Fćrsluflokkur: Forn fróđleikur

Snřrre-Střre á Íslandi - Síđbúin 17. maí kveđja

Hormangari 2

Um daginn sást til norsks hormangara í Sundhöllinni í Reykjavík. Hann krafđist ţess auđvitađ ađ fá Snřrrelaug aftur til Noregs. Eins og allir vita er SNŘRR alnorskt fyrirbćri, sem er samt nákvćmlega ţađ sama og ţađ sem Íslendingar kalla hor, sem ađ mestu er ćttuđ frá Noregi og er algegnt í erfđamengi Íslendinga. Ađ fornu voru margar Snřrrelaugar í Noregi og sér í lagi á Íslandi.

Međ nýja ţjóđariđnađinum getiđ ţiđ, landsmenn góđir, reiknađ út hve mikil aukning hors verđur í íslenskum laugum.

Lausn er ţó í sjónmáli eftir ađ Evrópuráđiđ gaf Íslandi undanţágu fyrir miklu laugarhori. "Iceland will be Snotless, sooner or later", sagđi von der Layer frá ESB. Horiđ frá Íslandi verđur flutt til Úkraínu í gámum og ţví slett á Rússa međ HOR OR-flaugum bandarískum. Pútínveldiđ mun hrynja međ leynivopni Íslendinga.

Ja, vi elsker dette landet.

Hormangari 4

Sjá einnig ćsifrétt D(r)ónans frá Stríđssöngvakeppni Evrópu.


Goblet revival

IMG_1138 c

Photo: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Couple of days ago, when I was wandering around the the island of Amager, which used to be quite Dutch-influenced in the 16-19th centuries, I found this beaker in glass-blower Rikke Bruzelius´ workshop, Glasseriet, in Dragřr. It was sold as second choice good and thus cheaper than a 1st class product. Honestly I couldn´t see anything wrong with it, so I bought it and shot this photograph.

Glös af sömu gerđ og Reykholgsbikar

What has caused a modern glass-artist to blow this type of glass is really amazing. The form is very much like 14th century glass goblets, which the artist to her knowledge has never seen. The exquisite goblets on the b/w photo are quite rare in archaeological finds. They have been found in few examples in the Netherlands, Britain and one in Reykholt, Iceland (See here in an earlier article). The medieval goblets might be of French origin.

There are only 650 years between the goblet at the workshop in Dragřr and the medieval ones. That shows us that form changes slowly.

IMG_1149b


Safnast ţegar í sarpinn er komiđ

Sarpurinn

Viđ leit á Sarpi (Sarpur.is) uppgötvađi ég fyrr á árinu ađ forngripur, nálhús úr bronsi, sem ég fann á Stöng í Ţjórsárdal áriđ 1983, ţegar ég hóf fornleifarannsóknir ţar, er gert jafn hátt undir höfđi og gömlum sokkabuxum af ţjóđminjaverđi, sem eru frá ţeim tíma er hún vann sérvinnu fyrir Sigmund Davíđ í Stjórnarráđinu (sjá nánar hér).

Ţvílíkur og annar eins heiđur fyrir nálhúsiđ frá Stöng í Ţjórsárdal. Ţađ kemst nú loks međ tćrnar ţar sem hćlar sokkabuxna ţjóđminjavarđar voru. 

Ég leyfir mér ađ kvitta fyrir og upplýsa ađstandendur Sarps, ađ upplýsingum um nálhúsiđ, sem ég fann á Stöng áriđ 1983, er mjög ábótavant á Sarpi, eins og ţví miđur svo mörgu öđru.

Ég hins vegar ekki ánćgđur međ ađ fótanuddtćki Árna Björnssonar ţjóđháttafrćđings hefur einnig komist á forsíđu Sarps. Ţetta tćki er reyndar sögufrćgt, ţó óţjóđlegt sé, en ţađ gerđi Árna ţó kleift ađ rita Sögu Daganna á fimmtíu vikum hér um áriđ í fullu starfi.

Ritstjóra Fornleifs langar ađ taka fram ađ rauđu pílurnar, sem benda á umrćdda gripi, hefur veriđ bćtt inn á skjámyndina af sumarstarfsmanni listasviđs Fornleifs.

Sarpurinn2

Ţjóđháttadeild Ţjóđminjasafnsins óskar nú eftir reynslusögum af fótanuddstćkjum.


Jólakötturinn og sćnska bollan

Lussebulla

Eftir fáeina daga er messa heilagrar Lúsíu, og ţví viđ hćfi ađ bćta dálitlu viđ ranga sögu daganna. Fyrir löngu síđan birtist frekar ţunn grein í Árbók hin íslenska Fornleifafélags. Í greininni gerđi Guđmundur Ólafsson ţví skóna ađ bolla ein í Svíţjóđ, sem er borđuđ á ađventunni og á Lúsíuhátíđ 13. desember ár hvert, og kölluđ er Lussekatt ellegar Lussebulla (sjá mynd efst), sé tengd einhverjum Lúsíferketti og sé ţví skyld íslenska Jólakettinum.

Ţetta dómadags rugl hefur ţví miđur veriđ tekiđ upp af merkari höfundi, Árna Björnssyni. Vitleysan átti hins vegar ekki langt ađ fara. Guđmundur og Árni sátu heilan mannsaldur í turni Ţjóđminjasafnsins, Guđmundur á fjórđu hćđ og Árni á ţeirri fimmtu. Guđmundur deildi víst viđ Árna um jólaköttinn og svo kom grein Guđmundar, sem byggđi á litlu úrvali af ritum, ţar sem jólakötturinn íslenski var tengdur viđ sćnska bollu. Mađur sér oft menn sem menntađir eru í Svíţjóđ vađa í villu um ţessa blessuđu lussebollu, sem aftur á móti hinn fínasti bakstur, en á sér allt ađrar rćtur og engan skyldleika viđ íslenska jólaköttinn.

Uppruninn

Lussekatt-bollan er af sumum talin ćttuđ frá Ţýskalandi og bollan sé ekki eldri en frá 17. öld. Ţví fylgja hins vegar engar gođar röksemdir. Enn ađrir sérfrćđingar í Svíţjóđ hafa hins vegar komist ađ ţeirri niđurstöđu ađ Lussebullan eđa Lussekatten sem bollur hafi ekki veriđ orđ sem komin voru inn í ritađ sćnskt mál fyrr en eftir 1912. Fyrir ţann tíma var ađeins til bolla í SV-Svíţjóđ sem kölluđ var dövelskatt eđa álíka (djöfulsköttur) og mun ţađ vera algjörlega annađ bakkelsi en lussebullan sem seld er í dag. Sögur af Lusse-katt eđa Lúsíuketti sem tengist sögunni um Lúsíu er ekki sögđ fyrr en í Göteborg Handels- och Sjöfartstidning áriđ 1897.

Lussebullan sem seld er í dag er gul. Liturinn kemur úr saffrani, sem er ţurrkađ frćni saffran-krókusins (crocus sativus), en oftast falsks saffran (sem m.a. getur veriđ carthamus tinctorius sem eru blómblöđ af ţistilblómi; Lćriđ um muninn á ekta og fölsuđu saffrani hér og ţiđ muniđ fljótlega sjá ađ mest af ţví saffrani sem selt er á Íslandi er falsađ) í bollunum, ţví sjaldan bragđast ţćr af ekta saffrani. Bollan var ekki lituđ gul fyrr en rétt fyrir aldamótin 1900. Ţá fyrst var fariđ ađ setja saffran í bolluna. Ţjóđsögnin sćnska um bollu heilagrar Lúsíu er í dag orđin nćrri ţví eins frćg og ABBA hefur tekiđ ýmsum breytingum á 20. öld, en er líklega ekki eldri en frá lokum 19. aldar. En hvernig varđ bollan ţá til?

Ítalskir bakarar

Margir af ţeim bökurum og kökugerđarmeisturum sem settust ađ í Svíţjóđ og í Danmörku á síđari hluta 19. voru ítalskrar ćttar. Sumir komnir frá retórómanska hluta Sviss og ađrir frá Ítalíu. Á norđurlöndunum voru Ítalirnir í alls kyns skemmtanaiđnađi, en urđu ţekktastir fyrir kaffi, ís og kökuhús sín sem fáein eru enn til. Íslenskir námsmenn í Kaupmannahöfnu létu vel af kaffi og veitingum hjá Ítölunum (sjá hér). Á nćsta ári birtist eftir mig grein í dönsku tímariti um einn ţátt í sögu Ítalanna sem ekki hefur veriđ vel kunnur. Nú vill svo til ađ ekki löngu eftir ađ köku og kaffihúsaítalirnir birtust í Skandinavíu, kom lussebullan fram á sjónarsviđiđ.

Occhi di Lucia

Augu Lúsíu

Og viti menn, á Ítalíu er gömul hefđ fyrir ţví ađ menn baki Occhi di Lucia, Lúsíuaugu, fyrir hátíđ Lúsíu, ţann 13. desember. Lúsíuaugun eru litlir snúđar/hringir eđa smákökur sem gjarnan eru húđađir međ glassúr og efst er sett sykurperla eđa ţurrkađur ávöxtur. Siđur ţessi er best ţekktur í Pugliu (hćlnum á Ítalíu) en sést ţó víđar, og nú eru reyndar Lussebrauđin sćnsku orđin mjög vinsćl á Ítalíu og sumir Ítalir vita ekki einu sinni ađ ţau eru sćnskt fyrirbćri. Sums stađar á Ítalíu eru Lúsíuaugun bollur sem steiktar eru í olíu og yfir ţćr er síđan stráđ púđursykri.

Lúsíubrauđ, eru augu heilagrar Lúsíu (Santa Lucia) frá Sikiley sem stakk augun úr sjálfri sér á 4. öld e. Kr. Af ţeim sökum varđ hún ađ heilögum píslavćtti. Konur sem stinga úr sér augun fyrir trúna voru fyrrum taldar hetjur í heitum löndum ţar sem fólk er ćstara en á Íslandi. Ég leyfi ţeim sem hafa áhuga á brjáluđum konum, sem í trúarćđi stinga úr sér augun, ađ lesa ykkur til um sögu hennar hér. Kettir tengjast hins vegar sögninni um heilaga Lúsíu á engan hátt. Vonandi tekur sćnska mafían á Íslandi ţví međ stóískri ró.

Saint_Lucy_by_Domenico_di_Pace_Beccafumi

Nú ţegar Fornleifur telur sig vera búinn ađ leysa gátuna um sćnska bollu sem ekkert á skylt viđ (svartan) kött á Íslandi, sem menn lituđu reyndar svartan seint og síđar meir og eignuđu Grýlu og Leppalúđa, er vert ađ minnast ţess ađ sagan um Grýlu er kannski ekki eins rammíslensk og menn vilja vera láta. Sjá hér.

Knecht Ruprecht og Zwarte Piet

Í Ţýskalandi og Niđurlöndum gekk skósveinn heilags Nikulásar undir nöfnunum Knecht Ruprecht og Zwarte Piet. Gćti hugast ađ Íslendingar hafi heyrt um ţá og blandađ ţeim saman viđ jólakött sem ţeir ţekktu fyrir? Líklegast eru síđustu forvöđ ađ rannsaka ţađ, ţví stjórnmálaflokkar í Hollandi og Ţýskalandi vilja láta banna ţá félaga. Ţá er víst ekki langt í ađ Píratar vilji láta banna Grýlu og Leppalúđa. Fyrr má nú fyrr vera.

Knecht RuprechtJá Knecht Ruprecht hafđi sums stađar hala, var svartur međ horn og löng kattareyru og ţessi er meira ađ segja međ vönd í hendi. Í ţessu tilvikiđ sló hann börnin, en endrum og eins ţegar drengir hétu Siegmund og voru ódćlir, ţá sveiflađi hann ţeim beint upp í pokann sinn, sem er karfa á ţessu listaverki. Íslensk ţjóđtrú? Hugsiđ ykkur vel um. Er hún alltaf alíslensk?

Smá viđbót

Áđur en fyrrnefnd grein Guđmundar Ólafssonar í Árbók Fornleifa-félagsins birtist, hafđi hann skrifađ styttri útgáfu af greininni fyrir Lesbók Morgunblađsins (sjá hér). Ţar nefndi hann mjög hróđugur í rimmu sinni viđ Árna Björnsson til sögunnar brauđ í Hollandi sem kallast duifekater eđa deufekater (bein ţýđing dúfuköttur). Ţađ er til í als kyns myndum, en brauđin eru á engan hátt svipuđu lussekatten í Svíţjóđ. Duifekater eiga ţađ sameiginlegt ađ vera nokkuđ stór brauđ, bökuđ međ smjöri, mjólk og stundum eggjum. Guđmundur Ólafsson tengiđ ţađ eingöngu viđ jólin. Ţví fer fjarri, brauđiđ er einnig borđađ á páskum og á Hvítasunnu, eđa ţegar ekki átti ađ spara til. Ţegar orđsifjafrćđingar hollenskur á fyrri hluta 20. aldar var ađ velta ţessu nafni fyrir sér ályktuđu hann, eftir ađ hafa heyrt um lussekatten í Svíţjóđ, ađ Duifekater vćri afbökun úr forngermönsku - hvorki meira né minna. Úr ţeirri ćfingu var til "djöfuls köttur" og seinna "djöfuls kaka".  Líklegast er ađ hvortveggja sé ţvćla. Hollenska er gegnumsýrt tungumál af öllum tungumálum í nágranni viđ Niđurlönd. Duifekaters brauđin voru fyrst og fremst ţekkt á fremur litlu svćđi, Amsterdam og Zaanland norđan viđ Amsterdam, ţar sem gestkoma erlendra sjómanna var mikil. Nýjasta kenningin um uppruna Duifekater-brauđsins, sem mér ţykir áhugaverđ er ađ ţađ sé afbökun á frönsku deux fois quatre (tvisvar sinnum fjórir) sem hljómar nćrri ţví eins og Duifekater.(Sjá frekar hér)

Duivekater

Brauđiđ vó nefnilega tvisvar sinnum meira en venjulegur fjögurra kvarta brauđhleifur. Brauđiđ gćti einnig veriđ afbökun á orđi fyrir dúfnahús (dúfnakofa) Dovecots eđa Dovecotes á ensku eru dúfnahús. Flćmska orđiđ fyrir dúfnahús er Duivenkot. Dovecote eđa Dovecot eru gamalt orđ í ensku. Dúfan táknađi heilagan anda í kristnum siđ. Cot gat líka merkt jötu. Auđvelt er ađ tengja jóla og páskabrauđ viđ heilagan anda og barn í jötu.  Sunnar í Niđurlöndum á frönsku málsvćđi heitir jólabrauđiđ Cougnou sem oft er í laginu eins og hvítvođungur sem hefur veriđ vel vafinn.

duiverkater special

Í Hollandi voru Duivekater-brauđin stundum ríkulega skreytt međ litlum helgimyndum á 17. öld. T.d. hvítvođungum. Hvernig dettur mönnum í hug ađ slík brauđ hafi tengst "djöflaketti". Jú, ţegar ţeir halda ađ Svíţjóđ sé miđja alheimsins, er ekki ađ spyrja ađ ţví.

Christoforos-Winter-Still-Life-with-Pancakes


Vísi-Gísli var aldregi á námslánum

Samuel_van_Hoogstraten_-_Zelfportret

Á 17 öld var uppi Gísli Magnússon (1621-1696) einnig kallađur Vísi-Gísli. Ég get ţví miđur ekki sýnt ykkur mynd af honum, og ekki er ţetta hann hér fyrir ofan*. Tel ég ţó ađ hann hafi ekki veriđ ósvipađur gáfnaljósinu Mr. Bean - og byggi ég ţađ útliti dóttur hans á málverki sem varđveist hefur, sjá neđar.

Gáfuheitiđ fékk hann ekki ađ ósekju, ţví hann hóf nám í Skálholtsskóla er hann var ađeins ellefu ára gamall. Ţar lćrđi hann í ţrjú ár og ţrjú ár til viđbótar í Hólaskóla. Síđan hélt Vísi-Gísli til Hafnar áriđ 1639 og stundađi ţar nám til margra ára. Hann las sömuleiđis viđ hinn virta háskóla í Leiden í Hollandi, ţar sem hann hefur mögulega setiđ fyrirlestra Rene Descartes. Vel getur hugsast ađ hann hafi fengiđ ađ drekka kaffi međ Descartes á kennarastofunni í Leiden. Enn síđar, og fram til ársins 1646 sótti Gísli nám á Englandi. 

Leiden_1610

Bókasafn háskólans í Leiden áriđ 1610. Bćkurnar voru festar í keđjur. Takiđ eftir rykhlífunum yfir hnattlíkönunum.

Gísli nam fyrst og fremst náttúrufrćđi, einkum grasafrćđi, lćknisfrćđi og efnafrćđi, en einnig lagđi hann stund á tungumálanám, heimspeki  og stjórnmálafrćđi. Ekkert er vitađ til ţess ađ ţessi sprenglćrđi gćđingur hafi dispúterađ í neinu en hann fékk ţó heiđursnafniđ Vísi-Gísli ţegar hann sneri alfariđ aftur til Íslands, ţar sem lítiđ liggur eftir hann af andans verkum. Andans striti ţurfti hann ekki ađ hafa áhyggjur af ţví hann fékk sýslumannstign í Múlaţingi og síđar í Rangárţingi.

Gísli er ţó talinn hafa stundađ einhver vísindastörf og međal annars gert tilraunir međ kornrćkt ađ Hlíđarenda í Fljótshlíđ ţar sem hann bjó. Sömuleiđis telja menn nćsta víst ađ hann hafi reynt kartöflurćkt. Í bréfi sem hann sendir til sonar síns Björns, sem var viđ nám í Kaupmannahöfn, biđur Gísli Björn um ađ senda sér kartöflur til útsćđis.  Nćsta öruggt er ađ hann  hafi sáđ út kúmeni carum carvi. Ţegar ég var barn sýndi fađir minn, sem var áhugagrasafrćđingur, mér kúmenplöntur ađ Hlíđarenda. Telja sumir menn ađ Skúli Magnússon fógeti hafi um 1760 sáđ kúmeni í Viđey, sem hann hafi sótt ađ Hlíđarenda. Enginn heimild er fyrir ţví, en kúmeniđ vex víst enn í Viđey.

Ţađ var ekki hlaupiđ ađ ţví fyrir Íslendinga ađ sćkja nám erlendis á 17, öldinni, nema ađ ţeir vćru af afskaplega ríkum ćttum. Gísli var af einn af ţeim ríkustu, sonur Magnúsar Björnssonar lögmanns, sem stóđ fyrir fyrstu galdrabrennunni á Íslandi. Ţađ er ţví engin furđa ađ hann hafi getađ setiđ fyrirlestra viđ marga virta háskóla og jafnvel hlustađ á René Descartes.

ole_worm_storViđ vitum nokkuđ um hagi Gísla vegna ţess ađ hann átti í bréfasambandi viđ hinn mikla danska frćđaţul, lćkninn og safnarann Ole Worm (1588-1654). Bréfasafn Ole Worm er vel varđveitt og hefur veriđ gefiđ út. Ole Worm leitađi til Íslendinga vegna áhuga síns á fornum bókmenntum og rúnum. Hann fann ţađ fljótlega út ađ ´ćislenskir kennimenn voru fúsari til ađ senda honum upplýsingar ef hann spyrđi ţá um heilsufariđ. Ţar sem flestir andans menn á íslandi voru hrjáđir af gigt, skyrbjúg, holdsveiki og öđru óáráni, sendi Worm ţeim pillur og medicin. Ţađ ţótti mönnum gott og ţótti vćnt ađ fá línu frá Worm.

Ole hafđi mikiđ álit á Gísla og bréf Gísla sem innihalda annađ en frćđilegar vangaveltur hafa veriđ gefin út í bréfabók Worms, ţó međ smáu letri.  Lítum hér á hluta af bréfi Vísa Gísla til Ole Worms. dags.   12.9. 1648:

Denne Seddel leveres Eder af Křbmanden Peder Hansen og kommer ikke andre for řje. Den 15. Juli blev jeg Sysselmand over Mulasysla. Den 16. Juli havde jeg Fćstensřl med Drude Thorleifsdottir til Hlidarendi. Jeg skal give 100 Slettedaler til Holar Skole, fordi vi er beslćgtede i tredie Led. Vi skal ikke holde Bryllupsmaaltid fřr Juli nćste Aar. Tak for Eders Lykřnskning. Jeg řnsker Hr. Doktors Hjćlp til Opnaaelse af Skridu Kloster i Mulasysla som Forlening. Men lad ikke Jens Sřrensen vide noget herom. Prćsten Hr. Thord Sigfusson, som har vćret min Faders Prćst her ved Reikahlid Kirke blev i Vinter afsat, fordi han var faldet i Skřrlevnet med en Kvinde, dog fřr Ankomsten af det Kongebrev, som fastsatte Afskedigelse for denne Forseelse. Jeg sřger om hans Genindsćttelse.
Han skikker sig iřvrigt vel og har vćret min Faders Tjener. Biskop Thorlak
Skulason sřger paa hans Vegne hos Hertug Frederik (d.v.s. Kong Frederik III).

Fyrir fornleifafrćđinga og ţeim sem una antíkinni meir en ađrir er kannski ţađ merkilegasta sem viđ vitum um Vísa-Gísla, ađ hann lofađi ađ senda Ole Worm íslenska skyldi forna og sverđ eins og hann ritađi honum einnig í bréfi sínu dagsettu 12. september 1648:

Fra min Arvegaard Mřđruvellir sender jeg nogle gamle norske og islandske Skjolde til Eders Museum. Paa Grund Gaard har jeg ogsaa nogle Svćrd, men dem skal jeg have gennem Slćgtninge, der har Gaarden. Christen Olufsen vil bringe Eder en Sřlvstob som vejer 10 Rigsdaler

museum_wormianum_stor

Tom Krus

Ekki er međ góđu móti hćgt ađ sjá sverđ eđa skildi á ţessari koparstungu af hluta af safni Worms, sem birtist verkinu  Museum Wormianum sem út kom áriđ 1655, ári eftir ađ Worm andađist. Kannski hefur Gísli gleymt loforđi sínu. En á hillunni rétt til hćgri ofan viđ gínuna í grćnlensku klćđunum er silfurkanna eđa krús međ síđmiđaldalagi. Gćti ţetta veriđ 'Sřlvstob' sú sem vegur 10 Ríkidali sem Vísi-Gísli nefni í bréfi sínu til Worms frá 1648. Fyrir um 7 árum síđan léku safnamenn sér ađ ţví ađ gera eftirlíkingu af safni Worms á Naturhistorisk Museum.

cfb98fb9-1504-4b11-8b2d-416f5a7817af-1024x768

Eins og sjá má var Gísli stór í sniđum, ţótt ađ hann vćri skyldleikarćktađur ćttarlaukur valdastéttar sem ekki vílađi fyrir sér ađ kála mönnum á báli til ađ fá meiri völd. Takiđ eftir ţví hvernig hann reddađi kvonfangi sínu viđ Ţrúđi Ţorleifsdóttur sýslumanns ađ Hlíđarenda, ţótt ţau vćru náskyld, ellegar ţví sem hann lofađi um byggingu spítala. Lítiđ hefur breyst. Eins og svo oft áđur og síđar lofuđu ćttarlaukar meiru en ţeir gátu haldiđ. Tangur af ţessu sést enn í fari íslenskra stjórnmálamanna af fínum ćttum, sem hegđa sér ţar eftir og ekki ósvipađ og Gísli. Stundum er ekki nóg ađ fjarlćgja ćttarnafniđ. Kenndirnar eru ţarna enn í blóđinu. Fátt er einnig um gráđur hjá laukum nútímans ţó menn séu vel sigldir - eđa auđur ţeirra. En ţeir tala allir fjálglega um spítala.

422973

Ţórđur Ţorláksson og Guđríđur Gísla. Hanga ţau nú á Ţjóđminjasafninu eins og illa gerđir hlutir og ţađ á tveimur málverkum. Ţađ er Kristur sem er ađ berrassast ţarna á bak viđ ţau. Eins og sjá má á myndinni er safniđ búiđ ađ klína nafni sínu á ljósmyndina, en viđ eigum ţetta nú öll. Ţóra Kristjánsdóttir ritađ um ţessa og hina myndina af hjónunum í frábćrri bók sinni Mynd á Ţili (2005) sem er sem biblía fyrir ţá sem hafa áhuga á Íslenskri listasögu. Hún telur ađ mynd sem gefin var Ţjóđminjasafninu áriđ 1993 sé eftir séra Hjalta Ţorsteinsson í Vatnsdal.

Vísi-Gísli flutti gamall í Skálholt og bjó síđan hjá dóttur sinni Guđríđi sem var vitaskuld ekki gift neinu slori, heldur sjálfum Ţórđi Ţorlákssyni biskup. Hann var engu síđri lćrdómsmađur en Vísi-Gísli og kvćntist hann vel, enda vildu maddömur á Íslandi helst giftast ţeim fáu náfrćndum sínum sem voru séní - en ekki hálfgerđir afglapar eins og hinir. 

Ţórđur, tengdasonur Gísla, nam viđ Kaupmannahafnarháskóla, og síđar eftir ađ hafa veriđ skólameistari í Hólaskóla hélt hann til Rostock og Wittenberg, heimsótti París og tók Belgíu og Holland á heimleiđinni. Hann samdi Íslandslýsingu (Dissertatio chorographico-historica de Islandia) sem fyrst var prentuđ í Wittemberg  áriđ 1666 (lesiđ hana hér á latínu er ţiđ nenniđ hér) og  teiknađi landakort af Íslandi og Grćnland. Hann fékk prentverk flutt til Skálholts og lét penta fyrstu útgáfuna af Landnámu áriđ 1688 (lesiđ hana hér). Eins og góđum tengdasyni sćmir hafđi hann sömu áhugamál og Vísi-Gísli. Ţeir voru vitaskuld ekki í golfi eins og laukar nútímans. Ţórđur gerđi í stađinn tilraunir međ kornrćkt í Skálholti og ţar vex líka kúmen, hvort sem ţađ er honum ađ ţakka eđur ei.

Vísi-Gísli andađist úr steinsótt, sem vćntanlega er hćgt ađ sjúkdómsgreina sem  ţvagrásarstíflu eđa krabbamein í blöđruhálskirtli. Ţetta var örugglega merkur karl.

* Myndin efst er af samtímamanni Vísa-Gísla. Hann hét Samuel van Hoogstraten og var listmálari, listfrćđingur og nemandi Rembrandts frá Rín. Málverkiđ er sjálfsmynd Samuels. Ţannig litu víst ungir gáfumenn út um ţađ leyti sem Vísi-Gísli var í Hollandi.


Nú áriđ er liđiđ í aldanna skaut

raketta_konungs.jpg

Kveikiđ ekki í ykkur í kvöld, ţó ţiđ séuđ í spreng. Ţessi mynd er til ađ minna á fyrstu flugeldasýninguna á Íslandi, sem komst í erlenda fjölmiđla áriđ 1874 (sjá hér). Nú áriđ er liđiđ eftir séra Valdimar Briem var hins vegar ekki ort fyrr en áriđ 1886, en ţađ er ekki eins mikiđ fútt í ţví. Nú eyđi ég ekki í ykkur meira púđri. Gleđilegt og giftusamlegt 2014.

lofteldar_konungs.jpg

Vond ljós og góđ

kristjan_i_lundi 

Íslensk norn, sem oft er afar pólitískt korrekt, en ţess á milli algjörlega ókórrétt og óţćgileg örgustu kynsystrum sínum, skrifađi nýlega jólapistil ţar sem hún vildi fullvissa menn um ađ sjöarma, sćnska jólastikan sem hefur orđiđ svo vinsćl á Íslandi, sé alls ekki nein "gyđingaljós".

Ţađ verđur auđvitađ ađ vara menn viđ ađ vađa í villu, ef ţeir halda ađ ţessi ljótu tröppuljós frá Svíţjóđ eigi eitthvađ skylt viđ gyđinga. Ekki er t.d. Össur gyđingur, svo mikiđ er víst, ţó svo ađ hann hafi klínt  sćnskri ljósastiku í gluggann heima hjá sér.

Not Jewish

Eva Hauksdóttir, sem menn héldu um tíma ađ vćri af gyđingaćttum, frćđir bćđi í Kvennablađinu og á Eyjunni um ađ ţessar sćnsku týrur séu ekki gyđinglegar og ţví međ öllu óhćttulegar. Góđir Íslendingar, ţiđ móđgiđ sem samt ekki Palestínuţjóđina međ ţví ađ vera međ ţessa lampa heima hjá ykkur.

Í fremur lélegri greinargerđ sinni í Kvennablađinu og Eyjunni um ţessi ljós sem blásaklaus og illa gefinn almúginn leyfir sér ađ kalla "gyđingaljós", hefur Eva ekki einu sinni fundiđ hinn sanna uppruna ljósanna sćnsku (sjá hér og hér), og heildsalinn sem byrjađi ađ flytja ţetta "hemslöjd" frá Svíţjóđ er rangnefndur í grein nornarinnar.

En sama hvađ Eyjan og Kvennablađiđ segja, eđa hvađ Eva norn lćtur ljós sitt skína, ţá er ţađ nú stađreynd, ađ ljósastika gyđinga, hin sjöarma menorah, er fyrirmyndin ađ ljósunum sćnsku. Sjöarma ljósastikur voru oft í kirkjum Evrópu á síđari hluta miđalda og t.d. á altörum sćnskra kirkna frá ţví á 17. öld. Menn vildu minnast ţess ađ kirkja ţeirra stóđ i beinu sambandi viđ musteri Salómons í Jerúsalem.

Í dómkirkjunni í Lundi er forláta sjöarma stika úr messing frá 15. öld, sem framleidd var í Niđurlöndum. 

Á myndinni efst stendur Kristján Sveinsson sagnfrćđingur og starfsmađur Alţingis viđ stikuna stóru í Lundi og lćtur ljós sitt skína, og er hann hvorki gyđingur né ađdáandi sćnskrar stórmenningar. Kristján er hins vegar međ hćrri mönnum, ţannig ađ ţiđ sjáiđ ađ sjö arma ljósastikur eru oft hćrri og veglegri en hćstu Svíar, svo ekki sé talađ um spítnaruslaljósin sćnsku sem seld eru í IKEA og víđar.

Svíaljósin, sem ekki eru "gyđingaljós", eru búin til af misnotuđum smábörnum sem ţrćlkađ er út í Kína. Ţiđ getiđ ţví hćglega haldiđ áfram ađ nota ţessi ljós án vondrar samvisku. Gyđingar hafa ekkert grćtt á ţeim og ţau hafa nú veriđ gćđastimpluđ af virtri norn á Íslandi sem fremur sćringar á Eyjunni, ţar sem menn selja ekki söguna dýrar en ţeir keyptu hana.

Menorah Kinga

Kinga frá 2. eđa 3. öld e. Kr. , fundin í Jerúsalem, og sem sýnir m.a. Menoru, sjö arma ljósastiku gyđinga, sem var upphaflega olíulampi.


Klaustriđ og Gunnar

Fornmenjagarđur

Óska ber menningarsetrinu ađ Skriđuklaustri í Fljótsdal, ja öllum Íslendingum, til hamingju međ nýja fornminjasvćđiđ sem opnađ verđur á 500 ára vígsluárstíđ klaustursins sem er eftir nokkra daga. 

Varla hefur ţađ fariđ framhjá nokkrum, ađ miklar fornleifarannsóknir hafa fariđ fram ađ Skriđuklaustri og ekki hefur heldur veriđ sparađ á reikningi yfirlýsingagleđinnar. Um tíma mátti skilja, ađ Skriđuklaustur hefđi veriđ hospítal fyrir ínuitakonur frá Grćnlandi, (í ţá tíđ er íslenska heilbrigđiskerfiđ var annálađ), og jafnvel konu međ "fílamannseinkenni", sem var kallađur Paget sjúkdómur (sem sumir halda í óráđi ađ hafi hrjáđ Egil Skallagrímsson). Ţađ er auđvitađ allt bölvuđ vitleysa, eins og var t.d. líka tilfelliđ međ franskan pening sem fannst á Skriđuklaustri og örvarodd sem sagđur var af lásboga og margt fleira. 

Fyrir utan hinn netta fornmenjagarđ, sem nú er búiđ ađ hanna á Skriđuklaustri, og sem er til sóma, hafa fornleifarannsóknirnar ţar haft ákveđiđ skemmtanagildi fyrir ţjóđina í gúrkutíđ undanfarinna sumra. Ekki er ţó öllum atriđunum lokiđ. Nú vantar grand fínaliđ, ţar sem fremstu embćttiskonur landsins leggja blessun sína međ nćrveru sinni.

Hugsýn Skriđa

 

Ţessi ekki ófína teikning af hugsýn manna af ţví hvernig klaustriđ hafi litiđ út, er hreint út sagt kjánaleg. Ekki hef ég séđ neitt í fornleifunum eđa í sparsömu myndefni aldanna á eftir sem bent getur til kirkju eins og ţeirrar sem er sett fram í ţessari hugslettu. Ţetta er hugmynd sem ég býst viđ ađ komi út í bók um rannsóknirnar, sem ég hlakka til ađ sjá. Kannski er búiđ ađ leiđrétta eitthvađ ađ hinum glannalegum yfirlýsingum sem hafa skemmt allslausum fornleifafrćđingum eins og mér hinn síđari ár.

Gunnar Gunnarsson

Ég tel  persónulega nokkuđ víst, ađ kirkja á Skriđuklaustri hafi aldrei litiđ svona út. Ég er reyndar jafnviss um ţađ og ađ Gunnar Gunnarsson rithöfundur, sem ađ sjálfsögđu er heiđrađur á bćversku sveitasetri sínu á Hérađi, var brennandi og ósvífinn nasisti, ţótt ţví sé ćvinlega stađfastlega neitađ og engar heimildir ađ finna um slíkt á heimasíđu Skriđuklausturs eđa í fórum íslenskra menningarvita sem hafa ritađ sögu hans í greinum eđa bókum.

Eins og ég hef leyft mér ađ leiđrétta alvarlegar meinlokur sem upp hafa komiđ í Skriđuklaustursrannsóknum, leyfi ég mér ađ nefna eina eđa tvćr heimildir um hve atkvćđamikill Gunnar Gunnarsson var, og mikilsmetinn félagi, í nasistasamkundunni Nordische Gesellschaft. Sem dćmi má nefna, ađallega ţar sem ţeir sem mest hafa skrifađ um Gunnar hafa misst af ţví , ađ veturinn 1936-37 hélt félagiđ 75 fundi og jafnmörg erindi voru flutt á ţeim. Ţriđjungur allra erindanna, eđa 25 talsins, voru flutt af engum öđrum en Gunnari Gunnarssyni, bćndasyninum frá draumsýnarlandinu Íslandi. Félag, sem m.a. gaf út tölublađiđ Rasse, notađi skáld frá Íslandi sem ađalsprautuna á samkomum sínum. Ţess má geta ađ Heinrich Himmler sat í stjórn Nordische Gesellschaft.

Fornleifafrćđingar teikna gjarna prófíla af viđfangsefnum sínum. Íslendingar eru hins vegar enn ekki búnir ađ sjá hinn sanna prófíl Gunnars Gunnarssonar, ţrátt fyrir dođrant Jóns Yngva Jóhannssonar um Gunnar (2011). Hann kemst ađ ţeirri niđurstöđu ađ Gunnar Gunnarsson hafi ekki veriđ nasisti.

Međan nasistar brenndu bćkur á torgum, héldu ţeir bókasýningu, (les áróđurssýningu), í Kaupmannahöfn í september 1937. Ţar komu allir ţeir sem mćtur höfđu á nasismanum og ţeim helstu var bođiđ  í ţýska sendiráđiđ í Kaupmannahöfn, ţar á međal Gunnari Gunnarssyni,  "bóndasyni", enda Gunnar vel styrktur af ţessu sendiráđi 3. Ríkisins. Ţetta kom fram í tímaritinu Norden, sem nasistar gáfu út.

Gunnar 3
Gunnar horfir til veđurs 1938. Hann var hvorki vísari né víđsýnni en ţađ, ađ hann sá friđsamlega vinda blása frá Ţýskalandi.

 

Gunnar Gunnarsson bankađi upp á hjá Adolf Hitler í Berlín í byrjun árs 1940 og fékk einkafund. Sömuleiđis óskađi  hann sama ár eftir ţví ađ lesa upp úr verkum sínu fyrir ţýska hermenn. Hann ćtlađi karlgarmurinn í samkeppni viđ Marlene Diedrich um hylli.  En samt geta menn veriđ ađ neita ţví ađ hann hafi veriđ nasisti. Hvađ ţarf til? Halda menn ađ ađeins ţeir sem hafi starfađ í útrýmingarbúđum nasista hafi veriđ nasistar?

468px-Bundesarchiv_Bild_146-1969-067-10,_Alfred_RosenbergHeinrich_Himmler

Himmler og Rosenberg yfirmenn Gunnars í Nordische Gesellschaft

Samstarfsmenn Gunnars í Nordische Gesellschaft gerđu útrýmingarbúđirnar ađ veruleika. Gunnar ritađi einum ţeirra, Alfred Rosenberg, forstöđumanni Nordische Gesellschaft eftir 1933, bréf áriđ 1938, ţar sem hann lýsir ánćgju sinni yfir innlimum nasista á Austurríki. Gunnar skrifađi:

"Hrćsni hinna gömlu Friđarpostula veldur mjer meiri hugarćsingu, en hitt, hvernig Ţýskaland fór nú ađ ráđi sínu."

Ţetta hefur Rosenberg örugglega ţótt vćnt ađ heyra, en hann var hengdur i fyrir stríđsglćpi  áriđ 1946. Svo furđar ţađ frćđimenn af yngri kynslóđinni á Íslandi, ađ setuliđ bandamann á Íslandi hafi rannsakađ húsakynni Gunnars Gunnarssonar og heimsótt hann á Skriđu.

Hvern er veriđ ađ reyna ađ plata, eđa vill fólk láta plata sig? Af hverju geta rithöfundar eins og Böđvar Guđmundsson og Einar Már Guđmundsson ekki séđ nasistann í Gunnari Gunnarssyni. Af hverju er hann stikkfrí. Ađrar ţjóđir dćmdu vćgđarlaust listamenn ţá sem höfđu gert hosur sínar grćnar gagnvart 3. ríkinu. Á Íslandi fengu menn sem dufluđu viđ nasismann stórriddarakross međ stjörnu.

Gunnar sagđi ţetta í viđtali viđ á Gads Danske Magasin áriđ 1938:

„Ég er ekki stjórnmálamađur, en minn stuđningur viđ Ţýskaland varđ til á ţann hátt, ađ mér fannst ađ ţađ vćri vansćmandi ađ međhöndla mikilhćfa ţjóđ eins og Ţjóđverja á ţann hátt sem gert var í Versailles og Genéve. Ég hef veriđ nálćgur og horft á Ţjóđverja í ţeirra ýtrustu neyđ, ţar sem allur fjöldi fólksins hálfsvalt og hafđi varla klćđi til ađ hylja međ nekt sína. Og ég hef séđ Ţjóđverja rísa upp undir hinni nýju forystu međ ađdáunarverđum krafti og öđlast frelsi, ţađ frelsi sem viđ Norđurlandabúar vorum fyrstir til ađ syngja lof. Auđvitađ eru ţćttir ţróunarinnar, sem ég hefđi óskađ öđruvísi, en - ţađ er svo auđvelt ađ dćma og fordćma [...] Viđ Norđurlandabúar teljum okkur skylt ađ framfylgja réttlćtinu, en ţađ verđur ađ vera hlutlaust. Viđ hefđum t.d. ekki átt ađ taka sćti í Alţjóđasambandinu sem fullgildir ađilar, međan hinn stóri nágranni okkar í suđri átti einungis rétt á helmingsţátttöku, menningarţjóđ sem hefur gefiđ okkur svo mikilvćg andleg verđmćti í tímanna rás [...] Ég trúi í raun og veru á friđarvilja Ţjóđverja ..."

Ţetta sýnir okkur kannski bara ađ Gunnar var vitlaus og einfaldur bóndason? Ţađ held ég ekki ađ Gunnar Gunnarsson hafi veriđ.

Er Gunnar hafđi veriđ á einum af fyrirlestraferđum sínum í Ţýskalandi 1940, ţar sem hann trauđ upp í ađ minnsta kosti 40 borgum og bćjum, náđi dagblađiđ Berlingske Tidende tali af honum. Gunnar greindi frá viđdvöl sinni hjá Hitler:

„Já, ég rćddi persónulega viđ ríkiskanslarann. Hitler rćđir mjög blátt áfram og eđlilega viđ gesti sína, rétt eins og ţar röbbuđu saman góđir kunningjar. Og umrćđuefniđ eru sömu hlutir og atburđir og - kringumstćđur - sem koma okkur öllum viđ. Hann minntist á hinar miklu byggingarframkvćmdir um allt ríkiđ sem nú lágu niđri vegna stríđsins, og hann sagđi, ađ auđvitađ hefđi hann aldrei óskađ stríđs sem mundi raska hinni miklu ráđgerđ hans um uppbyggingu Ţýskalands."

Fyrr á 20. öldinni hafđi Gunnar reyndar einnig heillast af Stalín, hinum stóra böđlinum, sem hann hitti sem blađamađur í Moskvuborg áriđ 1927.

Veđur einhver í villu um, hvers konar karl Gunnar Gunnarsson var? Nei, hann var ekkert edjót! Hann var blindur nasisti.

15773935200633996488

Ţessi feiti, ljóti morđingi, Hinrich Lohse, kom međ Gunnari Gunnarsyni af fundinum međ Hitler 20. mars áriđ 1940:

Der isländische Dichter Gunnar Gunnarson wurde im März 1940 vom Führer und Reichskanzler empfangen. Gunnarson und der Leiter der Nordischen Gesellschaft, Gauleiter [Hinrich] Lohse, verlassen die Reichskanzlei (geleitet von einem Offizier der Leibstandarte SS Adolf Hitler);

Ljósmynd mun vera til af ţessum merka viđburđi. Hinrich Lohse bar ábyrgđ á morđum á gyđingum í Lettlandi, bćđi á ţarlendum gyđingum og öđrum. Alveg er ég viss um ađ svona upplýsingar séu ekki tiltćkar á Gunnarsstofu á Skriđuklaustri.


Íslenskar súpermýs

  Icelandic Supermice

Nýlega minntist ég á Ĺge Meyer Benedictsen. Langamma hans á Íslandi hét Jarţrúđur Jónsdóttir og trúđi ţví ađ íslenskar mýs gćtu róiđ á kúadellum. Íslendingar trúa oft hvađa dellu sem er. Má til ađ mynda nefna Kínverja nokkurn sem vill verđa keisari uppi á örćfum og dellunni í íslenskum fjármálafurstum áđur en allt hrundi á Fróni. Ég reyndist sannspár í fćrslu minni um ţá í frásögninni um súpermýsnar íslensku, sem fyrst birtist 6.11.2007.

---

Dr. Ebenezer Henderson, Skotinn sem gerđist prestur í Danmörku og dreifđi biblíum út um allt, velti líka fyrir sér veraldlegum fyrirbćrum. Hann velti fyrir sér íslenskum músum í ferđabók sinni frá Íslandi áriđ (1818). Ţar skrifar hann á blađsíđum 417-19 um athuganir Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar, sem fyrst komu út í Íslandslýsingu ţeirra áriđ 1772. Rannsóknir ţeirra bentu til ţess ađ hagamýs söfnuđu berjum og öđru ćtilegu á ţurrar kúadellur, sem ţćr svo roguđust međ niđur ađ nćsta lćk, hoppuđu um borđ og stýrđu dellunni međ halanum, ţangađ til ţćr voru komnar heilu og höldnu á áfangastađ.

Hr. Hooker, sem einnig ferđađist á Íslandi, henti gaman af ţessari vitleysu hjá Eggerti og Bjarna og segir okkur ađ sérhver viti borinn Íslendingur hlćgi af ţessari upplýsingu Eggerts og Bjarna.

En Henderson var trúmađur og hann tilkynnti lesendum sínum međ mikilli andargift í bók sinni Iceland: Or the  Journal of A Residence in the Island during the Years 1814 and 1815:

"Having been apprised of the doubts that were entertained on this subject, before setting out on my second excursion, I made a point of the account, and I am happy in being able to say, that it is now established as an important fact in natural history, by the testimony of two eye-witnesses of unquestionable veracity, the clergyman of Brjamslćk, and Madame Benedictson of Stickesholm, both of whom assured me that they had seen the expedition performed repeatedly".

henderson  Ebenezer Henderson hafđi mikil áhrif á skeggtísku Össurar Skarphéđinssonar

Madame Bendediktsson, sem hét Jarţrúđur Jónsdóttir (og var kona Boga Benediktssonar faktors og frćđimanns) hafđi á sínum yngri árum haft möguleikann á ţví eina kvöldstund, ađ virđa fyrir sér mýs viđ strönd lítils stöđuvatns, og sjá hvernig litlu dýrin léku listir sínar sem ferjumenn. Maddaman greindi einnig frá ţví ađ mýsnar hefđu notađ ţurra sveppi sem töskur.

Annađ hvort hefur frú Jarţrúđur sjálf veriđ á sveppum ţetta sumar, eđa ađ hún hafi veriđ berdreymin í meira lagi og hefur máski séđ fyrir sér Íslendinga áriđ 2007 fyrir utan Bónusverslun, en ekki getađ sett ţá sýn í samhengi - ekki trúađ sínum eigin draumum.

Ţetta athćfi íslenskra músa ţótti enn svo merkilegt áriđ 1832, ađ alţýđufrćđararnir hjá Penny Magazine sögđu frá ţessu og bćttu viđ myndinni af íslenskum músum á siglingu.

Nú er vandamáliđ bara, ađ ég veit ekki hvort ţetta er rétt eđa rangt. Ég hef aldrei fylgst međ músum. Geta íslenskar mýs siglt á kúadellum og hafa ţćr yfirleitt leyfi til ţess? Sumir íslenskir fjármálasnillingar geta greinilega siglt á hvađa dellu sem er og er ţeim trúađ fram í rauđan dauđann.


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband