Vísi-Gísli var aldregi á námslánum

Á 17 öld var uppi Gísli Magnússon (1621-1696) einnig kallaður Vísi-Gísli. Ég get því miður ekki sýnt ykkur mynd af honum, og ekki er þetta hann hér fyrir ofan*. Tel ég þó að hann hafi ekki verið ósvipaður gáfnaljósinu Mr. Bean - og byggi ég það útliti dóttur hans á málverki sem varðveist hefur, sjá neðar.

Gáfuheitið fékk hann ekki að ósekju, því hann hóf nám í Skálholtsskóla er hann var aðeins ellefu ára gamall. Þar lærði hann í þrjú ár og þrjú ár til viðbótar í Hólaskóla. Síðan hélt Vísi-Gísli til Hafnar árið 1639 og stundaði þar nám til margra ára. Hann las sömuleiðis við hinn virta háskóla í Leiden í Hollandi, þar sem hann hefur mögulega setið fyrirlestra Rene Descartes. Vel getur hugsast að hann hafi fengið að drekka kaffi með Descartes á kennarastofunni í Leiden. Enn síðar, og fram til ársins 1646 sótti Gísli nám á Englandi. 

Bókasafn háskólans í Leiden árið 1610. Bækurnar voru festar í keðjur. Takið eftir rykhlífunum yfir hnattlíkönunum.

Gísli nam fyrst og fremst náttúrufræði, einkum grasafræði, læknisfræði og efnafræði, en einnig lagði hann stund á tungumálanám, heimspeki  og stjórnmálafræði. Ekkert er vitað til þess að þessi sprenglærði gæðingur hafi dispúterað í neinu en hann fékk þó heiðursnafnið Vísi-Gísli þegar hann sneri alfarið aftur til Íslands, þar sem lítið liggur eftir hann af andans verkum. Andans striti þurfti hann ekki að hafa áhyggjur af því hann fékk sýslumannstign í Múlaþingi og síðar í Rangárþingi.

Gísli er þó talinn hafa stundað einhver vísindastörf og meðal annars gert tilraunir með kornrækt að Hlíðarenda í Fljótshlíð þar sem hann bjó. Sömuleiðis telja menn næsta víst að hann hafi reynt kartöflurækt. Í bréfi sem hann sendir til sonar síns Björns, sem var við nám í Kaupmannahöfn, biður Gísli Björn um að senda sér kartöflur til útsæðis.  Næsta öruggt er að hann  hafi sáð út kúmeni carum carvi. Þegar ég var barn sýndi faðir minn, sem var áhugagrasafræðingur, mér kúmenplöntur að Hlíðarenda. Telja sumir menn að Skúli Magnússon fógeti hafi um 1760 sáð kúmeni í Viðey, sem hann hafi sótt að Hlíðarenda. Enginn heimild er fyrir því, en kúmenið vex víst enn í Viðey.

Það var ekki hlaupið að því fyrir Íslendinga að sækja nám erlendis á 17, öldinni, nema að þeir væru af afskaplega ríkum ættum. Gísli var af einn af þeim ríkustu, sonur Magnúsar Björnssonar lögmanns, sem stóð fyrir fyrstu galdrabrennunni á Íslandi. Það er því engin furða að hann hafi getað setið fyrirlestra við marga virta háskóla og jafnvel hlustað á René Descartes.

Við vitum nokkuð um hagi Gísla vegna þess að hann átti í bréfasambandi við hinn mikla danska fræðaþul, lækninn og safnarann Ole Worm (1588-1654). Bréfasafn Ole Worm er vel varðveitt og hefur verið gefið út. Ole Worm leitaði til Íslendinga vegna áhuga síns á fornum bókmenntum og rúnum. Hann fann það fljótlega út að ´æislenskir kennimenn voru fúsari til að senda honum upplýsingar ef hann spyrði þá um heilsufarið. Þar sem flestir andans menn á íslandi voru hrjáðir af gigt, skyrbjúg, holdsveiki og öðru óáráni, sendi Worm þeim pillur og medicin. Það þótti mönnum gott og þótti vænt að fá línu frá Worm.

Ole hafði mikið álit á Gísla og bréf Gísla sem innihalda annað en fræðilegar vangaveltur hafa verið gefin út í bréfabók Worms, þó með smáu letri.  Lítum hér á hluta af bréfi Vísa Gísla til Ole Worms. dags.   12.9. 1648:

Denne Seddel leveres Eder af Købmanden Peder Hansen og kommer ikke andre for øje. Den 15. Juli blev jeg Sysselmand over Mulasysla. Den 16. Juli havde jeg Fæstensøl med Drude Thorleifsdottir til Hlidarendi. Jeg skal give 100 Slettedaler til Holar Skole, fordi vi er beslægtede i tredie Led. Vi skal ikke holde Bryllupsmaaltid før Juli næste Aar. Tak for Eders Lykønskning. Jeg ønsker Hr. Doktors Hjælp til Opnaaelse af Skridu Kloster i Mulasysla som Forlening. Men lad ikke Jens Sørensen vide noget herom. Præsten Hr. Thord Sigfusson, som har været min Faders Præst her ved Reikahlid Kirke blev i Vinter afsat, fordi han var faldet i Skørlevnet med en Kvinde, dog før Ankomsten af det Kongebrev, som fastsatte Afskedigelse for denne Forseelse. Jeg søger om hans Genindsættelse.
Han skikker sig iøvrigt vel og har været min Faders Tjener. Biskop Thorlak
Skulason søger paa hans Vegne hos Hertug Frederik (d.v.s. Kong Frederik III).

Fyrir fornleifafræðinga og þeim sem una antíkinni meir en aðrir er kannski það merkilegasta sem við vitum um Vísa-Gísla, að hann lofaði að senda Ole Worm íslenska skyldi forna og sverð eins og hann ritaði honum einnig í bréfi sínu dagsettu 12. september 1648:

Fra min Arvegaard Møðruvellir sender jeg nogle gamle norske og islandske Skjolde til Eders Museum. Paa Grund Gaard har jeg ogsaa nogle Sværd, men dem skal jeg have gennem Slægtninge, der har Gaarden. Christen Olufsen vil bringe Eder en Sølvstob som vejer 10 Rigsdaler

Ekki er með góðu móti hægt að sjá sverð eða skildi á þessari koparstungu af hluta af safni Worms, sem birtist verkinu  Museum Wormianum sem út kom árið 1655, ári eftir að Worm andaðist. Kannski hefur Gísli gleymt loforði sínu. En á hillunni rétt til hægri ofan við gínuna í grænlensku klæðunum er silfurkanna eða krús með síðmiðaldalagi. Gæti þetta verið 'Sølvstob' sú sem vegur 10 Ríkidali sem Vísi-Gísli nefni í bréfi sínu til Worms frá 1648. Fyrir um 7 árum síðan léku safnamenn sér að því að gera eftirlíkingu af safni Worms á Naturhistorisk Museum.

Eins og sjá má var Gísli stór í sniðum, þótt að hann væri skyldleikaræktaður ættarlaukur valdastéttar sem ekki vílaði fyrir sér að kála mönnum á báli til að fá meiri völd. Takið eftir því hvernig hann reddaði kvonfangi sínu við Þrúði Þorleifsdóttur sýslumanns að Hlíðarenda, þótt þau væru náskyld, ellegar því sem hann lofaði um byggingu spítala. Lítið hefur breyst. Eins og svo oft áður og síðar lofuðu ættarlaukar meiru en þeir gátu haldið. Tangur af þessu sést enn í fari íslenskra stjórnmálamanna af fínum ættum, sem hegða sér þar eftir og ekki ósvipað og Gísli. Stundum er ekki nóg að fjarlægja ættarnafnið. Kenndirnar eru þarna enn í blóðinu. Fátt er einnig um gráður hjá laukum nútímans þó menn séu vel sigldir - eða auður þeirra. En þeir tala allir fjálglega um spítala.

Þórður Þorláksson og Guðríður Gísla. Hanga þau nú á Þjóðminjasafninu eins og illa gerðir hlutir og það á tveimur málverkum. Það er Kristur sem er að berrassast þarna á bak við þau. Eins og sjá má á myndinni er safnið búið að klína nafni sínu á ljósmyndina, en við eigum þetta nú öll. Þóra Kristjánsdóttir ritað um þessa og hina myndina af hjónunum í frábærri bók sinni Mynd á Þili (2005) sem er sem biblía fyrir þá sem hafa áhuga á Íslenskri listasögu. Hún telur að mynd sem gefin var Þjóðminjasafninu árið 1993 sé eftir séra Hjalta Þorsteinsson í Vatnsdal.

Vísi-Gísli flutti gamall í Skálholt og bjó síðan hjá dóttur sinni Guðríði sem var vitaskuld ekki gift neinu slori, heldur sjálfum Þórði Þorlákssyni biskup. Hann var engu síðri lærdómsmaður en Vísi-Gísli og kvæntist hann vel, enda vildu maddömur á Íslandi helst giftast þeim fáu náfrændum sínum sem voru séní - en ekki hálfgerðir afglapar eins og hinir. 

Þórður, tengdasonur Gísla, nam við Kaupmannahafnarháskóla, og síðar eftir að hafa verið skólameistari í Hólaskóla hélt hann til Rostock og Wittenberg, heimsótti París og tók Belgíu og Holland á heimleiðinni. Hann samdi Íslandslýsingu (Dissertatio chorographico-historica de Islandia) sem fyrst var prentuð í Wittemberg  árið 1666 (lesið hana hér á latínu er þið nennið hér) og  teiknaði landakort af Íslandi og Grænland. Hann fékk prentverk flutt til Skálholts og lét penta fyrstu útgáfuna af Landnámu árið 1688 (lesið hana hér). Eins og góðum tengdasyni sæmir hafði hann sömu áhugamál og Vísi-Gísli. Þeir voru vitaskuld ekki í golfi eins og laukar nútímans. Þórður gerði í staðinn tilraunir með kornrækt í Skálholti og þar vex líka kúmen, hvort sem það er honum að þakka eður ei.

Vísi-Gísli andaðist úr steinsótt, sem væntanlega er hægt að sjúkdómsgreina sem  þvagrásarstíflu eða krabbamein í blöðruhálskirtli. Þetta var örugglega merkur karl.

* Myndin efst er af samtímamanni Vísa-Gísla. Hann hét Samuel van Hoogstraten og var listmálari, listfræðingur og nemandi Rembrandts frá Rín. Málverkið er sjálfsmynd Samuels. Þannig litu víst ungir gáfumenn út um það leyti sem Vísi-Gísli var í Hollandi.