Gamall skólafélagi úr MH, sem ég ferðaðist með til Orkneyja fyrr í ár, ásamt öðru góðu fólki á sama reki og við, færði mér merkileg bók að gjöf í ársbyrjun. Hann hafði fundið bókina á fornbókasölu í Reykjavík. Hann taldi bókina vera gersemi fyrir mig, og það er hún svo sannarlega, enda er þetta fágæt og frekar verðmæt bók.

Bókin er eins konar katalóg yfir prentmót og stafi, upphafsstafi og alls kona bókarskreyti sem fyrirtæki Hermanns Bertholds í Berlín og víðar gáfu út. Stofnandi fyrirtækisins Berthold, var ekki gyðingur. Hann bjó til stafagerðir fyrir ýmis tungumál, sem fræðimenn þurftu öðru hvoru að nota. Árið 1924 gaf fyrirtæki Bertholds út stafabók fyrir hebreskar, arameískar og jiddískar bækur. Útgáfan var gerð með aðstoð Josephs Tscherkassky frá Kiev, sem hafði lengið rekið prentsmiðju fyrir hebreska prentun, Tanach-útgáfur (Gamla Testamentið), bænabækur alls kyns, sem og allra handa prentun á jiddísku, og allt niður í boðskort og jafnvel bíómiða. Bókin var endurprentuð árið 1940, en bróðurpartur þess upplags lenti á bókabrennum nasista og er sú útgáfa enn sjaldgæfari en katalógurinn frá 1924.

Bókina sem MH-ingurinn gamli fann, bar stimpil frá stofnun í Kaupmannahöfn, sem ekki er lengur til. Það var Den Grafiske Højskole. Ekki var bókin úr bókasafni skólans, heldur hefur hún öllu heldur verið seld þar áhugasömum prenturum framtíðarinnar, sem hugsanlega höfðu áhuga á að prenta á hebresku eða jiddísku. Lítið hefur þó verið um slíkt í Danmörku.  Hugsanlegt er þó einnig, að bókin góða hafi verið í einhverju handbókasafni skólans.

En það er þó staðreynd, að í Danmörku elska menn ekki bækur eins mikið og sumir Íslendingar gjöra.

Bókasafni Den Grafiske Højskole var að sögn komið fyrir á Konunglega Bókasafninu (KB), en það hefur ekki fengið eintak af téðri bók. Hið Konunglega Bókasafn Dana á aðeins eitt eintak, sem komið er úr einkabókasafni David Simonsens yfirrabbína (1853-1932).

Simonsen var svo mikill bókafíkill, að annað eins hefur vart þekkst - hvorki fyrr né síðar. Konan hans, Cora, var lítil mjóna, annars hefði hún ekki komist um íbúð þeirra hjóna fyrir skruddum. Bækur söfnuðust upp á gólfinu, og "allt í einu var komið bókaborð - og bókastóll". Þetta var fyrir þann tíma að menn fengu rykofnæmi. Sem betur fór komst Konunglega Bókasafnið í safn Simonsens að honum látnum. Það er einstakt, en nú hefur því verið hraukað inn í eitthvað pakkhús í iðnaðarhverfi utan Kaupmannahafnar.

Þeir sem hafa áhuga á meiri fróðleik um prentmótaframleiðsluna hjá Hermann Berthold, geta lesið sér til óbóta um prentmótabækur forlags Hermanns Bertholds hér.

Hér má finna afar lúið eintak af bókinni fyrir 400 "bucks"" bandarísk - ef einhver hefur áhuga.

Dr. Bjarni F. Einarsson er búinn á vertíð sinni á Stöð í Stöðvarfirði í sumar. Ekki vantaði heldur stuðfréttir þetta árið (2024). Fyrr á árum hafa margar fréttir komist í annála og verið teknar fyrir í harðri gagnrýni Fornleifs, sem hefur reynt að sjá það skemmtilega í allri vitleysunni sem stundum vellur þarna upp úr moldinni fyrir austan.

Bjarni F. Einarsson greindi í ár sérstaklega frá skoðunum sínum á hringlaga steinflögum sem þar finnast í tugatali. Þær eru flestar manngerðar og úr steini sem er að finna í Stöðvarfirði og á Austfjörðum - en ekki frá framandi löndum eins og perlan fræga, sem Bjarni langsótti þaðan fyrir nokkrum árum. Bjarni greindi frá því í sumar, að einhver gárungur hefði stungið upp á því að þetta væru spilapeningar (enska: jettons) og að Stöð væri fundið elsta, íslenska spilavítið. Enn taka menn íslenska fornleifafræði greinilega ekki mjög alvarlega. Af hverju skyldi svo vera? 

Nú síðast greindi Bjarni sjálfur frá því að hann hallaðist að því að skífurnar hringlaga sem þar finnast í miklum mæli, hafi verið einhvers konar tappar á dýrabelgi, sem menn fluttu fulla af lýsi til Noregs, vel að merkja lýsi sem unnið var spölkorn frá sjávarsíðunni. Þarna áður fyrr gerðu menn allt til að tefja fyrir sjalfum sér,

Fyrir utan að ég trúi því hvorki, að lýsi hafi verið flutt til Noregs alla leið frá Íslandi, né að búaseta í Stöðvarfirði hafi hafist miklu fyrr en það hefðbundna landnám sem við getum staðfest með mismunandi aðferðum og heimildum til síðari hluta 9. aldar, þá tel ég tappakenningu Bjarna fámóta fjárstæðukennda. 

Lesa fornleifafræðingar sér ekki til í bókum um fornleifafræði Vestnorrænna landa? Lengi hafa fundist flatar steinskífur við fornleifarannsóknir á Skotlandi, í Orkneyjum, og á Hjaltlandi. Flestar þeirra eru tengdar Péttum, en sumar hafa þó fyrir vissu fundist í mannvistarlögum norrænna manna sem settust þar að, og það mestmegnis friðsamlega. Margar þeirra eru með skreyti en aðrar ekki. Þar, líkt og í Stöðvarfirði, er ósköp lítið vitað hvað menn gerðu með þessa steina, annað en að merkja sér eitthvað - hugsanlega til að merkja vöru líkt og þeir notuðu svokallaða pulsupinna og vörupinna á miðöldum.

Kannski hafa komið Péttar  (Enska: Picts) til Íslands með landnámsmönnum og verið að búa til svona skífur í frístundum sínum, sem þeir hafa svo fullklárað kaldar vetrarnætur í búum norskra höfðingja og sjóræningja í Orkneyjum sem sóttu eitthvað gott, annað en lýsi, til stórrar eyju í norðri. Norðmenn settust að á Orkneyjum í lok 8. aldar. 

Ef Norðmenn hafa vitað um Ísland, fyrr en almennt er álitið, þá er hugsanlegt að þeir sem tóku Hjaltland og Orkneyjar hafi hugsanlega farið með vinnuafl til Íslands á 9. öld, ef til vill mörgum áratugum fyrir hið háheilaga 874 árstal 12. aldar manna sem reyndar vissu sínu viti. 

Ætli kona þessi sem nýlega var að grafa upp Péttaminjar í East Lamont, Perthshire á Skotlandi hafi hugmynd um að steinninn sem hún heldur á hafi ef til vill verið notaður til að flóa mjólk. Steinarnir hér fyrir neðan fundust í Jarlshof á Hjaltlandseyjum , ásamt mörgum fleirum, og teljast steinarnir tilheyra menningu Pétta. það er ég nú ekki viss um. Myndin efst er frá sama stað. 

Fornleif langar hins vegar að sjá eitthvað meira bitastætt frá Bjarna í Stöð en steinskífur til að geta ályktað eitthvað grjóthart um slíkt. Kannski eins og eina röð af 30 kolefnisgreiningum sem ekki eru mótsagnakenndar, líkt og sendisveinn Fornleifs lét sjálfur gera á fornleifum frá Stöng í Þjórsárdal. Þær lokuðu á ruglurök íslenskra jarðfræðinga um að búsetu hefði lokið að fullu á Stöng og í Þjórsárdal eftir gosið í Heklu árið 1104.

Nauðsynlegt væri einnig fyrir Bjarna Einarsson og starfsmenn hans að finna gripi sem með vissu eru aldursgreindir fyrr en 874. Slíkt hefur hann ekki í höndunum enn sem komið er.

Bjarni er vissulega duglegur fornleifafræðingur og líklega skilar margra ára erfiði hans einhvern tíman árangri. Við gefum ekki upp vonina, og látum ekki ruglaðar indverskar perlur, sem Bjarni taldi sig hafa fundi, eða aðra arfavitlausa auglýsingamennsku standa í vegi fyrir því. 

En fáum nú þessar 30 kolefnisaldursgreiningar sem upp á vantar fyrir trúverðugar yfirlýsingar um landnám fyrir landnámið.

Jólasveinninn kom einnig fyrstur allra til Austfjarða, fyrir Landnámið á Stöðinni. Fyrstu áramótin voru hugsanlega haldin fyrir austan enda kemur tíminn fyrst austur eins og kunnugt er...

Mjólkursteinar 

Annars heldur sendisveinn Fornleifs sig vita, hvernig hringlulaga steinar sem þessir voru notaðir. Sendisveinninn telur þetta vera mjólkursteina. Setti maður þá vel heita af eldi, einn eða fleiri, í botninn á grýtum, þá sauð mjólkin ekki upp úr eða brann við. Segir frá þessu í  Ljósvetninga Sögu:

Þá kom Guðmundur (Eyjólfsson á Möðruvöllum) heim og var það siður hans að koma til hvers húss er var á bænum og er hann gekk til öndvegis þá lagðist hann upp og talaði við Þórhall. Sagði hann Guðmundi draum sinn og eftir það réttist Guðmundur upp og var þá fram kominn matur. Mjólk var heit og voru í steinar.

Þá mælti Guðmundur: "Eigi er heitt."

Þórlaug mælti: "Kynlega er þá" og heitti steinana aftur.

Síðan drakk Guðmundur og mælti: "Eigi er heitt."

Þórlaug mælti: "Eigi veit eg nú Guðmundur hvar til kemur heitfengi þitt."

Og enn drakk hann og mælti: "Ekki er heitt."

Þá hneig hann á bak aftur og var þegar andaður. 

Lesið enn fremur í bók meistara Þórðar Tómassonar Mjólk í mat (2016), bls. 87. 

Skotavinafélagið á Íslandi biður Bjarna Einarsson vænstan um að fá sér smá veskjutár (Wiskey) með flóamjólk og hunangi og íhuga málin betur. 

Copenhagen Jewish Cultural Festival 2024:3

Meet the Ostrynskis

One of the afternoons (4 June 2024) during the Jewish Cultural Week in Copenhagen, I listened to a very good interview Michael Rachlin had with Nathalie Ostrynski, the author of a new book entitle De Mørke Bånd (The Dark Ties,) published in 2024 by small publishing house Grønningen 1. I finally bought her book, which I have started to read. I like it very much. It is a very special book, which I want to recommend for all those who work with refugees.

1980

I moved from Iceland in 1980 to Denmark to study archaeology. 1980 was also the year Nathalie Ostrynksi was born. In the Århus suburb of Brabrand, were I ended up living in some great students´accommodations, after some problems finding a permanent place to live (see here in Danish), I ran into many elderly Jewish refugees in and around the City West shopping precinct in Brabrand. I became good friends with a few of them, who could speak English or German and some even a little Danish. I drank coffee with them in the "mall" and was invited to their cultural afternoons in the Brabrand local library, more often than I could attend.

One thing I remember clearly, was some of the elderly men´s bitterness. Not only that towards Poland they had to leave due to antisemitism. More stressing to some of the elderly in the group, seemed to be the attitude of some Danish Jews they encountered after they had arrived in Denmark in the late 1960s. I never got the full explanation of what that attitude really was all about. But it definitely resulted in some of the Jews moving to Århus  away from Jewish life in Copenhagen.

I tried to find out by asking Nathalie Ostrinsky a very frank question, where I described what my impression of the Polish Jews was in the 1980s suburb of Århus. My question has since resulted in five non-Polish Jewish members of the Jewish community in Copenhagen approaching me, to tell me with a stiff pointy finger, "That it was not like I think it was.". They all told me that they have visited the refugee ship St. Lawrence in the Copenhagen, to help the newcomers from Poland - and some assured me that everyone aboard that ship had been happy - and that those who were not content were probably just some sour and miserable Communists, "who didn´t want anything to do with Jewish life anyway".

Well, imagine some of the Jews who headed for Århus reading professor Isi Foighel´s very negative assessments of them in a report he wrote for a Danish Refugee agency in Danmark. Why was a professor of Economics, a conservative politician and himself a child-refugee from Nazi Germany so negative towards newcomers in need. Prof. Foighel phoned me. when my book Medaljens Bagside (The other Side of the Coin) was about to be published, flushing out gallons of sour wine from his grapes of wrath, telling me that he would do everything in his power to stop my book, because "some things were better forgotten than mentioned" like he put it. His brave opponent in the once upon a time Copenhagen Kehilla-Conflict (best forgotten), Rabbi Bent Melchior,  had also learned about a detail in my book. He was much more civilized about me digging into the past than professor Foighel was, when he commented on an application he had made for an Aliyah to Israel, which I had discovered in an Israeli archive. Young Melchior wanted to move to Israel because of Anti-Semitism in post-WWII Denmark.

Bent Melchior´s appplication for an aliyah due to Antisemitism in Danmark. Fig. 134, page 334 in my book Medaljens Bagside (Forlaget Vandkunsten 2004).

Possibly some of the Jewish gentlemen in Brabrand, a few of them possibly disillusioned Communists, might also have heard how their "ideological brother" in Denmark, editor Carl Madsen, described the Jewish refugees from Poland in his book Flygtning 33 (Refugee 33, published in 1972) about the political Refugees of the 30s. Madsen wrote: In 1969 the stream of so-called "refugees", ca. 1900 of them, came to Denmark. Jews from Poland dominated. Nowadays, no one speaks about them any more. They have been utilized. Now forgotten. Back than they could be used, and allowed themselves to be used in an excessive campaign of defamation against Socialist Poland."  

Welcome to Denmark, Rødgrød med fløde og én over nakken. ... ... ... Denmark is what Denmark is, what Denmark is, what Denmark has always been: A very flat Country.

Copenhagen Jewish Cultural Festival 2024:1

Ladino Music in Klezmer Mode

Monday last (3 June), I went to sjoel to listen to Ladino-music pereformed at the Jewish Cultural Festival 2024.

Unfortunately, the musicians, who were really 1t class - and even from W-Jutland -, were far too infiltrated in their Klezmer-"oumpaoumpa"-background to click into the "real" Ladino gear of amor y corazones. 

That specific Monday nightm I might actually have attended a Klezmer concert with some Arabic-music undertones, which might be of Jewish origin.

However, singer Ayala Zimbler Hertz (of the Danish Royal Opera) was the highlighting Star - but the music was too fusioned to give me the genuine Andaluz feeling - whatever that is?. ... Who knows? I don´t, but it was probably never as Klezhmatic as it was last Monday.

Ég sá í gær seinni hluta tvíþáttungs í sjónvarpinu hér í Danmörku, sem fjallaði um líf og sorgir sænsk-hollenska trúbadorsins Cornelis Vreeswijks. Þetta voru frábærir þættir um stórskáld sem þjáðist á ýmsan hátt, en gaf heiminum samt svo mikið, og meira en flestir. En eins og allir var hann langt frá því að vera fullkominn, og sá því ekki að aðrir liðu mjög vegna óútreiknanlegrar hegðunar hans. 

Hann kippti sér greinilega ekki upp við að Svíar báru aldrei nafn hans rétt fram. En í seinni þættinum gerði einn maður það rétt, og fát kom greinilega á Vreeswijk (Freysvík) í beinni útsendingu.

Ég hef ávallt haft miklar mætur á rödd og textum Vreeswijks. Í hinni miklu súpu þjóðarbrota sem sest hefur að í Niðurlöndum síðan á 16. öld, hefur mér líka þótt gaman að líta inn í stór vot möndluaugu meistarans, þar sem ég hef séð fólk sem kom með fyrstu gyðingunum sem flýðu frá Portúgal til Hollands og sumir með "millilendingu" í Bayonne eða með smástoppi í Antwerpen.

Nú getur Vreeswijk einnig hæglega hafa fengið möndluaugun sín frá forfeðrum sem voru Baskar, Armenar eða ítalskir gyðingar, og kannski er til erfðaefni sem hægt væri að rannsaka. Gæti hugsast að einhver forfeðra hans hafi verið frá Freysvík í V-Húnaþingi. En sjaldan hef ég séð karla eins og hann af þeim slóðum og til er þorp sem kallast Vreeswijk ekki langt frá Utrecht. En eftirnafnið var nú einnig þekkt á meðal gyðinga, m.a. í den Haag. Hér fyrir neðan er brot úr málverki Rembrandts af lækninum Ephraim Bueno (sem m.a. sat á skólabekk i Leyden nokkru á undan Íslendingum, sem þar voru í námi sjá hér). Hann kom frá Portúgal. Undanfarið birtast æ fleiri rannóknir, þar sem genatýpan (genamengið) er sögð meira samhliða phenótýpunni (útlitinu). Slíkar yfirlýsingar voru vitaskuld hættulegar, þegar nasistar náriðluðust á líkamsmannfræðinni, enda hlustuðu þeir ekki á rök - og DNA-ið var sem betur fór ekki komið inn í umræðuna.