17. júní á dönsku fjalli

Í dag hélt ég upp á 17. júní, aleinn. Ég kleif hæstu hæð yfir jafnsléttu á Sjálandi, sem er 45 metrar yfir umhverfinu í kring og 67 metra yfir sjávarmáli, og ekki nema tæpir 3 km. frá heimili mínu.

Staðurinn heitir Herstedhøje. Á 7. og 8. áratug síðustu aldar auðgaðist bæjarfélagið Albertslund á að leyfa öðrum bæjarfélögum á Stórkaupmannahafnarsvæðinu á losa sig við byggingar- og vegavinnuúrgang nyrst á landi sínu, í allt 3 milljónir teningsmetra. Síðan voru haugarnir græddir og liggja í jaðri eins stærsta skógar Danmörku Vestskoven sem einnig var ræktaður á þessum árum.

Víðsýnt er af hæsta hólnum á Herstedhøje. Til vesturs að Hróarskeldu, í austur að kirkjuturnum Kóngsins Kaupmannahafnar, suður í Kögunarflóa og eitthvað norður fyrir Héraskóg og Lyngby. Fáir Kaupmannahafnarbúar vita sem betur fer af þessari hæð, enda hætta þeir sér venjulega ekki út fyrir bæjarmúrana og þola ekki hærri hæðir en 6. hæð í Bellahøj.

Hæðin Herstedhøje þann 17. júní 2014

Þegar upp á fjallið var komið breiddi ég út dúk við útsýnisskífuna sem þar er á gríðarstórum granítsteini. Ég setti á dúkinn tvo silfurstjaka og dró íslenska fánann að húni og í stórt glas hellti ég svo ískaffi sem ég hafði búið til heima. Ekkert sterkara var haft við hönd. Ég sönglaði svo og flautaði nokkra ættjarðarsöngva, eða þau erindi sem ég man í svipinn eftir langa útivist.

Til að fagna nýjasta sigrinum yfir ESB, sem gerir Dönum kleift að borða áfram kanilsnúða eins og þeir hafa alltaf gert, og sem Íslendingar hafa apað eftir þeim, át ég girnilegan snúð til að halda upp á afmæli Jóns Sigurðssonar forseta. Ég er alltaf með mynd af Jóni í veskinu.

Meðan ég smjattaði ánægjulega á snúðnum, hugsaði ég til þýsku sígaunafjölskyldunnar Ringat, aldraðra hjóna og barnabarns þeirra á 14. ári, sem ég ætla að skrifa um. Danir vildu ekki veita þeim landvist árið 1946 og helst koma þeim úr landi. Hjónin höfðu misst 4 af börnum sínum í Stutthof og Auschwitz, nokkur tengdabörn og fjölda barnabarna. Þetta voru því mjög pólitískt kórréttur 17. júní hjá mér.

Ég var lengst af einn í veislunni fyrir utan ær og lömb sem beitt er þarna á sjálenska hálendið. Þjóðlegra gat þetta ekki verið. Megn lykt af sauðataði og lambaspörðum, sólbrenndur og sauðalegur náungi í sólinni með snúð í andvaranum, hátt hafinn yfir lítilmennsku og lágkúru landsins fyrir neðan hann, næstum því eins og Andri Snær Magnason.

"Tillykke med fødselsdagen Jón, du ville have gjort það sama í mínum sporum."

Majstro Þórbergur

La Tradukisto, eða Þýðandinn, heitir netrit esperantista á Íslandi. Áður, eða síðan 1989, var La Tradukisto gefinn út á pappír, en nú heldur ritið áfram á veraldarvefnum. Þar er nú hægt að sjá tvær listagóðar þýðingar Kristjáns Eiríkssonar á tveimur bréfum Þórbergs Þórðarsonar á esperantó, meðal annars allrafyrsta bréf Þórbergs á esperantó frá 1926, sem hann skrifaði Vilmundi Jónssyni síðar landlækni. Bréfið er það sem í dag kallast "tær snilld".

Einnig er, á meðal fjölbreyttra þýðinga, að finna bréf Þórbergs frá 1932 til hollenskrar konu sem hét Gerarda de Waart. de Waart var mikill esperantisti og rithandarrýnir. Þórbergur hafði líklega lofað henni safaríkum bréfum með íslenskum hneykslissögum og það loforð hélt hann svo sannarlega. Vart hefur hinni hollensku slúðurkerlingu þótt merkilegar upplýsingar um tilfallandi og óþekkta Íslendinga, en líklega hefur hún fengið ágæta fullnægingu úr safaríkum stíl Þórbergs.

Þegar Þórbergur var annars vegar að skrifa hneykslissögur á esperantó, gátu bréfin orðið mjög löng "eða sextíu síður með minni hjartahreinu eigin hendi", en það var reyndar lengd slúðurbréfsins til frú Gerördu de Waart. Sannleikurinn tekur nefnilega alltaf meira pláss en lygin. Hér má lesa unaðslegan kafla um Laxness í þýðingu Kristjáns Eiríkssonar. Því miður hefur Þýðandinn enn ekki sett allt bréfið á veraldarvefinn. Hann er líklega hræddur við skoðanalögreglu og menningarmafíur, en þar má lesa stærri hluta bréfsins, þótt mikið af því safaríkasta vanti. 

Útvarpið var um daginn með ágætan þátt (síðari þáttinn má hlusta á hér)um esperantóskrif Þórbergs, þar sem rætt var við þýðanda hans, Kristján Eiríksson. Kristján lét á sér skilja að búast mætti við bók með þessum góðu bréfum, þá vonandi bæði á esperantó og íslensku. Lestur Pálma Gestssonar úr bréfinu til Gerördu de Waart er að vonum meistaralegur. Pálmi les úr bréfinu án styttingar eða "ritskoðunar" og þar fáið þið það sem uppá vantar í þýðingunni á La Tradukisto á lýsingu Þórbergs á Laxness og Stefáni frá Hvítadal.  Það er mikill unaður fyrir fólk sem hefur gaman af hneykslissögum. Viðtal er svo við Halldór Guðmundsson, en ekkert heyrðist í Hannesi Hólmsteini. Mér heyrist að Halldór Guðmundsson sé aðeins of bitur og sár og jafnvel ógeðslega spældur yfir því að hafa ekki fengið þessi esperantóbréf Þórbergs með í risaverki sínu um Laxness, eða um Þórberg. Nú þarf líklega að gefa út nýjar ævisögur Laxness, Þórbergs og Gunnars Gunnarssonar, og í þeirri síðastnefndu verður vonandi loks viðurkennt að Gunnar Gunnarsson var habíll nasisti, og ekki á undanþágu eins og allt og allir á Íslandi. Meira hlakka ég þó til að lesa komandi bók Kristjáns Eiríkssonar um esperantistann Þórberg Þórðarson.

 Gunnar Gunnarsson, islanda nazia aÅ­toro, neniam skribis unu vorto en esperanto.
Vidita tie kun siaj amikoj en la SS.

Mig langar einnig að benda á heimasíðuna esperanto.is, þar sem er að finna tengil við forrit sem menn geta nýtt sér til að læra esperantó. Hvet ég menn að stúdera þetta snjalla alheimsmál til að geta talað kurteislega við fólk frá framandi löndum, til að segja því hneykslissögur og síðast en ekki síst til að forðast misskilning og fordóma. Mæli ég sérstaklega með þessu tungumáli fyrir framsóknarmenn, múslíma og aðra, þó svo að gyðingur hafi verið heilinn á bak við það. Það voru hvorki samantekin ráð né samsæri.

Þegar Matthíasi var hent á haugana

Nú ætla ég að segja ykkur ljóta, íslenska sögu. Áður hef ég sagt hluta hennar þegar ég greindi frá landakorti sem henda átti út á Þjóðminjasafni í byrjun tíunda áratugar síðustu aldar. Kortið, einblöðung, sem prentað var á þunnan dagblaðapappír, átti upphaflega Matthías Þórðarson þjóðminjavörður. Þegar skjala- og einkasafn hans var skráð á Þjóðminjasafninu fyrir rúmum 20 árum var á algjörlega óskiljanlegan hátt ákveðið að farga ýmsu úr einkasafni Matthíasar sem ekki þótti ástæða til að geyma á Þjóðminjasafninu.

Matthías safnaði öllu, t.d. öllum aðgöngumiðunum sínum í Tívolí til fjölda ára. Þeir voru einnig meðal þess sem þjóðminjavörður ákvað að farga í byrjun 10. áratugar síðustu aldar (sjá mynd efst). Matthías fékk líka mikið af rituðu máli frá háttsettum nasistum í Þýskalandi, sem stundum var áritað af höfundum. Svo mikið var af þannig bleðlum í því sem Þjóðminjasafnið henti út á tveimur pöllum á haugana, að vart verður í framtíðinni hægt að sjá að Matthías hafi verið hallur undir hakakrossinn eins og svo margir kirkjuræknir menn gátu verið á Íslandi. Að mínu mati heillaðist Matthías mjög af þýskri menningu, en var einnig veikur fyrir nasismanum eins og margir Íslendingar, sem ekki sáu í gegnum hatrið og helstefnuna.  

Þegar persónulegri söfnunargleði Matthíasar Þórðarsonar var kastað á haugana var ég kominn með annan fótinn inn á Þjóðminjasafnið, og fékk leyfi þjóðminjavarðar í snarheitum að tína smáræði úr því "rusli" sem hent var úr geymslum Matthíasar Þórðarsonar, áður en því var hent inn í sendibíl. Meðal þess sem ég tók var kortið. En ég tók einnig sýnishorn af Tívolí, sirkusprógrömmum og nasistableðlum. 

Matthías átti mikið af sérritum úr Völkischer Beobachter (Das deutsche Weltblatt im Kampfe gegen Alljuda) og frá Ahnenerbe-stofnun SS, sem "vinir" hans í Þýskalandi sendu honum. Þetta var nú í raun eins konar sirkusblað.

 

Matthías var ekki nasisti, heldur þjóðernissinni af gamla skólanum, sem elskaði danska menningu og síðar þýska. Hér er hann (lengst til hægri) í fánanefndinni.

Matthías í leðurjakka og með hvítt kaskeiti sýnir fólki mannabein í kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal árið 1939, þar sem hann stóð fyrir rannsókninni. 

 

 

Eyðilegging Þjóðminjasafns á menningararfinum

Ímyndið ykkur hve mikið hefur verið eyðilagt af minjum um þá menningu sem ríkti á dansk-íslenskum heimilum í Reykjavík í byrjun 20. aldar. Hugsið ykkur hve mikilvægur þessi efniviður hefði verið þegar fólk fór loks að asnast til að rannsaka stöðu Dana og áhrifa danskra og annarra menningarstrauma á Íslendinga og Dani á Íslandi á 20. öld. Nýlega las ég um doktorsritgerð Írisar Ellenberger um þau málefni. Henni hefði ugglaust þótt bitastætt að komast í það efni sem sýndi áhuga Íslendinga á danskri skemmtanahefð snemma á 20. öld, en sem Þjóðminjavörður og safnstjóri Þjóðminjasafnsins létu henda á haugana.

Í þessu tilfelli var kastað á glæ einstakri heimild um fólkið sem menntaðist í Danmörku, sem fór til Hafnar til að ná sér í menningarauka. Þetta var fólkið sem ferðaðist á Gullfossum. Það var auðvitað ekki öllum gefið, en þessi menning var mikilvægur þáttur af menningarsögu Íslendinga. Matthías, sem um skeið var kvæntur danskri konu, Avilde Marie Jensen, hafði safnað saman sögu sinni í Kaupmannahöfn frá lokum 19. aldar og byrjun þeirrar 20, og fyrri konu sinnar. Því var kastað á glæ fyrir skammsýni Þórs Magnússonar Þjóðminjavarðar.

Matthías var í Tivolis Glassal þann 5. september 1903, á 60 ára afmæli Tivolis. Líklega hefur hann einnig hlustað á Harmoniorkesteret, sem mynd var af í skrá yfir Tivolis 60 Aars Jubilæums Fest, sem hann tók með sér til Íslands.

Kanahatrið efldi Danahatrið

Þjóðernishyggja vinstrimanna sem blossaði upp eftir síðara stríð, eða þegar bandarísk herlið kom aftur til að koma upp herstöð, olli á furðulega hátt ímugust á öllu dönsku. Keltamanían fékk byr undir báða vængi. Það komst í tísku að vera kelti en ekki einhver Skandínavi, sem bara höfðu verið Íslendingum til vansa síðan 1262.  Aftur var farið að kalla Dana Bauni og Baunverja. Þjóðviljinn kepptist við að skíta allt danskt út og hamra á gömlum mýtum um stjórnartíð Dana á Íslandi. Herinn átti að vera álíka slæmur ef ekki verri en stjórnartíð Dana, og að sögn nýþjóðernissinnanna, sem trúðu frekar á Kreml en kapítalista, var bandarískur her hið nýja ok sem Íslendingar kölluðu yfir sig rétt eftir að þeir höfðu losað sig undan Dönum. Samlíkingar milli varnaliðs og meints oks Dana á Íslendingum komst í tísku. Þetta hugarfar smitaði langt út fyrir hugarheim þeirra sem notuðust við barnalegar þjóðernisklisjur líkt og Þjóðviljinn notaði óspart.

Á fundi þjóðminjavarða í Borgarnesi árið 1994, þegar minjar um síðari heimsstyrjöld á Norðurlöndunum voru m.a. á dagsskrá, hélt Þór Magnússon eintal um hvel lítils virði honum og Íslendingum þættu herminjar á Íslandi. Ég var ritari fundarins, og man að ég var að springa úr skömm. Augnagotur annarra Þjóðminjavarða sýndu mér líka, að menn voru forviða yfir áhugaleysi Þórs Magnússonar á stríðsára- og hernámsminjum á Íslandi. Ég greindi eftir fundinn þjóðminjaverði Dana, Olaf Olsen, frá því hvernig Þór hefði leyft að varpa nasistableðlum og öðrum afrakstri söfnunargleði  Matthíasar Þórðarson á öskuhaugana. Ég vil ekki hafa það eftir sem Olaf Olsen, fyrrv. prófessor minn, sagði um fyrrv. þjóðminjavörð okkar.

En hér við þessa færslu sjáið þið úrval af þeim nasistaáróðri sem mér tókst að bjarga úr hrúgum þeim af ritum og bæklingum sem varpað var í tvö stór trog eða kassa, sem komið hafið verið fyrir á brettum. Mikið var af nasistaáróðri. Ég man eftir úrklippu, sem ég tók því miður ekki fyrir litarefni "Nationalbraun" sem men gátu keypt til að lita skyrtur sínar. Ef til vill hefur Matthías verið að velta fyrir sér að kaupa slíkan "taulit" til að vera í rétta tauinu þegar hann tók á móti "fræðimönnum" nasista sem ólmir vildu koma til Íslands.

Öllu þessu var lyft upp í sendibifreið og ekið á haugana. Ég sársé eftir að hafa ekki beðið sendibílstjórann um að aka þessu "drasli" heim til foreldra minna.

 

"Handritin heim", en dönsk-íslensk menningarsaga er sett haugana.

Á menningararfurinn á Íslandi aðeins að vera "hreinræktaður"? Það er þörf spurning handa Sigmundi Davíð Gunnlaugssyni, manninum sem í dag stýrir öllum menningararfinum úr ráðuneyti sínu. Hann situr einnig í forystu flokks sem notar hatur lítils hluta þjóðfélagsins í garð trúar- og minnihlutahópa til að snapa sér atkvæði í sveitarstjórnarpólitíkinni. 

Það hefur líklega ekki farið framhjá ykkur, en aðrir en skyldleikaræktaðir heimalningar hafa búið á Íslandi og gefið íslenskri menningu mikið og stundum meira en þeir sem vart migu út yfir hreppamörkin.