Steinar í götu Dana - á endanum hafðist það

Þjóðhátíðardagurinn verður með öðru sniði hjá mér í ár, en svo oft á síðastliðnum árum. Þá hef ég gjarnan, ef veður leyfir, farið í fjallgöngu upp á manngerðan hól hér í grennd við heimili mitt. Þar uppi, með útsýni yfir alla flatneskjuna umhverfis Kaupmannahöfn og Hróarskeldu, borða ég venjulega sykursnúð, drekk brúsakaffi, flagga þjóðfánanum í smælkisútgáfu úr plasti, og syng svo innra með mér Yfir kaldan eyðisand eftir Kristján Fjallaskáld.

Í ár fer hin árlega "fjallganga" í vaskinn. Ég fylgi í staðinn þýskum kúnstner, myndhöggvaranum Gunter Demnig, um götur Kaupmannahafnar, þegar hann mun setja 12 steina í götu Dana þann 17. júní.

Steinana, sem kallast Stolpersteine upp á þýsku, köllum við snublesten á dönsku. Steinar þessir eru hugmynd og núorðið lífsverk Demnigs. Hann hefur þegar lagt yfir 74.000 slíka steina í gangstéttir við hús í Evrópu, þar sem fórnarlömb nasismans bjuggu, áður en þau voru flutt til fanga- og útrýmingarbúða af kvölurum sínum eða meðreiðarsveinum þeirra um gjörvalla Evrópu.

Ég greindi frá áformum mínum á öðru bloggi mínu árið 2010 (sjá hér) og síðar í þremu greinum í dönsku tímariti (sjá t.d. þessa hér). Kannski hefur einhver lesið það og síðan leitað án árangurs að steinum í Kaupmannahöfn. En nú koma loks fyrstu steinarnir.

Hugmyndin um að fá steinana til Danmerkur kviknaði hjá mér árið 2008. Árið eftir varð ólaunaður ritstjóri ársritsins Rambam, sem Selskabet for Dansk Jødisk Historie gefur út. Sem meðlimur í stjórn þess félags reyndi ég að koma verkefni með þessa steina á skrið, en lítið gekk. Fyrir ýmsar sakir, meðal annars vegna krabbameinsjúkdóms, lognaðist verkefnið út af í bili. Ég mætti einnig þeirri skoðun margra, að gyðingar ættu nóg af peningum og gætu því borgað fyrir þessa steina sjálfir. Þó það sé nú fjarri sannleikanum, þetta með auðæfi gyðinga, þá setur Demnig þær skorður, að gyðingar megi ekki borga fyrir steinana sem settir eru fyri gyðinga sem myrtir voru í Helförinni, nema að það hafi verið nánir ættingjar.

Fyrir tveimur árum fór svo fólk aftur að að fá áhuga fyrir verkefninu og mér var vinsamlegast boðið að vera með í nýju átaki, þar sem ítarlegar upplýsingar um hluta af því fólki sem minnst verður verkefninu er aðeins að finna í bók minni Medaljens Bagside, sem út kom hjá forlaginu Vandkunsten árið 2005.

Bókin fjallaði meðal annars um gyðinga sem dönsk yfirvöld vísuðu úr landi á árunum 1940-1943. Rannsóknir mínar og doktorsritgerð fyrrverandi samstarfskonu minnar á Dansk Center for Holocaust og Folkedrabsstudier, Silvia Goldbaum Tarabini Fracapane, liggja síðan til grunns fyrir upplýsingum um þá einstaklinga sem steinar verða lagðir fyrir 17.júní, til að minnast þeirra gyðinga sem urðu nánaglalegri flóttamannastefnu Dana að bráð á árunum 1940-43; Sem og þeirra gyðinga, danskra og ríkisfangslausra, sem fluttir voru frá Danmörku árið 1943 til Theresienstadt, þar sem sumir þeirra létu lífið og einn í og Auschwitz.

Snublestensgruppen i Danmark

Síðan í fyrrahaust hefur hópur, sem kallar sig Snublestensgruppen i Danmark, undir forystu Henriette Harris, dansks blaðmanns og rithöfundar í Berlín, komið saman og unnið að því að sækja um fjármagn til að leggja fyrstu 12 steinana í götu Dana. Fyrir utan hana og mig eru í vinnuhóp okkar eftirfarandi virkir meðlimir: Nili Baruch, Karin Sintring, Charlotte Thalmay, Rasmus Schou Terkildsen og Silvia Goldbaum Tarabini Fracapane.

Vefsíða verkefnisins er í vinnslu, en nú má þegar sjá frumgerð hennar á:

www.snublesten.org

Steinn fyrir Ernst Platzko

Einn þeirra sem lagður er steinn fyrir var Ernst Platzko. Ernst fæddist í borginni Nove Mesto í Slóvakíu árið 1882. Hann stundaði lengst af verslun og hafði í yfir 20 ár komið til Danmerkur, oft 3-4 sinnum árlega með yfirhafnir, kápur og pelsvörur, mestmegnis fyrir konur.Vörur sínar seldi hann í stórverslanir Kaupmannahafnar og var hjá þeim aufúsugestur. Vörur hans voru vinsælar og vandaðar og seldust vel í Magasin du Nord, Illum/Crome & Goldschmidt. Hann var annálaður gentlemaður sem verslunarstjórar vildu gjarnan eiga í viðskiptum við og fá í heimsókn.

Ernst Platzko stundaði lengi verslun sína við Norðurlöndin frá Vín. Áður en nasistar réðust inn í Austurríki árið 1938, var Platzko löngu orðinn ekkjumaður. Dætur hans þrjár voru fluttar til British Mandatory Palestínu. Sonur hans, Karel, og Ernst Platzo sjálfur, komust hins vegar til Lundúna, þar sem þeir stunduðu heildsölu á góðum breskum yfirhöfnum til Norðurlandanna. Nokkrum dögum fyrir innrás Þjóðverja í Danmörku kom Ernst til Kaupmannahafnar með vörulager sinn. Hotel d'Angleterre var fullbókað og fylltist af þýskum foringjum, svo hann fékk sér herbergi á Pension Askestad i Bredgade 3, eins og hann hafði oft gert áður, þegar ekki var laust á hótelinu margfræga, sem meira að segja komst í nokkur ár í eigu Íslendinga.

Ernst Platzko seldi fljótt vörulager sinn sinn fyrir 25.000 kr. og tók pantanir fyrir næstu ferð - sem aldrei vari farin. Hann fékk hins vegar aldrei nema nokkur hundruð danskar krónur útborgaðar, því Seðlabanki Dana (Nationalbanken) tók peninga hans í sína umsjá. Í dag eru þeir horfni. En nú gat hann ekki lengur haldið áfram til til Englands eða fylgt eftir sendingu með gæðayfirhöfnum til Svíþjóðar. Þjóðverjar höfðu vitaskuld áhuga á fólki sem var ættað frá Bretlandseyjum eða sem komið hafði þaðan og voru margir settir í fangabúðir. Dönsk yfirvöld gerðu að eigin frumkvæði viðvart um Ernst Platzko og handtóku hann áður en Þjóðverjar báðu um hann. Hann var sendur til Þýskalands í Sachsenhausen-búðirnar norður af Berlín, þar sem hann var myrtur í Október árið 1942. 

Gyðingahatur tröllreið Danmörku, ekkert síður en öðrum löndum Evrópu. Flóttamannastefna Dana í lok 4. áratugarins byggði á þeirri skoðun að flóttamenn væru dönsku efnahagslífi til mikillar byrði. Það var vitanlega algjör fjarstæða. Sumir útlendingar fengu landvistarleyfi, og ef men gátu sýnt flokkskýrteini sem kratar, fengu þeir líka inni. En dönsku þjóðinni var fyrir löngu búið að telja trú um að gyðingar og t.d. kommúnistar væru óferjandi fólk. Þess vegna buðu Danir þýska setuliðinu fólk, oft án þess að Þjóðverjar vildu taka á móti því. Danir nauðuðu jafnvel í Þjóðverjum þangað til þeir gáfu sig. Þá voru örlög gyðinga, sem í slíku lentu, talin.

Lesið meira um Ernst Platzko í þessum kafla í bók minni Medaljens Bagside, sem kom út hjá Forlaginu Vandkunsten árið 2005.

Hverra minnumst við 17. júní?

Á mánudag verður settur steinn til minningar og íhugunar um eftirfarandi einstaklinga á 9 stöðum í Kaupmannahöfn 17.júní 2019. Lesið nánar á www.snublesten.org

Við Krystalgade 12, kl. 9

Beile Malka Zipikoff
   f. Untershlag, 1860
   Lést í Theresienstadt 21.10.1943

Rosa Nachemsohn
   f. Nachemsohn, 1869
   Lést í Theresienstadt 22.12.1943

Thora Krogmann
   f. Wohlmuth, 1867
   Lést í Theresienstadt, 13.8.1944

Við Nørregade 27, kl. 10.10

Julius Barasch
   f. 1898
   Myrtur í Auschwitz, 23.10.1943
Irma Barasch
   f. Marcuse, 1893
   Myrt í Auschwitz

Við Kronprinsensgade 13, kl. 10.45

Ruth Fanni Niedrig
   f. Sechelsohn 1920
   Myrt í Auschwitz í ágúst,1943

Við Bredgade 3, kl. 11.15

Ernst Platzko
   f. 1882
   Myrtur í Sachsenhausen, 16.10.1942

Við Sølvgade 34C, kl. 11.45

Schmul Sender Jonisch
   f. 1899
   Myrtur í Auschwitz í mars 1944

Ravnsborg Tværgade 3, kl.12.30

Pinkus Katz,
   f. 1875
   Látinn í Theresienstadt, 15.3.1944

Við Borgmestervangen 4A, kl. 13.10

Lieselotte Schlachcis
   f. 1910
   Myrt í Auschwitz, 30.1.1943

Við Rantzausgade 18, kl. 13.50

Herchel Fischel Choleva
   f. 1885
   Látinn í Theresienstadt, 17.10.1944

Við Carl Plougs Vej 7, Frederiksberg, kl. 14.20

Jacob Thalmay
   f. 1904
   Myrtur á dauðgöngu frá Auschwitz til Melk,
   9.3.1945

Steinar á Íslandi?

Ég hef lengi íhugað að steinar yrðu lagðir í götu Reykvíkinga, fyrir fólk sem vísað var úr landi, t.d. Rottberger-fjölskylduna og Alfred Kempner. Hægt er að minnast fórnarlamba nasismans með steinum, þó fólk hafi ekki verið myrt. Gyðingar og aðrir voru fórnarlömb íslenskrar flóttamannastefnu, sem var framfylgt af ríkisstjórnum sem að hluta til fylgdi straumum frá Danmörku, en voru þar að auki yfir sig hrifnar af þróun mála í Þýskalandi nasismans.

Hver steinn kostar 120 € (rúmlega 17.000 ISK miðað við gengi 15.6. 2019); og svo þarf vitaskuld að standa straum af kostnaði við heimssókn Gunter Demnigs sem leggur alla steinana. Hann ferðast látlaust og eyðir ekki neinu á sjálfan sig og neitar að búa á dýrum hótelum (sem verður ugglaust erfitt að leysa á Íslandi). Steinar fyrir íslenska sjómenn, sem létu lífið í árásum þýska flotans, koma einnig vel til greina. 

Hvað segja danskir fjölmiðlar?

Weekendavisen 14.6.29109

Politiken

Kristeligt Dagblad

Minby.dk

DR, Søndagsavisen 16.6.2019

Sjá  WWW.SNUBLESTEN.ORG