verlag.

Walcher-Molthein, Alfred. 1927. Geschlagene Messingbecken. Altes Kunsthandwerk. Hefte über Kunst und Kultur der Vergangenheit. 1 Band 1927 / 1.Heft (mynd 13).

http://collections.vam.ac.uk/item/O88064/dish-unknown/