11) Var hægt að stytta Laxness? - bútur og bréf fyrir Halldór Guðmundsson

Nei, þetta er ekki hann Halldór Laxness. Maðurinn á málverkinu hét Harry Sherman (1887-1969). Hann auðgaðist vel á bókaklúbbnum The Book of the Month, sem hann stofnaði árið 1926.

Sherman var vafalaust sá sem þénaði best á útgáfu Sjálfstæðs Fólks í Bandaríkjunum.

Shermann var sonur fátækra gyðinga sem sest höfðu að í Kanada, en endaði ungur á barnaheimili fyrir fátæka í Bandaríkjunu eftir að foreldrar hans skildu. Harry Sherman varð heimsþekktur fyrir að stofna bókaklúbb, sem byggði á þeirri visku, að fólk keypti frekar bækur sem það hefði lesið ritdóm eða umsögn um. Það var gömul hefð í dagblöðum gyðinga að skrifa ritdóma og vann Sherman við slíkt blað á unga aldri. Góð umsögn klúbbsins um Independent People, sem oftast var skrifuð af starfsfólki klúbbsins í landsþekkt blöð, seldi bókina vel, en hún varð aldrei sú metsölubók sem sumir vonuðu að hún yrði, og sumir menn á Íslandi ímynduðu sér að hún væri - vegna þess að þeim langaði að bregða fæti fyrir yfirlýstan sósíalista sem gekk vel.

Í greinagóðri bók Halldórs Guðmundssonar um Laxness eru nokkrar leiðar villur varðandi sölu bókarinnar hjá The Book of the Month Club, sem hægt er að finna, vilji maður vera smásmugulegur. En villur þessar eru samt afar bagalegar og því mikilvægt að sinna þeim.

Halldór Guðmundsson heldur því fram, að það hafi komið til tals að gefa Independent People út sem bók mánaðarins hjá Bókaklúbbnum Book of the Month Club (sjá meira um bókaklúbbinn), þá hafi Laxness verið því andvígur að bókin yrði stytt. Það er algjör misskilningur hjá Halldóri Guðmundssyni.

1. bréf

Óskir um styttingu tilkynnti Alfred A. Knopf Halldóri Laxness í bréfi dags. 25. mars 1946, með afriti af greinargerð eins elsta ritrýnis Book of the Month Club, en það var rithöfundurinn Dorothy Canfield (1879-1958).

Dorothy Canfield við störf sín

Hvað varðar yfirlýsingu Halldórs Guðmundssonar um að Laxness hafi verið andvígur styttingu á Independent People, er nú ljóst að Halldór Guðmundsson hafði ekki undir höndum skeyti frá Laxness til Knopfs dags. 10. apríl 1946, þar sem Laxness skrifar mjög skýrt að hann leyfi styttingar í samráði við sig:

NLT KNOPF NEWYORK BOOK CLUB FREE TO CUT THOUGH NOT WITHOUT CONSULTING ME ABOUT FINAL TEXT STOP LETTER FOLLOWS  

LAXNESS

Það þurfti samt aldrei að bera neina styttingar undir Laxness. Í bréfi til Halldórs Laxness dags. 15. apríl 1946 (sjá hér), greinir Alfred A. Knopf frá því að bókin verði ekki stytt þrátt fyrir allt. Knopf sendi sömuleiðis skeyti (sjá mynd hér fyrir neðan) til að tilkynna Laxness þá ákvörðun, að fallið hefði verið frá því að stytta Sjálfstætt Fólk í útgáfu fyrir Bandaríkjamarkað.

Alfred A. Knopf var sniðugur karl sem kom í veg fyrir styttingar, því hann var búinn að láta prenta að minnsta kosti 7500 eintök af bókinni óstyttri, eintök sem höfðu verið send til Englands í sölu, og átti Laxness að fá 5 eintök af þeim, en hann fékk þau aldrei þaðan. Útgáfa, öðruvísi en sú sem Book of the Month vildi gefa út stytta til að græða sem mest, hefur greinilega latt Harry Sherman eiganda Book of the Month Club í því að framfylgja þeim tillögum um styttingar sem komu fram í tillögum Dorothy Canfield 21. mars 1946. Í bréfi hennar var reyndar aðeins talað um mjög smávægilegar styttingar og lítilvægar (sjá bréf Canfield í heild sinni hér). 

Svona getur gerst ef heimildavinnu er ábótavant.

2. bréf

Annað bréf, sem Halldór Guðmundsson hafði heldur ekki er hann skrifaði stórverk sitt um Laxness, ritaði Alfred A. Knopf. Það var dagsett 15. apríl 1946 (sjá hér). Það sýnir að hann lagði út mikla fjármuni í að koma Independent People í sölu hjá The Book of the Month Club. Hann skrifar (hr.) Meredith Wood bandarískum bókmenntaráðunaut af gyðingaættum (1896-1974; mynd t.v.) hjá fyrirtækinu The Book of the Month, sem Knopf hafði haft fund með ásamt Harry Sherman eiganda og stofnanda bókaklúbbsins, til að minna Wood á fyrra samkomulag sem ekki yrði horfið frá. Af öllu að dæma hafði Wood gerst gráðugur og vildi meira.

Dear Meredith

I return your aggreement of April 10th for INDEPENDENT PEOPLE by Halldor Laxness, as I explained to Harry [Sherman] over the telephone, you both insisted when you were up here that in our first caple to the English publishers who control the American market in theis book, we state that the minimum guarantee would be one hundred and twenty thousand dollars. I do not care myself about this, but having passed the word on to England to that effect, Harry aggrees with me, and I am sure you will too, that we must stick to it.  Otherwise the aggreement seems to be entirely in order.

Það er því mögulegt, að Alfred A. Knopf hafi grætt afar lítið, ef þá nokkuð, með því að leggja meistaraverkið Independent People inn hjá The Book of the Month Club með 120.000 dala tryggingu.

3. bréfið

Halldór Guðmundsson nefnir enn eitt bréf frá Knopf í lok marsmánaðar 1946. Hann nefnir ekki dagsetninguna nákvæmar en það, en bréfið var skrifað 25. mars 1946.

Halldór Guðmundsson tekur úr bréfinu (sjá allt bréfið hér) klausu og umritar, svo mjög, að það sem í raun er skrifað á ensku af Knopf, kemst ranglega til skila í íslenskri og danskri útgáfu bókar hans.

Í bréfinu frá 25. mars 1946 stendur ekki að "það muni verða settar 60.000 dalir inn á reikning Stanley Unwins í New York" eins og Halldór heldur fram. Það sem stendur er:

... It also means that as payment for these four hundred thousand copies the sum of sixty thousand will, in due course, be paid to Mr. Unwin´s New York agent. 

Maður verður að muna eftir orðunum "in due course" sem Halldór gleymir. Menn gera ekki upp fyrr en verki er lokið. Setningin lýsir ekki staðreynd, heldur möguleika. Í danskri útgáfu bókar Halldórs hljóðar þetta svo í rangri þýðingu og umritun sem góðir sagnfræðingar myndu ekki gútera:

Det betød et oplag på mindst 400.000 eksemplarer, fortæller Knopf, og at der ville blive sat 60.000 dollars ind på Stanley Unwins forlagskonto i New York.

En bókin var aldrei seld í 400.000 eintökum, og því var hlutur Laxness aðeins 24.000 dalir þegar upp var staðið, eins og vitað er. Unwin hefur því varla fengið 60.000 dali fyrir sinn snúð þegar upp var staðið.

Eins og áður hefur verið sýnt var að líklegast smekkur manna í BNA sem olli því að salan varð ekki sú sem menn höfðu vonast eftir og hún tók fyrst við sér löngur síðar, er Independent People var aftur gefin út.

En hrun Laxness í Ameríku var ekki vegna póltíkur eins og Halldór Guðmundsson telur. Knopf setti svo sannarlega fólk í að lesa bækur Laxness. Hann var veginn inn í bandarískan bókmenntasmekk, en of léttvægur fundinn - nema að það hafi verið vegna þessa að hann var ekki nógu léttvægur fyrir Bandaríkjamarkað. Knopf lét sig dreyma, en draumar manna og áætlanir rætast ekki alltaf eins og kunnugt er.

Það er nú líklegast aðalástæðan fyrir því, en ekki pólitík á Íslandi, að Alfred A. Knopf var ekki fjálgur í að gefa Laxness út aftur. Eftir að hafa lagt 120.000 dali í tryggingu fyrir útgáfu bókarinnar hjá The Book of the Month Club, hefur Alfred A. Knopf ekki haft mikla löngun að gefa út fleiri bækur eftir Laxness en Independent People. En við vitum þó að hann lagði í kostnað við að láta margt fólk lesa aðrar bækur hans í tímans rás, eins og lesa má í 7. kafla þessarar fríbókar (sem má finna á vinstra dálki Fornleifs).

Það verður að teljast langsóttara en nokkru sinni fyrr, að pólítískt samsæri (sannað skattamálabras Bjarna Ben og Trimbles sendiherra BNA á Íslandi) hafi átt nokkurn þátt í því hvernig fór fyrir vinsældum Laxness í Bandaríkjunum.

Heimurinn er einfaldlega helvíti harður.

10) Bútur fyrir Hannes alveg sér á báti - Gamli hundamaðurinn að Gljúfrasteini

Árið 1972 vakti hundaást íslenska Nóbelsskáldsins mikla athygli á vesturströnd Bandaríkjanna og jafnvel víðar. Í Malibú var vart talað um nokkuð annað í marga daga.

Það lá við að hann yrði tekinn í sátt í landinu sem virtist hata hann svo mikið.

Þá skrifaði vel þekktur blaðamaður Joe Alex Morris jr. nokkra pistla frá Íslandi í Los Angeles Times, t.d. þann sem birtist hér í heild sinn og sem einnig birtust í öðrum miðlum. Greinarkornið eftir Morris fjallar um baráttu hundaeigenda á Íslandi fyrir því að halda hunda í bæjum og borgum. Þarna stendur m.a.:

Halldor Laxness, Icelands´ Nobel Prize-winning poet, compared the campaign against dog owners with the Nazi persecution of the Jews. ...

 

Tel ég víst að hundum í Bandaríkjunum hafa verið hundsama um að frétta að þessum mikla mann- og hundaréttindafrömuði Íslands, sem sumir telja að hafi verið rúinn miklum frama í Bandaríkjunum vegna lummuverka vondra manna. Laxness skrifaði eftirfarandi klausu í grein sem hann kallaði Frá gömlum hundamanni. Hún birtist í einu helsta baráttublaði hundavina á Íslandi, Morgunblaðinu, 16. desember 1970 (sjá greinina í heild sinni hér).

I Rússlandi og Þýskalandi er svokallaður antísemítismi eða gyðíngahatur landlægt og er gamall og nýr siður hjá þessum þjóðum að skipuleggja blóðbað á gyðingum ef eitthvað geingur úrskeiðis hjá þeim. Pogrom svokölluð (at í gyðíngum) voru meðöl þessara þjóða við geðbilun sem grasséraði i þeim sjálfum. Um gyðínga voru sagðar sögur líkar þeim sem sagðar eru á Íslandi nú á dögum um hunda. Það er til dæmis aldagömul viska í Rússlandi og Þýskalandi að gyðíngar hafi fyrir sið að éta börn á páskunum. í miðri heimsstyrjöldinni síðari höfðu rússar og þjóðverjar fróðlega samvinnu um að skjóta 32 þúsund varnarlausa gyðínga, mestan part konur, börn og gamalmenni, hjá Baby Jar, gilskorníngi fyrir utan Kíev 29.—30. september 1941. Þeir hjálpuðust síðan að því að fela líkin í gilinu. En líkin fundust og þessi „hundamorð" urðu sú hetjudáð rússneskra og þýskra herja sem lifir leingst úr styrjöldinni 1939—1945. En hvers vegna gamlar konur? Og hvers vegna gyðínga? — Jú það er einfaldlega vegna þess að hér er um að ræða minnihlutahópa sem menn vona að séu svo alls vesalir að það sé óhætt að ráðast á þá, þeir muni ekki geta borið hönd fyrir höfuð sér. Nú er heitið á lögreglustjórann okkar hérna í Reykjavík að vinna samskonar frægðarverk á okkar ferfættu vinum; og einsog fyrri daginn í þeirri von að þar sé vesall hópur fyrir, sem ekki muni bera hönd fyrir höfuð sér. Hvað sem lögreglustjórinn í Reykjavík kann að vilja í þessu máli, þá tel ég ekki líklegt að lögregluliðinu í Reykjavík, sem samanstendur af heilbrigðum alþýðumönnum, venjulegum íslendíngum, verði otað fram til að gánga í hús borgaranna og draga út þaðan besta vin fjölskyldunnar í blóðsúthellíngskyni. Þessi skoðun mín styðst við reynslu sem ég hef af mannúðlegum og skilníngsríkum hugsunarhætti þessara manna í samkiftum við mig vegna hunda minna gegnum ári

Það skilst, en venst ekki

Hundar í Bandaríkjunum skildu reyndar ekki bofs í þessu. En það gera gyðingar um allan heim hins vegar.

Hverjum halda Íslendingar að líki að lesa greinar um  Nóbelsskáld frá Íslandi, sem telur sig til neyddan að líkja baráttu hundavinafélags á Íslandi við mannréttindabaráttu, og sem líkir banni á hundaeign í borg við ofsóknir nasista gegn gyðingum? Gyðingum líkar það ekki, hvorki  þeim "útvöldu" sem sem brugðið hafa út af bókinni og halda hund(a), og jafnvel þeim sem frekar eru með kött eða tígrisdýr heima hjá sér.

Nú er það reyndar svo, að Laxness virðist hafa haft mikið lag á því að taka gyðinga í gíslingu í því sem hann var að rausa um. Fyrir nokkrum árum kom út ágæt bók eftir Snorra G. Bergsson sagnfræðin, mikinn vin Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar. Ég skrifaði mjög lofsamlegan ritdóm um bók Snorra og hrósaði honum fyrir að nefna klausu sem  Laxness ritaði í Parísarbréfi sínu í Þjóðviljanum, þ. 31. október 1948, og að segja að það jaðraði við gyðingahatur. Laxness skrifaði:

Evrópa dró þessa umkomulausu flóttamenn sína hér uppi vorið 1940 [við hernám Frakklands]. Ég atti nokkra kunningja í hópi þeirra. Þeir voru pólskir. Mér er sagt að þeir hafi verið drepnir. Þeir hafa sjálfsagt verið fluttir austur til fángabúðanna í Ásvits (Oswiekim, Auschwitz) þar sem Hitler lét myrða fimm milljónir kommúnista og grunaðra kommúnista á árunum 1940-1945, jú og auðvitað „gyðínga“.

Hannes Hólmsteinn Gissurarson, einn af þremur ævisöguhöfundum Laxness, rauk þá ýlfrandi í fljótfærni sinni í Moggann, Pressuna og á Moggablogg, lyfti upp hægri löppinni og pissaði stórar yfirlýsingar á hina og þessa veggi um að ég hefði ásakað Laxness um að hafa verið  gyðingahatari.

Ég svaraði Hannesi fullum hálsi á blogginu Fornleifi, og það var ekkert mjálm. Ég benti honum á að það væri náinn vinur hans Snorri G. Bergsson sem hefði gefið slíkt í skyn (sjá hér) en ekki ég.  Ég skrifaði síðan um þessi furðulegu viðbrögð Hannesar í grein um gyðingahatur á Íslandi sem birtist í greinasafninu Antisemtism in the North  (sjá hér og grein mín hér).

Nú er enn dulítill hundur í mér hvað varðar þetta mál. Ég sætti mig náttúrulega alls ekki við að menn líki ofsóknum gegn gyðingum á 20. öld, sem halda áfram á 21 öld, við bann á hundahaldi á Íslandi; og enn síður við að Nóbelsskáld hafi líkt banni við hundahaldi á Íslandi við pogrom (gyðingaofsóknir í Austur-Evrópu).

Ég var ásakaður um að hafa vænt sjálft Nóbelskáldið um gyðingahatur, vegna þess að ég mælti með góðri bók eftir íslenskan sagnfræðing. Ásökunin kom frá manni manni sem rómað hefur stjórnarstefnu í Chile í tíð Augustos Pinochets, og sem tekið hefur þátt í samstarfi hægriflokka í Evrópu, sem lagt hafa blessun sína yfir þann hvítþvott á sögu nokkurra þjóða í Evrópu , sem nú eru farnar að mæra gyðingamorðingja, sér í lagi vegna þess að gyðingamorðingjarnir voru síðar í andspyrnu við Sovétríkin, þegar þessi lönd lentu austan járntjaldsins og óbótamennirnir komnir undir verndarvæng Bandaríkjanna og Kanada. Minnið er ekki bara halastýfð á Íslandi.

Þess má geta, að eftir að Halldór Laxness líkti "baráttu gegn hundaeigendum". Það fékk Árni Bergmann til að skrifa í síðasta Þjóðviljann fyrir jólin 1970 (19.12.1970), það er skrifa þurfti;

Pólitísk heimska eða blinda eða fölsun kemur einatt skýrast fram í ruglingi: að bera saman það sem er ósambærilegt. Eins og til dæmis Gyðingamorð og hundastríð hér í Reykjavík.

Þá æsti sig til pennavíga eins fáséður gripur og borgaralega sinnaður bókmenntasérfræðingur. Það var Jóhann heitinn Hjálmarsson. Hann skrifaði afar háðunglega um Árna Bergmann og einnig Austra (Magnús Kjartansson), en Magnús hafði einnig hafði sýnt þann siðferðilega styrk að gagnrýna Laxness fyrir kjánalegar yfirlýsingarnar um hunda og gyðinga í Morgunblaðinu (sjá grein Magnúsar Kjartanssonar/Austra í Frá Degi til Dags ). Jóhann Hjálmarsson afgreiddi það á þann hátt er sýnir að menn beittu pennum sínum sem sverðum og ritvélum sem hríðskotabyssum úr skotgröfum kaldastríðspólitíkurinnar í Reykjavík. Ég var því miður ekki farinn að kaupa Þjóðviljann þá. Jóhann Hjálmarsson skrifaði þetta í Moggann:

Deilurnar um hundahald kallar hann „einstakt góðgæti" , og svipað orðalag viðhefur hann þegar hann minnist með eftirsjá þeirrar sælu, sem hann varð aðnjótandi í Víetnam, en þar kynntist hann hundum, sem voru „með svipað holdafar og aligrísir og kjötið af þeim ljúffengt með ívið sætum keim" . Afendurminningum Austra verður reyndar ljóst hvað þarf til að skrifa dálka eins og Frá degi til dags í Þjóðviljanum. Víetnam hefur sannarlega orðið honum namminamm í fleiri en einum skilningi.

Já ojbarasta, hærra kemst pólitíkin líklegast aldrei á Íslandi en í hundingjahætti.

Og hvað varðar Joe Alex Morris, sem kom við á Íslandi til að skrifa um hitt og þetta, en varð frægastur fyrir klausu um hundaat á götum Reykjavíkur, þá fór hann sjálfur í hundana blessaður maðurinn.  Hann var við störf í Íran, þegar hann var drepinn eins og hundur af byltingarverði Khomeinis árið 1979, þá er árþúsundagömul írönsk menning fór í beint hundana og jafnvel til helvítis. Annað kom í staðinn sem sumir Íslendingar keppast við að róma, enda er gyðingum gjarnan líkt við hunda í Íran - og er svo enn.

Í Sjöstafakverinu ritaði Laxness: "... eingin jarðnesk skepna hefur jafn augljósa meðvitund um syndina og hundur." Ef Laxness hefði þekkt lítillega til gyðingdóms, þá hefði hann vitað að gyðingar voru eins vissir um syndina í hundunum og hann. Að fornu voru hundar aldrei vinsæl dýr á meðal gyðinga (sjá hér). Þess má geta að hjónin Alfred og Blanche Knopf höfðu mikið dálæti á hundum.

9) Laxness rís í háum hæðum á Ámakri, bútur fyrir alla

Úti á Ámakri, einhvers staðar nærri þeim stað sem týndi fulltrúinn Teodor Amsted sprengdi sig kannski í loft upp út af lífleiða einum saman, eru einhverjir steypukapítalistar búnir að reisa leigukassa við götu sem fengið hefur nafnið Halldór Laxness vej.

Hús þessi eru í orðsins fyllstu merkingu hreinir kassar, af þeirri gerð kynlausra fjölbýlishúsa sem rísa um gjörvalla Evrópu. Þeir eru kúkabrúnir að utan og skannahvítir að innan. Sumum líður vel í þessum geldu híbýlum, en arkitektinum sem teiknaði þessi ósköp líður betur á bankareikningnum sínum en flestum.

Næsta gata við Laxness Vej er C.F. Møller Allé, sem hefur fengið nafn eftir dönskum arkitekt sem byggði háskólann í Árósum eftir að hafa orðið fyrir áhrifum af byggingastíl háskóla Mussolinis, Sapienzia, eftir af hafa séð myndir af skólanum í Róm á póstkorti. Møller valdi hins vegar súlnainnganginn sem er á Sapienzia frá og telst því ekki til meðreiðarsveina fasista í Danmörku. Þýska setuliðið í Árósum var vitaskuld stórhrifið af Hælamussólíni-stíl bygginga Møllers og komu sér fyrir í þeim, og verðandi stúdentagarður varð að höfuðstöðvum Gestapo í borginni.

Halldórhus er rómað ... fyrir verðlagið. En menn byggja ekki hús lengur fyrir hugsjónina eina. Það gilda sömu lögmál og þegar bandarísk forlög gefa út bækur. Framtakið verður að borga sig.

Við breiðstræti C.F. Møllers, stendur mikill brúnn kassi, sem fengið hefur nafnið Laxness Hus. Annað hús, ekki alllangt frá, hefur fengið nafnið Organistens Hus. Það síðarnefnda leiðir hugann til þess tíma er maður lék sér með Legokubba. Þegar einhver Ella var búinn að byggja hefðbundna blokk úr rauðum kubbum, kom fífl með hornös og sköpunagáfu og setti hvítan kassa skakkt ofan á fínu blokkina. Ella fór að gráta.

Eins og Íslendinga einir vita, fór bókarheitið "Atomstationen" í taugarnar á þeim sem gáfu út Atómstöðina í Danmörku, og þær taugar er hægt að reka beina leið upp í danskt ráðuneyti sem enn lét sér annt um Ísland. Bókin fékk titilinn Organistens Hus. Með slíkum titli móðguðu Danir engan í Nató í fimbulkulda Kalda Stríðsins.

Það furðulega hefur gerst, að þegar Organistens hus, fékk hvíta kubbinn ofan á 5 fyrstu hæðirnar, eins og krakkar gera með Legokubbum, líta þessar tvær byggingar út eins og alvöru kjarnorkuver, sem Danir hafa alltaf sagt Nej Tak við.

Atomkraft Nej Tak merkið í Árósum

Það er svo spurning, hvort menn hafa þurft að fá leyfi til að leggja nafn Laxness við hégóma eins og skítabrún hús í Legóstíl vissulega eru. Ég ætla nú að vona að afkomendur Laxness hafi séð til þess að danskir kapítalistar, sem aldrei hafa lesið stakt orð í Laxness, hafi fengið leyfi og greitt ríflega fyrir nöfn og tilvísanir.

Ég hringdi og spurði blaðafulltrúa félagsins, sem leigir íbúðir út á Laxness vej og i Laxnesshus og Organistens Hus á C.F. Møller Alle, hvort einhverjir Íslendingar hafi komið nærri þessu nýja hverfi með Laxness-nöfnum. Voru einhverjir hugmyndasmiðir frá Fróni til dæmis? En svo mun ekki hafa verið. Það var bæjarfélagið á Amager sem ákvað nafnið Halldór Laxness vej, en byggingarfélagið Bellakvarter lét það nafn hafa áhrif á sig, þegar reist var Laxnesshus og Organistens Hus við næstu götu.

Mér sýnist heldur ekki að Íslendingar hafi verið viðstaddir reisugillið á Laxnesshus árið 2018. Mér var t.d. aldrei boðið, þótt merkilegur sé. Í móttökunni fengu menn grjúpán í brauði og Jolly Cola í plastglasi og virtust hinir ánægðustu með kostinn.

Vonandi býr mjög sjálfstætt fólk í þessari nýju kassabyggð sem andar að sér krabbameinsvaldandi morgunloftinu frá flugvellinum í Kastrup. Byggingarnar gefur kassaformi Gljúfrasteins ekkert eftir að arkitektónískri fegurð.

Vonandi eru leigjendurnir einnig nógu vel efnaðir til að geta greitt húsaleiguhækkunina, færi svo að Laxness Inc. uppi á gjósandi Djöflaeyjunni fari í mál vegna notkunar á Regtrademarkinu Laxness og það með aðstoð vildarvina í gúmmíklefum Háskóla Íslands. Leiguverðið fyrir rétt rúmlega 100 m2 íbúð þarna í Laxness-hverfinu, á algjörri flatneskju Ámakurs, eru tæpar 18.000 krónur danskar á mánuði. Það eru bara skitnar 350.000 ISK - takk fyrir - utan ýmislegs annars sem gerir lífið þolanlegt. Græðgin er einnig við völd í Danmörku, þó þetta sé ekki mikið dýrara en margt annað.

Loksins gaf Laxness-nafnið eitthvað af sér, eftir að Nóbelinn gerði Halldór að þurftarmanni uppi í Mosfellssveit (og á Fálkagötunni). Og væri ekki tilvalið að opna krá í kjallaranum á húsunum á Ámakri, sem heitir Jónas. Það er ágætur spítali þarna nærri ef einhverjum hlekkist á í lyftunni og lærbrýtur sig til mergjar.

8) Bútur fyrir Halldór einan - Halldór lyftir leynd af 6 skjölum sinna um FBI og Laxness

Nú færist sko aldeilis fjör í fríbók Fornleifs um Halldór Kiljan Laxness.

Er Halldór Guðmundsson sá fríbókina sem er í byggingu á Fornleifi, tók hann þegar mjög vel í óskir mínar um að fá að sjá skjöl sem varða það sem hann og aðrir telja aðför að frama Laxness í Bandaríkjunum - skjöl sem hann hafði reyndar ekki ekki höndum við útgáfu bókar sinnar um Laxness á íslensku og síðar á dönsku. 

Ég þakka Halldóri innilega fyrir skjölin (send 9. júlí 2021). Þau eru reyndar ekki mörg. Þið getið rannsakað þau sjálf og lesið, án þess að sjá samsæriskenningar eða lesa milli línanna:

hér (2. júlí 1947)

hér (5. sept 1947)

hér (19. sept 1947)

hér (1948)

hér (1957) og

hér (1959)

Halldór fullvissar mig um að hann eigi enn til kassafylli af slíkum skjölum. Þau mikilvægu skjöl verður vitaskuld að birta sem fyrst, svo kalda stríðið haldi ekki endalaust áfram á Íslandi.

Ég sé hins vegar, í fljótu bragði, akkúrat ekki einn einasta stafkrók í þeim skjölum sem Halldór hefur sent mér, sem fjallar um ásetning íslenskra íhaldsmanna eða FBI um að stöðva bækur eða sölu Laxness í Bandaríkjunum. Það finn ég heldur ekki í gögnum Alfred A. Knopf Inc. Það er víst heldur ekki kenning Halldórs Guðmundssonar sjálfs, en henni hefur þó verið mikið fleygt af t.d. Guðnýju Laxness og Ólínu Þorvarðardóttur, sem og í íslenskum fjölmiðlum.

Aftur á móti er tilvísun til Bjarna Benediktssonar, Mr. Benediktsson, í einu bréfanna (sjá hér) þar sem kemur fram að hann sé búinn að koma þeirri flugu inn hjá William C. Trimble sendiherra Bandaríkjanna, að allar tekjur Laxness af sölu bóka hans í Bandaríkjunum fari beint í starfssemi Kommúnista á Íslandi.

Trimble þaut beint með þetta í J. Edgar Hoover. En eins og glögglega kemur fram í bréfum Trimbles til FBI, þá lofaði Laxness sannarlega íslenskum listamannalaunum sínum árið 1947 sem verðlaunum fyrir þann sem skrifaði bestu ritgerðina í ritgerðasamkeppni Landvarnar. Landvörn var þó ekki neinn venjulegur kommúnistaflokkur, þótt sumir félagar hefðu verið meðlimir í Sósíalistaflokknum gamla. 

Það er þó vitanlega stórfurðulegt, að Bjarni Benediktsson og Trimble haldi að íslenskur listamaður sé svo mikill hugsjónamaður, að hann gefi einum versta smansafni  útlendingahatara á Íslandi, fyrr og síðar, alla peningana sína. 

Í kalda stríðinu var ímyndunaraflið álíka heitt og samskipin voru köld og stirð. Menn bjuggu til sögur til að hlýja sér við við hjárðeldinn. Sjaldan hefur reyndar eins miklu verið logið eins og á þeim árum á Íslandi. Íslenskir meðreiðarsveinar stórveldanna lærðu fljótt þess eðalslist kalda stríðsins.

Eins og Halldór Guðmundsson veit, og getur séð á skjalinu sem ég birti hér, þá var Laxness ekkert að fela áætlanir sín sínar gagnvart forlaginu sem gaf Sjálfstætt Fólk út í BNA, eða hvað hann ætlaði sér að gera með aurana sína fyrir Independent People. Hann vildi værsogú fá þær á reikning í Bandaríkjunum. Það er ekki beint meintur vilji til að koma hýrunni beint til kommúnistanna á Íslandi.

Árið 1948, þegar FBI komst í gögn skattayfirvalda í BNA, var meginþorri fjármagnsins enn á reikningi hans í Bandaríkjunum eins og lesa má um hér. Það hefur vitanlega sýnt FBI, að Laxness var alls ekki að fóðra Kommúnista á Íslandi með tekjum sínum í BNA, líkt og haldið hafði verið fram af Mr. Benediktsson og Trimble á Íslandi.

Ef Laxness hefur selt 480.000 eintök af Independent People, þá þénaði hann meira en skitna 24.000 $

Eitt, sem er afar furðulegt í bréfum þeim sem ég hef fengið í hendur frá Halldóri Guðmundssyni, er talan 480.000 eintök sem menn á Íslandi, eða Trimble, telja að Laxness hafi selt af Independent People i BNA.

Það passar á engan hátt við að að Laxness hafi í allt fengið 24.000 dali í sinn hlut fyrir sölu bókarinnar eins og forlaget Alfred A. Knopf upplýsti. Þá hefur hann heldur betur verið hlunnfarinn.  Mann grunar, að kannski hafi tala seldra bóka frekar verið 48.000 eintök. Hvort 48.000 eintök eða 480.000 eintök voru það sem sem Alfred A. Knopf skrifaði um sem "... the only book of his which had any sale to speak of in the English langueage" til Earl Parkers Hansons (sjá hér) veit ég ekki. En ég hallast að 48.000 eintökum af bók sem ekki leystist upp eins og bækur Halldórs sem prentaðar voru í 70.000 eintökum í DDR.

Bókin var seld á 3 dali úr verslun (með álagningu etc).
3 $ x 480.000 mínus kostnaður, þá segir það sig sjálft, að 24.000 dalir eru mjög lág höfundalaun. Við verðum við að minnast orða Knopfs í bréfi til Hansons, í stað þess að hugsa í jöfnu kaldastríðsprédíkanta sem skiptu mannkyninu á Íslandi í hermangara og Rússagullsviðtakenda.

Sala á um 48.000 eintökum, sem gæti verið það sem gefur 24.000 dali í höfundalaun, er ekki sérlega góð sala og ekki nógu góð til að Knopf hafði áhuga á að halda áfram með bækur sem ekki gæfu meira í aðra hönd.

Knopf hafði einfaldlega betri höfunda á bás.

Mig grunar að Bjarni Ben og Trimble hafi bætt núlli við alveg óvart þegar þeir fóru að hnýsast í tekjur Laxness. Ég held líka að við sjáum vonleysið í orðum Laxness, þegar hann gerið grín af því að salan á bókum hans hafi rokið í BNA eftir Nóbelinn. Það var engin sala! Hún var löngu rokin. Draumurinn um Ameríku var brostinn á ný.

Annað sé ég ekki, í því sem þú Halldór sendi mér í gær, 9. júlí 2021, varði sölu bóka Halldórs Laxness eða tilraunir til að granda útgáfu á verkum hans þar til frambúðar. Það þarf mjög frjótt ímyndunaraflt til að komast að því að samsærið hafi náð lengra en til tekna sem menn héldu að rynnu til kommanna.

Í tveimur bréfum frá síðari hluta 6. áratugarins kemur fram að kommúnistinn Halldór Laxness sé væntanlegur til Bandaríkjanna. Það er heldur ekkert óeðlilegt við þau bréf, enda búið að klína kommúnistastimpli á Laxness. Það var fylgst með mönnum sem höfðu þann stimpil. Menn komust sumir ekkit til BNA ef þeir upplýstu á löngum spurningarlistum bandarískra yfirvalda að þeir hefði tekið þátt í starfi kommúnista eða sósíalista. En bréfin tvö frá 6. áratugnum í kassa Halldórs Guðmundssonar varð ekki sölu á bókum Laxness.

Félagsskapurinn Landvörn, sem var m.a. stofnaður gegn hersetu og útlendingum. Félagið hafði í sínum röðum félagsmenn sem bæði gátu hafa verið sósíalistar, ellegar að þeir voru meðal þróttmestu gyðingahatara landsins á yngri árum. Nú var Landvörn, sem nefnd er í einu bréfanna, ekki neinn dæmigerðu kommúnistaflokkur. Hann var andvígur hersetu. Einn meðlimanna, Sigurbjörn Einarsson hafði verið nokkuð svæsinn gyðingahatari og anti-sósíalisti í menntaskóla (sjá hér eða í bókinni Antisemtism in the North).

Fleiri gögn verða birt í fríbók Fornleifs um Laxness

Kafli 8 er ekki lokakafli Fríbókar Fornleifs um Laxness. Svei mér nei.

Hér á Fornleifi birti ég í næstu viku gögn varðandi tengsl Alfred A. Knopf Inc. við Book of the Month bókaklúbbinn, sem krafðist þess að fá að stytta Independent People, ef þeir ættu að gefa bókinni stuðning sinn. Skilningur þeirra sem hafa skrifað um "örlög" Laxness í Bandaríkjunum, verður hugsanlega meiri eftir að hafa lesið um það.

Nú, kannski er líka meira bitastætt í þeim fulla pappakassa sem Halldór er með af ljósritum frá FBI, því hann sendi mér aðeins lítið brot. Í því broti sem Halldór sendi hér beint inn í nýjan 8. kafla fríbókarinnar, er einfaldlega ekkert sem sýnir að FBI hafi stoppað frama Laxness.

Skjölin sýna að bandarískur sendiherra á Íslandi (Trimble), alræmdur kommúnistabani, sem eitt sinn sagði dönskum diplómat hafa boðist til að láta BNA kaupa allar fiskafurðir af Íslendingum, svo þjóðin væri ekki að selja fiskinn "to the Soviets", ályktaði fyrir atbeinan Bjarna Ben, að rithöfundur á Íslandi gæfi allar tekjur sínar til kommúnista. Ja, ekki er öll vitleysan eins. - Nema hvað að freðfiskurinn fór í tonnatali á markað í BNA og varð að lokum góð afurð. Það gerðist þegar Bandaríkjamarkaður krafðist kosherhreinlætis fyrir framleiðsluna á Ísland, enda voru flestar fiskæturnar af sama uppruna og Alfred og Blanche Knopf og flestir þeirra sem lásu bækur Laxness fyrir þau hjónin, meira að segja Åhlman frá Svíþjóð (sem var Cantor í móðurætt). Þetta vissu menn ekki á Íslandi, og er það fyrir bestu, því annars hefði gyðingum ef til vill verið kennt um endalok Laxness í BNA. 

Laxness skrifaði einnig miklu síðar til Knopfs, þegar allur áhugi á honum var horfinn hjá Alfred A. Knopf í Bandaríkjunum, að hann teldi að það væri kominn tími til að fyrirtækið gæfi út "nýjan Laxness". En sú útgáfa átti sér ekki stað eins og við vitum.

Einnig er klárt mál, að Knopf hefði alls ekki farið út í kostnað og vinnu við að láta fjölda manns ritrýna bækur Laxness (sjá 7. kafla hér á vinstri dálkinum), ef hann hefur haft fyrirskipun frá FBI um að jarða Laxness. Bækur Laxness fóru í sama ferli og aðrar bækur hjá forlaginu. Laxness átti einfaldlega ekki við smekk Bandaríkjamanna. 

Átómstöðin

Atómstöðin, sem sumir menn á Íslandi telja að menn hafi vísvitandi reynt að stöðva, kom reyndar aldrei til lestrar hjá Knopf, ekki einu sinni í við síðari tilraun breskra forlags Laxness Allen & Unwin Publishers sem og Methuen & Co,  og síðar árið 1969, hefur umboðsmaður Laxness í Bandaríkjunum einnig samband vegna Skáldatíma. Þeir vildu allir fá Alfred A. Knopf Inc.  il liðs við sig, því þeir sáu ekki fram á að geta gefið bækur Laxness út einir síns liðs.

En svarið sem þeir fengu sýnir alls ekki pólitískar ástæður fyrir höfnun; rugli eins t.d. og að Laxness gefi tekjur sínum kommúnistum á Íslandi. Maður segir bara eins og Kaninn: "Come on, maður".  Furðulegt er að menn trúi enn slíkum Kaldastríðshugarórum á 21. öld.

Eitt ber þó að nefna: Í mínum gögnum sé ég að Blanche Knopf skrifar í lok árs 1960 til John Cullens hjá Methuen & Co. í London varðandi Atómstöðina og aðrar bækur. Cullens sá sér ekki fært að gefa bækurnar út, nema með hjálp Bandaríkjamarkaðar. Blanche Knopf var til í að vera með í útgáfu á Paradísarheimt, en hvað varðar Atómstöðina svaraði hún Cullens:

"... THE ATOM STATION I think we had better bow out of. We thought and thought and had reports, etc. , and I doubt that we can get away with it".

Látum ekki glepjast út af því sem hún skrifar, þótt fnykur af Hoover, Trimble og Bjarna Benediktssyni berist kannski gegnum tvírætt orðalagið. Það þarf ekki að hafa verið nein pólitísk pressa á Blanche. Engar skýrslur um Atómstöðina eru varðveittar í skjalasafni bókaútgáfunnar. Bókin var greinilega aldrei lesin af ritrýnum forlagsins.

Kannski var Atómstöðin pólitískt vandamál, eins og hún var það óbeint í Danmörku, en gott skjalasafn Alfred A. Knopf Inc. sýnir ekkert um það. 5 Skjöl Halldórs Guðmundssonar, sem hann sendi mér í gær, gera það því miður ekki.

Kannski eru fleiru og betri gögn í pappakassa Halldórs? En þau verður að lesa í ljósi þess sem við vitum um starfssemi Alfred A. Knopf Inc. Fyrirtækið las bækur Laxness frá 1945-1969. Menn hefðu ekki lagst í kostnað við slíkt, ef FBI bannaði bækur Laxness.

Reynum að komast úr Kaldastríðstuðinu. 2021 er prýðisár til þess.

Gyðinghatur FBI

Einnig væri vel við hæfi í þráhyggjunni, að gera sér grein fyrir því að J. Edgar Hoover var gyðingahatari af fyrstu gráðu og FBI lýsti því yfir opinberlega að 50-60% allra kommúnista í Bandaríkjunum væru gyðingar (sjá hér). Hins vegar þorði FBI aldrei að vasast gegn bókaútgáfum í eigu gyðinga í Bandaríkjunum.

Þess ber einnig að minnast, að sonur Knopf-hjónanna og alnafni eigandans, sem sjálfur endaði sem stjórnandi annarrar bókaútgáfu, sagði það af og frá að FBI hefði haft afskipti af starfssemi foreldra sinna.

Er Knopf jr. (Alfref A. Knopf, 1918-2009; mynd til vinstri) heyrði, að því væri haldið fram að FBI og illfyglið og gyðingahatarinn Hoover hefði haldið skrá um fyrirtæki foreldra sinna, og haft það undir eftirliti, sagði hann þetta um föður sinn:

He was the quintessential capitalist, but he published anybody he thought was worth publishing. He paid no attention to what their politics were.(sjá hér)

En vitaskuld trúa Íslendingar ekki gyðingi, frekar en J. Edgar Hoover, þegar allt kemur til alls. En Halldór verður að kíkja í pappakassann sinn til að finna  skrá FBI um Alfred A. Knopf, ef hann vill andmæla syni Knopf-hjónanna eða færa betri rök fyrir því að FBI hafi vasast í annað en skattamál Laxness.

7) Bútar fyrir Halldór og Hannes III, annar hluti - Þeir sem dæmdu Laxness úr leik í Bandaríkjunum

Hér verður í fyrsta sinn á Íslandi svipt hulunni af því hvernig Bandaríkjamarkaður slátraði gullkálfi Íslands, Nóbelsskáldinu Halldóri Laxness.

Ef menn halda enn að brögð hafi verið í tafli og að Íhaldið, og sér í lagi heildsalar hafi haft beina línu til FBI og CIA, vona ég að þessir bútur geri fólki ljóst að þeir þankar eru ímyndun ein og yfirskin.

Eins og fyrr segir, lét Alfred A. Knopf sérfrótt fólk lesa bækur sem hann fékk á ýmsum tungumálum frá höfundum, umboðsmönnum eða útgefendum í löndum utan Bandaríkjanna. Bækur Laxness sem Knopf fékk í hendur höfðu áður komið út á þýsku, dönsku og sænsku. Knopf fann sér bókmenntasinnað eða bókmenntalært fólk, sem gat lesið þessi tungumál. Þeim var ætlað að skrifa stutta greinagerð og fylla út hjálagt eyðublað, sem síðar var skilað á skrifstofu Knopfs í New York.

Knopf, tók þetta fólk alvarlega, enda var hann í bókaframleiðslu, sem varð að skila arði. Þó Laxness væri gefinn út í DDR í 70.000 eintökum, þá voru bækurnar þar prentaðar á verri pappír en klósettpappírinn var í Bandaríkjunum. Pappírinn í DDR gulnaði á nokkrum mánuðum og eftir nokkur ár voru bækurnar farnar að leysast upp á köntum.

Íslenska viðhafnarútgáfan, sem við fengum á 7. áratugnum, með gullpjátri og kili úr leðri á ómerkilegustu bækur, var alíslenskt fyrirbæri. Bandarískar bækur fjölluðu um sölu, fyrir útgefandann. Áhugasamur bókmenntaráðunautur í Greifswald eða Berlín réði engu um söluna, fyrr en hann hafði sent röksemdir sínar í þríriti til skrifstofu sem stjórnaði því sem Austur-Þjóðverjar lásu í frítíma sínum. Menn þurftu rautt ljós á allt austan Tjalds. Þannig var því ekki háttað í Bandaríkjunum, þó svo að sumir Íslendingar í endalausu hatri sínu á Könum, komist ekki yfir að það er munur á frelsi og ánauð.

Í þessum bút/kafla fríbókar Fornleifs um Laxness má lesa dóma Ameríku á Laxness frá 1945 fram til 1958; Í síðari kafla má lesa meira um seinni hafnanir sem hann fékk:

Skrípamynd af Alfred Knopf 1948 í The New Yorker Magazine. Laxness sést ekki í bókahillunni, þó vel sé að gáð.

1945: Sjálfstætt fólk

Hér getið þið lesið dóm tveggja ritrýna Knopfs á Sjálfstæðu Fólki (Independent People), einu bókinni sem Alfred A. Knopf gaf út eftir Laxness. Ritrýnarnir voru þau May Davies Martinet, sem sjálf var rithöfundur, og B. Smith (Bernhard Smith), sem var yfirlýstur Marxisti og af gyðingaættum. Lesið ritdóminn sjálf. Lestur er sögu ríkari. 

En til að hjálpa þeim sem ekki geta lesið á gagnrýninn hátt, eða þeim sem aðeins spá í bolla, ber að nefna að May Davies Martenet var hrifin af bókinni, þó hún spáði henni ekki mikilli sölu í BNA:

The first portions of it are related, both in mood and style, to the Laxdale and other Great sagas. If publication should be undertaken I recommen that a little further work done here and there on the translation; also that certain referencers to old Norse customs and to Icelandic literature be explained or clarified so that a genereal public who is not familiar with this background may not be "put off".

Bernard Smith var að mestu sammála en bætti við:

Samt sem áður tók Knopf sjans á Laxness, og með örlítilli aðstoð frá fyrirtækinu Book of the Month "bústaði" hann söluna örlítið, eins og það heitir.

En Adam var ekki lengi í Paradís. Heppni Laxness virtist hafa snúist eftir 1945.

1946: Salka Valka

Salka Valka var send (Roy) Wilson nokkrum Follet til að ritrýna. Follett var þekktur fræðimaður og rithöfundur, en hugsanlega enn þekktari fyrir að vera faðir Barböru Follett, ungs rithöfundar og undrabarns, sem ekki var ósvipuð Veru Illugadóttur í útliti. En Barbara þessi hvarf á dularfullan hátt árið 1939, aðeins 25 ára gömul.

Wilson Follet hafnaði bókinni með þessum orðum:

Follett á unga aldri

The story has terrific power in many scenes and episodes, but as far as I am concerned it does not compose into anything but a mighty chaos of effects. We should probably have published it had it come our way before Independent People: after I.P., it seems crude, inchoate, and experimental. The tranlation is better than average but no masterpiece. I think you will have to seek addvice. I am afraid I am just congenitally repelled by imaginative literature that (like this and Feike Feikema) is all power an no balance.  WF 6/19/46

Hér er hægt að lesa allan ritdóminn, og Alfred A. Knopf gaf ekki út bókina.

1947: Hafnað er Heimsljósi, Fegurð Himinsins og Höll Sumarlandsins

Árið 1947 bárust Knopf danskar útgáfur á nokkrum bókum Laxness um Ólaf Kárason. Það sem ritrýnirinn H. Weinstock (Herbert Weinstock 1905-1971), sem fyrst og fremst var tónlistarritstjóri hjá Knopf,var beðinn um að lesa Verdens Lys (1937), Himlens Skønhed (1941) og Sommerlandets Slot (1938), allar gefnar út af forlaginu S. Hasselbalch í Kaupmannahöfn. Weinstock fékk einnig senda enska þýðingu á fyrstu 6 köflum Hallar Sumarlandsins. 

Ekki veit ég, hvort illa lá á Weinstock, eða að hann var á einhverjum andlegum túr, en persónulega er ég mjög hrifinn af Ljósi Heimsins, og skil alls ekki ritdóm hanns. Hvar Weinstock lærði dönsku hef ég ekki hugmynd um.

Í fljótu bragði sýnist það einnig undarlegt að biðja tónlistarýni, tónskáld og höfund bóka um fræg tónsáld að lesa verk Laxness- En hinum samkynhneigða Weinstock var margt til lista lagt og hann talinn ágætur höfundur bóka um fræg tónskáld. Samkvæmt Gróu á Wikivaka var Weinstock among the very few relatively uncloseted gay men in New York publishing in the 1940s. Það var samt ekki ástæðan fyrir dómi hans.

Gyðingar og samkynhneigðir voru heldur ekki valdir að falli Laxness í BNA.

Þið getið lesið dóm Weinstocks í heild sinni hér. Herbert Weinstock skrifaði m.a. stutt og laggott:

I cannot resist adding that I think we ought not to waste time over this.

H.W.

1948: Íslandsklukkunni hafnað og einnig árið 1951

Í lok árs 1948 barst Alfred A. Knopf eintak af Íslandsklukkunni fra umboðsmanni Laxness á Manhattan. Heiðurinn að lesa sænska þýðingu á bókinni fékk rithöfundur, Eugene Gay-Tifft, sem skrifaði greinagóða 12 blaðsíðna úttekt á verkinu, sem hann taldi að ætti að kalla The Stolen Bell á ensku (sjá ritdóminn í heild sinni hér).

Eugene Gay-Tifft var beggja blands í ritdómi sínum, enda þótti honum trílógían ekki eins merkilegt verk og Salka Valka eða Sjálfstætt fólk. Gay Tifft komst meðal að þessari niðurstöðu á þar til gerðu eyðublaði sem fylgdi umsögn hans við spurningunni: G. Is this a book you would yourself want to buy, own and read, if you saw it announced by anothter publisher?  Say very briefly why. Gay-Tifft svaraði:

Yes, indeed! I have read Laxness´ "Salka Valka" and "Independent People", was greatly impressed by these and would want to possess a further item by this author.

En hvað varðar vinsældir bókarinnar var hann í vafa. Við lið D. eyðublaðinu var hann spurður hver mörg eintök hann teldi að bókin myndi seljast í, Hann svaraði:

This woud depend largely upon the Promotion. Certainy it is not a work which the American public would instantly go for. But neither is it one the book clubs would refuse to concider

 

Svo mörg voru þau orð, og FBI og Bjarni Ben höfðu engin áhrif þar heldur.

Árið 1951 barst Alfred A. Knopf þýsk þýðing á Íslandsklukkunni, sem maður að nafni R. Pick las (dr. Robert Pick f. 1898 í Vín; Kom sem flóttamaður til BNA árið 1940; d í New York 1978; myndin hér til vinstri er af honum á gamals aldri) las. Hann var greinilega ekki að tvínóna við hlutina og var í litlum vafa (sjá hér). Pick ritaði:

The admittedly short look I took into the German translation of Islands Klocka (see Mr. Eugene Gay-Tifft´s report 12/16/48) doesn´t tempt me to advise you to re-open this case.

1955: Gerplu hafnað

Árið 1955, snemma árs, barst sænsk þýðing Gerplu frá Allen & Unwin, útgefanda Laxness á Englandi. Unwin, hinn mikli vinur Laxness, var í vafa um hvort hann gæti gefið út bókina án hjálpar bandaríska markaðsins. 

Lestur bókarinnar kom í hlut Mrs. Alfhild Huebsch (1887-1982), sem fæddist inn í auðuga fjölskyldu í Stokkhólmi. Hún var eiginkona þekkts forleggjara í Bandaríkjunum, Benjamin W. Huebsch.

Frú Alfhild hafnaði bókinni, en hafði þó á þeimi dómi sínum ýmsa varnagla:

I recommend rejection of the book, but I do so with hesitation and reluctance, for it is a work of many merits. It will no doubt be a good, if not a best seller in the Scandinavian countries, but its appeal to the American public is likely to be limited. Laxness is of cause (sic) a great writer; some other books of his may be a better gamble.

Hér má lesa dóm Alfhild Huebsch i heild sinni.

1957: Ungfrúin og Góða húsið - hafnað

Svíi, Sven Åhman að nafni, sem var meðlimur vel þekktrar fjölskyldu í Gautaborg í Svíþjóð (móðirin hét Cohen að eftirnafni), var fenginn til að ritrýna Ungfrúna í sænskri þýðingu, Den Goda Fröken och Huset. Forlagið, sem gaf út bókina í Svíþjóð, Raben & Sjögren, sendi bókina til Alfred A. Knopfs.

 

 

Åhman ritar m.a.:

Åhman hafnaði því ekki bókinni, en það gerði annar mikilvægur starfsmaður Alfred A. Knopfs, nánar tiltekið sá sem setur bókstafina sína undir, BWK, Það var hún Blanche Wolf Knopf, eiginkona Alfred A. Knopfs. Hún var á annarri skoðun en fagurkerarnir í þetta sinn. Ekki var álitið eins mikið á Nóbelsverðlaununum í bókmenntum  þá og það var eftir að verða síðar.

Annað verður víst ekki ályktað. Sjá dóm Åhmans hér.

1958: Gerplu hafnað á nýjan leik

Snemma árs 1958 barst Alfred A. Knopf eintak af Happy Warriers (Gerplu) í útgáfu Methuen & Co í Lundúnum. Ásamt bókinni sendi útgáfufyrirtækið greinargerð upp á sex blaðsíður um þýðingu bókarinnar. Methuen vildi freista þess að auka sölu bókarinnar með því að setja hana á markað í Bandaríkjunum í samvinnu með við Alfred A. Knopf.

HR, sem ég þekki engin deili á, was not impressed. Hann komst að þessari niðurstöðu:

It is evident to me that this would be the wrong book to bring Laxness before the American public again.

Lesið ritdóminn í heild sinni hér.

Þannig var það nú. Í þessum skjölum sem birtast í þessum kafla, sem í dag eru varðveitt á Harry Ransom Center við Háskólann í Houston Texas, í sjalasafni Alfred A. Knopfs Inc., frá þeim tíma sem skipti máli (því eldra skjalasafn fyrirtækisins er varðveitt í New York) er ekkert sem bendir til þess að frægð og frami Laxness hafi verið stöðvaður af rýtingum pólitískra andstæðinga Laxness á Íslandi, ellegar af FBI og J. Edgar Hoover. Það síðastnefnda eru hugarórar Íslendinga sem hafa farið á flug líkt og fólk sem sem telur að fallegustu konurnar og sterkustu mennirnir komi frá Íslandi. Fyrsta atriðið er einhverju leyti rétt, en íslenskir karlar hafa engan styrk, því í þá vantar blendingsþróttinn.

Nóbelinn hafði heldur enginn áhrif á afhroð það sem Laxness varð fyrir í BNA, líkt og Laxness stakk síðar upp á í glettni (sjá hér) við boðflennur í lífi hans.

Hjónin Alfred og Blance Knopf ráku viðskipti. Viðskiptavit þeirra krafðist af þeim að þau yrðu að fá arð af viðskiptum sínum. Alfred hafði í raun lítið vit á bókmenntum, en það hafði Blance og einnig mikið viðskiptavit. Alfred lét oft þau orð falla að Blanche væri sál fyrirtækisins (the soul of the firm)(Sjá hér). Hjónin voru einnig prívat í einhvers konar samkeppni eða viðskiptasamsambandi sem ekki rúmaði mikla ást að því er virðist á lýsingum á löngu sambandi þeirra. Lífstíllinn var einnig flottur á þeim hjónum og það kostaði sinn skilding.

Laxness didn´t make´m money, tel ég að sé ágæt lokaorð fyrir Laxness-ævintýrið í Bandaríkjunum. Nóbelsverðlaun skiptu engu máli í Bandaríkjunum fyrr en löngu síðar, þegar það seldi að klína þeirri upplýsingur á rykbindið.

Ef eitthvað varð Laxness "að falli" í Bandaríkjunum, þá var það beinhörð stefna hjónanna Alfreds og Blanche Knopf í viðskiptum. Bókaútgáfa í BNA er og var 90% beinhörð viðskipti með stóru Vaffi og aðeins 10% hugsjónastefna, eða jafnvel enn minna.

«Hvað með eina Laxness, Blanche mín?» - «Hættu þessu rugli og láttu ekki eins og fífl, Alfred»

Laxness komst aldrei á risaskilti Knopfs.

Beitti J. Edgar Hoover sér persónulega?

Nú, ef J. Edgar Hoover beitti sér persónulega í skattamáli Laxness, líkt og Halldór Guðmundsson hélt fram við mig í tölvupósti þann 25. nóvember 2020,:

"Hoover beitti sér persónulega í málinu, það sýna gögn sem ég fékk eftir útgáfu bókarinnar."

þá hafði það engin áhrif á höfnun á bókum Laxness hjá forlaginu Alfred A. Knopf. Skattamál á Íslandi hafði ekkert að gera með áhuga forlagsins á Laxness.

Halldór Guðmundsson greindi frá því í grein í fyrra, að Alfred Knopf hafi gefið þá skýringu að hann hefði ekki haft lesendur á erlend tungumál til að ritrýna höfund eins og Laxness.  Gott væri að fá þá skýringu Knopfs hjá Halldóri, í ljósi þess að það sem kemur fram í skjalasafni fyrirtækis sem varðveist hefur,  bendir til alls annars. Alfred A. Knopf lét marga lesa bækur Laxness og jafnvel fleiri en einn lesa sömu bókina.

Það væri áhugavert að sjá þau gögn sem Halldór Guðmundsson hefur.

Heimildir

M.a.

Harry Ransom Center, The University of Texas at Austin: Alfred A. Knopf, Inc.; Records 1873-1996 (bulk 1945-1980), Subseries E. Rejection Sheets: 1948-59; Box 1130 / Rejections.

 

6) Bútar fyrir Halldór og Hannes III - Fyrri hluti - Laxness hafnað í Bandaríkjunum

Á Íslandi búa ýmsar skrítnar skrúfur, sem hafa sjálfsálit í miklum mæli. Íslendingar þjást einnig á heimsvísu. Í landinu býr nefnilega fólk sem á það til að líkja örlögum sínum við Krist á krossinum og örlögum íbúa Vestfjarða við gyðinga í gasklefum Auschwitz, svo eitthvað sé nefnt. Menn gera þetta í þeirri trú að enginn sé að hlusta á rausið í þeim úti í heimi.

Á meðal íslenskra kvenna, sem oftast nær eru miklu nærri jörðinni og minna ímyndunarveikar en karlpeningur landsins, má finna nokkrar undantekningar frá reglunni. T.d. konur sem telja sig eiga meiri rétt á opinberum stöðum en aðrir vegna litningasamsetningar sinnar. - Stöðum sem þær fá svo ekki einhverra hluta vegna, en oftast vegna þess að þær eru mun hæfileikarýrri en einhverjir karlpungar. Slíkar konur hafa meira að segja farið út í það að líkja hræðilegum örlögum sínum við örlög Nóbelsskáldsins íslenska, er bækur hans tóku upp á því að hætta að seljast í Bandaríkjunum. Já, nú er ég farinn að tala um bók Ólínu Kjerúlf Þorvarðardóttur, Spegill fyrir Skuggabaldur: Atvinnubann og misbeiting valds (2020) (sjá frekar hér og hér við tækifæri).

Laxness-örlög, American Style

Ólína K. Þorvarðardóttir skýrir "örlög" sín, og meinta valdbeitingu "valdhafa" gegn sér, í bók sinni, sem skráð var sem kvenréttindabaráttubókmenntir í jólabókasnjóflóðinu í fyrra (2020). Hvernig fór hún að því:

Er Ólína hefur lokið við að tengja örlög aumingja Andra Snæs Magnasonar, sem að hennar sögn er ekki fyrsti og sjálfsagt ekki heldur síðasti rithöfundurinn sem valdhafar bregða fyrir fæti vegna skoðana og málflutnings, vindur Ólína sér í að finna samlíkingar milli meintrar níðslu valdhafa gegn sér og þess, hvernig fæti var brugðið fyrir Nóbelsskáldið Laxness. Þá sást vel í jólaskammdeginu, að samsærisheilinn er álíka stór í Íslendingum og hann er í sumum Ameríkönum, þó svo að sumir haldi því fram að allt vont komi frá Bandaríkjunum Norður-Ameríku.

Nú er þessi hugljómun ekki eingetið afkvæmi í höfði Ólínu. Hún vitnar beint í dóttur Halldórs Laxness, Guðnýu, sem í Kastljósi Sjónvarpsins árið 2007 hélt því fram að Bjarni Benediktsson hafi lagt stein í götu Halldórs Laxness "sem varð til þess að honum reyndist illmögulegt að gefa út bækur sínar í Bandaríkjunum".

Í síðari Kastljósaþætti var þessari vinnutillögu, án minnsta votts af heimildum, varpað fram á ný, og því haldið fram að bækur Laxness hefðu hætt að seljast í Bandaríkjunum laust eftir miðbik síðustu aldar, vegna þess að Bjarni Benediktsson hefði gengið á fund sendiherra Bandaríkjanna í Reykjavík og leitast þar við að "eyðileggja mannorð" Halldórs í Bandaríkjunum. Ástæðan var að sögn Atómstöðin og innihald þess verks, sem menn gáfu út í Danmörku með semingi, undir titlinum Organistens Hus.

Fyrir þá sem enn telja að Atómstöðin hafi aldrei komið út í Bandaríkjunum, verður að upplýsast, að hún kom að lokum út hjá DIGIT Book árið 1961, en seldist afar dræmt, nema ef til vill í bókaverslun Snæbjarnar og M&M.

Menn geta keypt sér bók Ólínu Þorvarðardóttur, eða fengið hana að láni, ef þeir vilja lesa um samsæriskenningu hennar og annarra (bls. 152-156), þar sem haldið er fram án nokkurra röksemda, að "ástæðan" fyrir "eyðileggingu Bjarna Bens á mannorði Halldórs" sé "Atómstöðin sem kom út árið 1948" og pólitískt innihald þeirrar bókar.

Það er á furðanlegan hátt skýrt með bréfaskrifum um skattamál Laxness sem áttu sér stað á árinu 1947, sem og gögnum sem birtast hjá Halldóri Guðmundssyni og sem tekin voru úr samhengi.  Þjóðfræðingurinn Ólína er greinilega ekki sleip í heimildarýni, þegar hún blandar tveimur málum óskyldum saman. Fyrirspurnir um skattamál Laxness tengjast ekki innihaldi bókar hans Atómstöðvarinnar. Verra er, að ég verð einnig að álykta að heimildarýni Halldórs Guðmundssonar, viðurkennds ævisöguritara Laxness, sé heldur ekki upp á marga fiska, þegar hann reynir að selja samsæriskenningar. Það er ljótur blettur á annars frekar góðu verki hans.

Hugsanlega má finna gögn um skattamál Laxness hjá skattayfirvöldum í Bandaríkjunum og jafnvel eitthvað í skjölum FBI, þegar þau opnast betur. Hins vegar kemur ekkert fram í skjölum útgáfufyrirtækisins Alfred A. Knopf sem bent getur til þess að skattamál, FBI eða Bjarni Ben hafi haft áhrif á dræma sölu Laxness í Bandaríkjunum. Tilgátan sem Ólína Þorvarðardóttir nýtir sér til að hnýta saman sögu Laxness við meinta höfnun á sér í opinbera stöðu, er sannast sagna kjánaleg samsæriskenning. Það er alveg hægt að nefna fólk sem misst hefur stöður, eða af stöðum á Íslandi fyrir furðulegustu sakir, ósanngjarnar og jafnvel glæpsamlegar. Mál Ólínu er einfaldlega ekki af þeim toga. Hún Ólína er ekki enn komin í sama flokk og Laxness.

Hrunadans Laxness í BNA

Ef þú, lesandi góður, hefur lesið fyrstu bútana mína helgaða ævisöguriturum Laxness, Þeim Halldóri og Hannesi, búta, en þið finnið hér til vinstri á spássíunni í nýrri vefbók sem verður til þessa dagan (sjá hér og hér fyrri grein mína um efnið hér), þá vitið þið nú þegar, að Halldór Kiljan Laxness gerði sér sjálfur fyllilega grein fyrir því hvernig lá á "hruni" á sölu bókar hans hans Independent People (1945) í Bandaríkjunum. Laxness hafði þó sjálfur húmor til að gera grín að því.

Hruninu á Laxness í BNA réðu markaðslögmál og smekkur Bandaríkjamanna. Í bréfi sín til Earl Parker Hansons (sem greint var frá hér) kemur skoðun Laxness fram, þótt bréfið sé á spaugsömum nótum:

Þar fyrir utan eru til haldgóðar heimildir, sem Halldór og Hannes misstu af með leyfi eða án, sem skilja engan mann eftir í vafa um, af hverju forlagið Alfred A. Knopf gaf ekki Laxness út aftur eftir Sjálfstætt fólk (Lesið næsta kafla, stútfullan af heimildum um það)

Sjálfstætt fólk var í fyrsta lagi enginn metsölubók, þrátt fyrir að hún hafi verið valin sem Bók Mánaðarins (um fyrritækið). Í skjalasafni forlagsins Alfred A. Knopf er hægt að finna haldgóðar upplýsingar um það hvernig Halldór Laxness féll svo fljótt af stjörnuhimnum í Bandaríkjunum.

Bókaútgáfan Alfred A. Knopf var mjög vel rekin eining. Eigandinn sá um fjármálin og hann rak fyrirtæki á þeim forsendum að bækur sem hann gaf út myndu skila hagnaði og helst góðum hagnaði, svo hann gæti haldið áfram að gefa út misgóðar bækur, sem einnig urðu að skila töluvörðum arði. Alfred var var ekki í góðgerðastarfsemi, eins og sumir íslenskir útgefendur, sem vegna slægrar fjármálastjórnar hafa margir hverjir flosnað upp úr útgáfubransanum fyrir aldur fram.

Þó svo að kona Knopfs, Blanche Wolf Knopf, hafi öll verið að vilja gerð til að gefa út erlenda höfunda og óþekkta, sem hinn venjulegi Kani skildi ekki bofs í, þá neyddust þó hjón til þess að meirihluti bóka þeirra væru eftir bandaríska höfunda eða úr hinum enskumælandi heimi. Þannig var eftirspurnin í gósenlandi kapítalismans.

Til þess að meta verk, bókmenntalega og markaðslega, höfðu þau heilan her af góðu fólki sem gat lesið og dæmt fyrir þau bækur, sem mælt var með því að þau gæfu út.

Knopf fékk fjölmargar bækur Laxness, til að dæma þær til hugsanlegrar útgáfu. Bækurnar voru sendar bæði af Laxness sjálfum, Íslendingum erlendis, forlagi Laxness á Bretlandseyjum sem ekki sá sér fært, fjárhagslega að gefa hann út nema með hjálp  Bandaríkjamarkaðs (Alfred A. Knopfs)

Flestir þeir dómar sem ritrýnar A. Knopfs gáfu Laxness eftir Sjálfstætt fólk, nægðu ekki til þess að Alfred E. Knopf legði í að gefa verkin út. Þau var annað hvort dæmt fjárhagslega ófýsilegt, eða að ritdómarar töldu að bækurnar myndu ekki höfða til smekks hins venjulega, bandaríska Jóns, sem mun heita Joe.

Í næsta bút, kafla 8 í þessari fríbók um Laxness sem er að verða til, kafla sem þið fáið eftir um það bil tvo daga eða svo (ég þarf líka að hafa tíma til að stunda sjóbrettin mín og listaverkasöfnunina), leyfi ég Íslendingum í fyrsta sinn að lesa álit ritdómara Alfred E. Knopfs í New York. Sjón er sögu ríkari.

Vissulega voru það hvorki Bjarni Ben, J. Edgar Hoover eða vondir íhaldsmenn á Íslandi sem brugðu fyrir Laxness fætinum, vegna skoðana hans. Laxness gerði sér sjálfur grein fyrir, að Nóbelsverðlaun þýddu ekki metsölu. Metsala var hins vegar takmark bandarískra útgefanda - og smekkur Bandaríkjamanna var öðruvísi en smekkur Íslendinga. Allt er hægt að skýra án samsæriskenninga - nema kannski stöðuveitingar til íslenskra kvenna.

Mikill er máttur Kanans

Samlíkingar manna á sjálfum sér við Halldór Laxness, vegna þess að þeir ímynda sér að áhugaleysi Vesturheims á honum hafi orðið til út af skattamáli og illkvittni, eru makalausar. Sú skoðun að vondir menn hafi sett skófluna undir Laxness á Íslandi og í Bandaríkjunum, í samfloti við eitt helsta illmenni BNA, J. Edgar Hoover, virðist út frá heimildum sem ævisöguritarar Laxness hafa ekki vitað um,eru  algjörlega út í hött.

Sjálfhverfan í slíkum vangaveltum er í raun óhemjuleg. En því miður vinnur samsærisheilinn í Íslendingum oft í fjórða gír. Hann er sannast sagna rauðglóandi alla daga. Þetta er siður sem á rót í gamalli, íslenskri alþýðuhefð, þar sem menn álykta að allt vont komi að utan, sérstaklega útlendingar. Ofan á bætist að íslenskur sósíalismi er orðinn að furðulegri blöndu öfundar og illkvittni sem fólk hefur erft frá ættmóður sinni Gróu á Leiti.

Svo er öllu vafið saman við séríslenska pólitík, sem enn er með hreppabrag og á hrossakaupastiginu. Stundum nær hún ómældum hæðum vitleysunnar er skyldleikaaldir umboðsmenn nokkurra kjósenda gaula ofurölvi á börum í Reykjavík, þegar þeim langar að ríða eða níðast á minni máttar. Lengra en það hefur heillaþjóðin víst ekki náð. En eitt gott kemur greinilega eins og himnasending frá Bandaríkjunum fyrir konur sem lesa í kaffibolla til að skýra örlögin, og það er samsæriskenningin. Smáborgaralegur Jeppi og 5 lítrar af kók skaga einnig upp í öll þessi fríðindi að Vestan. En blandan sem úr þessu hefur orðið, er kannski ekki sú besta fyrir litla þjóð sem Íslendinga, nema að þjóðin geri sér grein fyrir því að það sem verður til í túninu heima er oft hin versta hrákasmíð.

Lesið hvernig Halldóri Laxness var hafnað í Bandaríkjunum. Næsti kafli í fríbókinni um Laxness hér á Fornleifi, er á sama stað, eftir tæpa tvo daga. Hellið upp á gott og sterkt kaffi fyrir lesturinn. Lesning og skilningur eru góðri samsæriskenningu betri.

5) Bútar fyrir Halldór og Hannes II - Kapítalisti í Bandaríkjunum og kommúnisti á Íslandi

Skattamál Halldórs Laxness hafa verið mikið á milli tannanna á ýmsum mönnum, sem allt vita um Laxness og lesa uppúr honum fyrir konuna sína (og karlinn) í rúminu á kvöldin.

Til er fólk á Íslandi sem heldur að reynt hafi verið að grafa undan Halldóri Laxness vegna tekna hans í Bandaríkjunum. Um það hef ég ritað áður (sjá hér) og hér skal bætt örlitlu við það, áður en tekið verður á þeirri meinloku sem fær fólk til að ímynda sér að Sjálfstæðismenn, með Bjarna Ben í fararbroddi, og með hjálp FBI og J. Edgar Hoovers hafi valdið hruni á sölu bóka Laxness í Bandaríkjunum.

Skáld þurfa að lifa á hæfileikum sínum eins og annað listafólk.  Áður en Independent People hafði verið gefin út og fékk töluverða sölu (en ekki metsölu eins og margir ímynda sér á Íslandi), óskaði "sósíalistinn" Laxness eftir því við forlag sitt í BNA, Alfred A. Knopf, að honum yrði greidd fyrir sinn snúð í dölum á reikning á Manhattan.

Kemur ykkur það á óvart? Hann ætlaði sér að eyða þeim peningum í BNA, og líkast til hefur hann greitt alla tilskylda skatta af þessari innistæðu sinni í BNA, eins og fram kemur í fyrrgreindri grein minni. Ekkert hankí pankí, bara eðlileg fyrirsjónarsemi fyrir sínum eigin högum og fjölskyldu sinnar. Halldór var ósköp venjulegur, ráðdeildarsamur maður.

Hér birtist í fyrsta sinn á Íslandi bréf Laxness til forlags síns í Bandaríkjunum, dagsett 12. apríl 1946. Í bréfinu biður hann forleggjarann um að ganga frá greiðslum til sín á "bankabók" sína í Bandaríkjunum.

Fornleifur gróf djúpt og Fornleifur fann. Og er nú ekki við hæfi að láta systur Andrésar syngja um Romm og kók og Yankee dollar, sem kom á markaðinn árið 1945 (leggið við hlustir hér).

4) Bútar fyrir Halldór og Hannes I - síðari hluti - Bölvun Nóbelsins

Earl Parker Hanson, hélt áfram sjálfskipaðri baráttu sinni fyrir Nóbelsverðlaunum til handa Jorge Amado (1912-2001) sem byrjað var að greina frá í greininni hér á undan. Hann ritaði Halldóri Laxness bréf dags. 18. febrúar 1974 (sjá hér).

Hanson komst sömuleiðis í samband við Amado, en Jorge sá ekki fram á að geta komist í bráð til Puerto Rico, þar sem hann var byrjaður á nýrri bók og hefði því nógu að sinna. Þeir skiptust á fleiri bréfum og Amado þakkaði Hanson innilega fyrir hugulsemina og meðmælin til Nóbelsverðlaunanna. 

Jorge Amado 1912-2001

John heitinn Steinbeck svaraði Hanson skiljanleg aldrei, en sem betur fór var Earl Hanson ekki alveg húmorlaus, því hann skýrði Amado frá því að hann hefði sent Steinbeck bréf en ekki vitað að hann væri látinn: Hanson batt því síðustu vonarstrengi sína við Halldór Laxness, Reykjavík, Iceland.

Hanson barst loks svar frá Laxness, sem var ódagssett. Hanson átti greinlega ljósritunarvél, eða hafði góðan aðgang að einni slíkri. Hann skellti bréfi Laxness beint í ljósritunarvólina og sent áfram til Amados og annarra.

Hér má sjá það sem Laxness ritaði Hanson (sjá einnig hér)

Fyrir utan allt vol Laxness um hve mikla bölvan Nóbelinn hafði fært honum með hrunda markaði í BNA í kjölfarið - sem auðvitað er einhvers konar hótfyndni og skáldskapur að hluta til, þó stundum meini menn það innst inni sem þeir væla um í bréfum til ókunnugra manna - þá er athyglisvert að Halldór Laxness taki upp á því að hafa njósnir af möguleikum Amados fyrir Hanson:

I will be in Stockholm in a forthnight or so, and having some annuated acquaintances ("old chums") in this academy, I will go and find out if Amado has chances. I have your address and I will write you about it.

Laxness gerði sér vitaskuld ekki grein fyrir því að Hanson var óður notandi ljósritunarvélar og sendi bréf hans ut og suður og áfram til Amados og Alfred Knopfs í New York. 

Laxness I think was always an odd kind of fellow

 Bölvuð verðlaunin sem "eyðilögðu" Laxness í Bandaríkjunum, fyrir utan lausasilfrið.

Hanson furðaði sig mjög á sorgarsögu Laxness um afleiðingar Nóbelverðlaunanna. Því svaraði Knopf, en á hann voru runnar tvær grímur, og hann var hættur að láta Gretchen Bloch ritara sinn svara bréfum Hansons:

Dear Mr. Hanson:

Many thanks for you kind letter of March twenty-seventh. Laxness I think was always an odd kind of fellow, and his letter doesn´t really surprice me. The truth of course is -- and I am quite cetain this is so-- than the only book of his which had any sale to speak of in the English langueage was "Independent People", and this did credit to the taste of American readers at any rate, because Indeed my suspicion (and if I find this is a mistaken one I´ll say so in a postscript) is that only "Independent People" was published over here (Sjá hér).

Kannski fór Laxness bitrum orðum um söluhrun sitt og kennir Nóbelnum um. En metsölubókakjaftæðið um Sjálfstætt fólk  Laxness í BNA sem grasseraði á Íslandi vegna þess að bókin var útnefnd sem "Book of the month" af eigin forlagi (sjá hér og í síðari grein hér á Fornleifi), var alíslensk ímyndun. Book of the Month var aldrei mælihvarði á hve vel bækur seldust í Bandaríkjunum. Nokkrir fagurkerar á bókmenntir völdu bækur sem þeim þótti varið í og útnefndu sem Book of the Month. Smekkur hins venjulega Kana var hins vegar oft langt frá skinbragði og gildismati nokkurra listavina, sem margir hverjir voru bornir og barnsfæddir í Evrópu en ekki í BNA.

Hansson rauk beint í ljósritunarvélina og sendi Dr. Austregésilo de Athayde, Presidente de Academia Brasileira de Letras línu og greindi þ. 18. apríl að Laxness hefði lofað að hafa njósnir af því hvaða möguleika Amado hefði í Nóbelinn. Og bölvun ljósritunarvélar Hansons var einnig dreift til Amado sjálfs, sem fékk ljósrit af bréfi Laxness með bréfi sem sömuleiðis var sent frá Puerto Rico þ. 18. apríl (Sjá bréfið hér).

Hinn mikla bréfaskriftaþörf Hansons þann 18. apríl 1974 ætlaði engan enda að taka. Nixon og Watergate-hneykslið var ofarlega í hugum manna og greinilega einnig í huga Hansons þegar hann skrifaði Knopf í næsta sinn. Í leiðinni leitaði einhvers umboðsaðila sem gæti farið í gegnum handrit að ævisögu sem hann var að skrifa, eða ætlaði sér að skrifa, sem hann var að þreifa fyrir sér um hjá Knopf. Hanson ritaðir:

I was happy to see your name among those who are actively pushing for Tricky Dickie´s impeachment. The younger of my two sons, David who is a professor of Political Science in Western Michigan University, is having a wonderful time, organizing anti-Nixon movements. As a proud Papa I take personal credit for the Republican defeats in that state, including the most recent one. I know that David was there pitching. Now that he has committed the worst possible of political sins -- that of castin a smirch on the GOP -- his impeachment seems nearer. Every Republican member of the Congress will have to vote for it except those who are sold out to the same people who bought Nixon and who, like the President, are no longer their own men, capable of acting according to their personal judgments. 

Here´s for the Swedish Academy showing good judgement in its next award for literature!

"Little men in black pyjama[s]" - hvaða fordómar voru þetta hjá HKL?

Laxness tók við þessu hressa og hápólitíska áliti Hansons og fór með bréfið með sér til útlanda. Fyrst var hann í Svíþjóð, en skrifar bréfið í Kaupmannahöfn (Sjá hér) þar sem hann var gestur á Hotel 3 Falke, (nú Scandic Falconer) í Falconer Centret á Friðriksbergi).

Dear Mr. Hanson:

    From "usually relibale sources" in Stock-

holm I gathered that Sara Lidman was almost unanimously

in favor as this year´s  Nobel Laureate, one more score

for North Vietnam, as this wonderful authoress practically

gave up writing for years because of her devotion to the

cause of "the little men in black pyjama". Some years,

especially if too much leaks out too early about the Aca-

demy´s choice, they would change their minds in middle

stream and pick another man, but I understand that Amado

is not in focus now.

 I am going to Germany now and hope to be in Iceland in the

middle of May. Let us see you both if you are around with

Mrs. Hanson, preferably after Midsummer.

                                    With kind regards,

                                    Halldór Laxness

Laxness hafði mörgum árum áður skrifað um Lidmann (1923-2004) til Auðar konu sinnar. Hver birti það bréf með leyfi, eins og konan í Vesturbænum spurði gjarnan í gamla daga?

Halldór Laxness var greinilega lítt hrifinn af drengjakollum á konum. Me too. Þær verða svo aulalegar eins og karlar með þá hártísku, nema að við séum að tala um hina sönnu, bónuðu skalla.

Jú, Halldór Guðmundsson segir frá fundi þeirra Lidmanns og Laxness í bók sinni um Laxness og vitnar í bréf skáldsins til Auðar. Lýsti Laxness Söru sem snoðklipptri bóndakonu upp í sveit, en lét síðan eitthvert djevítis karlrembuálit á Lidmann flakka í pistlinum til Auðar, sem ég er ekkert að hafa eftir, því ég er ekki með leyfi fyrir slíku. - En ég er viss um að í dag myndu einhverjir hrópa "Metoo" á torgum við karlpungaskrifum Nóbelsskáldsins íslenska um snoðklipptar konur.

Álit Laxness á Lidmann, sem hann var að nefna við Hanson á Puerto Rico, var ef til vill keimlíkt áliti Alfreds Knopfs á Laxness (ef "A odd kind of fellow" er haft í huga), eða álit Laxness á Þórbergi Þórðarsyni sem hann sletti sem hinstu kveðju í minningargrein um meistara Þórberg, en í góðu. Þá var hægt að hafa skoðanir án þess að fólk trylltist á "samfélagsmiðlum". Laxness ritaði:

... Við héldum áfram að vera vinir í fjarska eftir fall Unuhúss, og á þá vináttu brá ekki skugga þó hann væri sá maður sem mér hefur fundist einna óskiljanlegast saman settur allra sem ég hef kynst; og honum áreiðanlega sýnst hið sama um mig...

Þarna er kannski kominn innsti kjarninn í þessum fyrstu bútum mínum um Laxness handa Hannesi og Halldóri.

Who the hell´s Sara Lidman?

Hanson setti strax bréf Laxness og önnur bréf í ljósritunarvélina góðu á Puerto Rico og sendi þau síðan umsvifaflaust þann .. maí 1974 til Alfred Abraham Knopfs í New York. Hanson spurði m.a.:

Do you know Sara Lidman? Have you perhaps published her? I am ashamed that I know nothing about her but, offhand, she sounds to me like a good potential bet as a Knopf author. Just in case you are interested in going after her -- and in case she writes in Danish or Norwegian, I may even try for the job of translating her.

Alfred A. Knopf eldri: Laxness I think was always an odd kind of fellow. Þar höfum við það. Í síðari greinum gröfum við aðeins í það álit. Var það FBI, Hoover og Bjarna Ben að kenna? Eða var það bara persónulegt og bókmenntalegt álit útgefanda?

Knopf svaraði um hæl í bréfi dags. 14. maí:

Dear Mr. Hanson:

    Many thanks for yours of May ninth. Laxness´ letter seems to border on the indiscreet. At any rate, I have never seen the Prize awarded to anyone who was rumored ´way in advance to be the most likely recipient.

I am sorry that I have never heard of Sara Lidman, much less published her.  We are setting about trying to find out what we can  [find] out about her.

Alfred A. Knopf bað þarnæst trúfastann ritara sinn, Gretchen Bloch, um að senda eftirfarandi upplýsingar þann 24. maí:

    "Mr. Knopf asked me to drop you a line to report that we still have not found anyone who knws anyting about or has heard of Sara Lidman. An the current "Books in Print" does not list any titles of hers available in the English language.

Just for the Hell of it

Leið nú og beið. Íslendingar héldu upp á Landnámið árið 874, um sumarið, því þá var samsæriskenningin um landnám fyrir landnám og stórstöðvar útrásarvíkinga austur á landi og í Vestmannaeyjum ekki búin að ná hreðjataki á nokkrum fornleifafræðingum sem ekki hafa lært heimilda og lágmarks sjálfsgagnrýni.

Hinn ritóði Earl Parker Hanson, sem greinilega bráðvantaði blogg eins og þau sem sumir óðir menn hafa í dag, skrifaði grein sem birtist í blaðinu San Juan Star (1. ágúst 1974) um plön sín um að um hefja Jorge Amado til skýjanna.

Hanson var líklegast farinn að lippast allur í Nóbelshugleiðingum sínum en skrifaði Knopf samt línu þann 2. ágúst 1974 með hjálögðu ljósriti af grein sinni í því ágæta blaði San Juan Star. Bréfið birti ég hér í heild sinni (sjá einnig hér). 

Eins og helmingur allra Bandaríkjamanna - eða 48% þeirra - var Hanson hallur undir samsæriskenningar. Hann var farinn að halda að því að Halldór væri að skemmta sjálfum sér á kostnað þeirra Knopfs - JUST FOR THE HELL OF IT.

Útgefandinn Alfred A. Knopf, sem sumir Íslendingar telja að hafi ekki þorað að gefa út Atómstöðina í Bandaríkjunum vegna þess að FBI, J. Edgar Hoover, Bjarni Ben og aðrir álíka skuggalegir karkterar beittu sér gegn Laxness og sjálfskipaðri hirð hans á Íslandi - og það þrátt fyrir meinta, gífurlega velgengni Sjálfstæðs Fólks í Bandaríkjunum - svaraði 6. ágúst 1974.

Knopf var enn að hugsa um Söru Lidman. Hann var líklega að hugsa um mögulega metsölubók, sem hann gæti loks grætt eitthvað á, ef vera kynni að vísbending Laxness væri sönn. Halldór Laxness var hinsvegar afgreiddur sem æringi uppi á Íslandi, sem skemmti sér með því að senda mönnum "hagnýtan brandara":

Dear Mr. Hanson

We have been able to learn nothing about Sara Lidman. However, I would´t put inventing her beyond Laxness

Þar með lýkur þessum allar fyrsta búti í tveimur bitum handa Halldóri Guðmundssyni og Hannesi Hólmsteini. Aðrir bútar og bitlingar koma brátt. Ég vona að æviriturum Laxness, með og án leyfa, hafi þótt þetta nokkuð fræðandi.

Prívat og persónulega finnst mér uppátæki Laxness gagnvart Íslandsvininum Earl drepfyndið. Laxness hefur hækkað töluvert í verði í einkaverðhöll minni.

Nóbelskálið hafði kannski flóknari húmor en margir gera sér grein fyrir. Honum þótti gaman að segja sögur, annars staðar en á bók, og greinilega líka að ýta orðrómi um sjálfan sig og aðra úr vör. Við vitum, að þegar Laxness skrifaði ýmis ævisögubrot sín, var sannleikurinn ekki endilega leiðarljósið. Ég held ekki að nokkuð skáld geti greint á milli fakta og fíktjónar, og allra síst í sjálfsævisögum. Þess vegna eru ævisögur um skáld ósköp ónákvæmar bókmenntir, sama hvort þær eru ritaðar af þeim sjálfum, eða af öðrum - með leyfi eða án þess.

Einnig tel ég mig sjá, að Halldór Laxness hafi verið þreyttur af fólki sem spígsporaði og bukkaði í kringum hann eins og gaggandi hænur; að niðurlotum kominn vegna snobbliðs, sem fannst það eiga hann, og sem gerði sér ekki grein fyrir því að rithöfundar hafa lítinn tíma ... þeir eru að skrifa til að lifa á því. Fólk sem bað um meðmælabréf til Nóbelsverðlauna-nefndarinnar í Stokkhólmi átti skilið sérmeðferð hjá spaugfyglinu Kiljan. En kannski skjátlast mér.

Lok

Ef einhver hefur verið að velta því fyrir sér, hver fékk Nóbelsverðlaunin fyrir bókmenntir árið 1974, og eyðilagði þar með alla sölu á bókum sínum í BNA til frambúðar, þá var það hvorki Amado né Lidmann. Verðlaununum var deilt á milli tveggja vænna heimalninga, Eyvind Johnson og Harry Martinson. Var nokkurn tíma gefið eitthvað út eftir þá ágætu menn hjá íslensku bókmenntaþjóðinni? Sænska mafían hlýtur að vita allt um það. Líkast til veit enginn enn hverjir þeir Johnson og Martinson eru. En þeir hljóma óneitanlega eins og lélegt sænskt bóluefni.

3) Bútar fyrir Halldór og Hannes I - Fyrirspurnin frá Puerto Rico, fyrri hluti

Hér í sumar mun ritstjórn Fornleifs af og til skemmta sér í djúpum bókmenntahugleiðingum.

Það gerist afar sjaldan, enda ritstjórnin öll lítið gefin fyrir alls kyns uppspuna og lygaverk. Aftur á móti verður grafið frekar djúpt fyrir fornleifafræðing og hjálparkokka hans, myndu sumir ætla. Lagi eftir lagi verður flett úr gleymsku fortíðarinnar með undirristuspöðum og teskeiðum eins og fornleifafræðinga er siður. 

Að þessu sinni skal eigi grafið í eitthvað ómerkilegt kotbýli á afdal. Ég leyfi mér að grafa í eitt helgasta vé landsins, meginstöð íslenskrar menningar, sjálfan Laxness, enda þarf ég engin leyfi eins og Halldór og Hannes. Hér verður þó ekki krufið og krukkað í leyfisleysi eins og Hannes gerði.

Ég ætla að vona að útvarðasveit HÍ í gúmmísellum hvalbeinsturna sinna, eða enn síður hlerunardeild afturhaldsboru íhaldsins, fari ekki úr límingunni, þó ég bæti ýmsu við upplýsingar bíógrafara Laxness - þeirra Halldórs með leyfið og Hannesar hins leyfislausa. Stór verk þeirra standa fyllilega fyrir sínu, hver á sinn hátt, en ýmislegt vantar upp á eins og oft gerist, og þá er nú gott að að hafa fornleifafræðinga til að grafa dýpra. Ég mun bæta við nokkrum bútum, sem bókmenntafræðingar kalla svo, og heimilda skal svo sannarlega getið.

Ritstjóri Fornleifs viðurkennir strax og fúslega, að hann er enginn Laxness-alfræðingur líkt og sumir landar hans. Hann hefir aldrei lesið Laxness spjaldanna á milli eða upphátt fyrir konuna mína í rúminu á kvöldin. Hann er ekki einn af þessum mönnum sem telja sig vita hvað Laxness hugsaði. Ég er ekki einu sinni með rykfallinn Laxness uppi í hillu við hliðina á Íslendingasögum líkt og margir góðir Íslendingar.

Einnig má taka til, að sumt það sem ég hef lesið eftir Laxness finnst mér sannast sagna harla leiðinlegt og misjafnt að gæðum. En vitaskuld verðskuldaði karlinn Nóbelinn sinn, svo ekki sé minnst á þjóðina sem hann lýsti.

Ég hef fengið gögn í hendurnar sem bæta örlitlu við söguna sem menn reyna að steypa saman um Laxness, og ég reyni að segja frá þeim af auðmýkt.

Fyrirspurn frá Puerto Rico

Fyrsti búturinn - ja kannski er þetta væn sneið af þjóðlegri brauðtertu - fjallar um beiðni sem H.K. Laxness barst snemma árs 1974, vegnar frægðar sinnar. Þá hafði samband við Laxness maður, búsettur suður á Puerto Rico. Karl sá hét Earl Parker Hanson (1899-1978).

Hanson var eins konar heimsborgari; Bandaríkjamaður ættaður frá Danmörku, fæddur í Berlín en ólst upp í Milwaukee í Wisconsin. Afi hans og amma höfðuð flust til Vesturheims, nánar tiltekið á flatneskjur Wisconsinfylkis. Sonur þeirra Albert Hanson (f. 1864) fæddist í Korsør á Vestur-Sjálandi, áður en fjölskyldan flutti yfir Atlantsála. Móðir Eeals, Adelaide (Lida) Erika Fernanda Siboni (f. 1870), var komin af ítölskum óperusöngvara sem sungið hafði sig inn í hjörtu Kaupmannahafnarbúa kringum 1800.

Víkingnum í Albert Hansen (Hanson) dauðleiddist í borubænum Milwaukee og hann strauk á 22. ári til Danmerkur, þar sem hann kvæntist áðurgreindri Lidu Siboni. Albert leiddist líka í Danmörku, þar sem hann var við verkfræðinám. Að því loknu flutti hann til Berlínar þar sem hann var uppfinningarmaður. Í Berlín fæddist þeim Hanson-hjónum sonur, sem skírður var Earl Parker Hanson. Og það var svo maðurinn sem skrifaði Laxness bréf árið 1974.

Earl Parker Hanson póserar á forsíðu bókar sinnar um Puerto Rico.

Síma-Hanson

Áður en Laxness kemst að, verður að geta þess, að bæði Albert Hanson og sonur hans höfðu gert stopp á Íslandi.

Albert hafði sjarmað heldri manna stúlkur upp úr sauðskinnsskónum þegar hann dvaldi hér í átta mánuði árið 1885. Var hann að sögn sonarins, Earls, sem getur auðvitað hafa logið því, kallaður "Fallegi Hanson" af íslenskum kvenpeningi.

Eftir að hafa lokið verkfræðinámi í Kaupmannahöfn, og nýfluttur Berlínar, lét Albert sig dreyma um að snúa til Íslands á vit ævintýranna. Það rættist líka eins og oftast hjá ævintýramönnum. Skrifaði hann á undan sér til ráðamanna og spurði, hvort áhugi væri á ritsímavæðingu í landinu. Menn sýndu því lítinn áhuga vegna fjármagnsleysis. Albert fór því sjálfur til Íslands og "mældi fyrir símanum á eigin kostnað" eins og sonur hans greindi frá í Tímanum árið 1977 .

Síðar koma Albert aftur upp til Íslands og mældi meira. En þegar loks kom að því að Íslendingar fylltust meiri áhuga á sæstrengjum en þegar Bjørnstjerne Bjørnson hafði nefnt þá fyrst við Íslendinga, gat Albert Hanson ekki tekið verkið að sér á Íslandi en danskt fyrirtæki mun hafa notað teikningar hans. Nánar má lesa um fyrstu áratugi rit- og talsímans á Íslandi í Andvara í janúar 1905, þar sem lítillega er minnst á hlut Hansons í að koma til landsins besta hjálpartæki íslendinga, fyrr og síðar, fyrir orðróm, kjaftagang og slúður.

Sonur Alberts, Earl Parker Hanson, sá er ritaði Laxness bréf, árið 1974, var einnig nokkuð merkilegur karl. Hann hafði mikla útþrá, líkt og danskir og ítalskir forfeður hans, og dauðleiddist í Milwaukee eins og nágrannastúlkunni Goldu Mabovitch. En hún kemur ekkert við sögu. Vara bara sett hér inn til að æsa sumt fólk upp.

Earl fór sjálfur til Íslands á 3. áratug aldarinnar, þar sem hann ferðaðist um með syni konu sem "Fallegi Hanson" hafði sjarmað á Íslandi. Sá piltur kenndi honum blautar, íslenskar drykkjuvísur. Earl kunni enn og söng fyrir blaðamann Tímans árið 1977, er hann heimsótti Ísland ásamt konu sinni.

Hanson hafði þekkt Vilhjálm Stefánsson persónulega og skrifaði ævisögu hans. Það gladdi Íslendinga svo mikið að Earl Parker Hanson fékk fálkaorðu fyrir árið 1953. Annars starfaði hann lengst af fyrir Bandaríkjastjórn og sem ráðunautur í Líberíu í Afríku, í Puerto Rico og í Kanada. Ef ekki væri fyrir þessa grein, hefði hann líklega alveg gleymst eftir nokkur ár.

Aftur að efninu

Nú var ég nærri búinn að gleyma mér í ættfræðihrauni um Íslandsvininn Earl Hanson.

Erindi Earls við Laxness, sem ekki má gleyma, var bókmenntalegs eðlis. Hanson vildi fá stuðning Laxness til að hafa áhrif á Nóbelsnefndina í Stokkhólmi. Hann vildi láta hana gefa brasilíska skáldinu og kommúnistanum Jorge Amado (1912-2004) verðlaunin 1974. Amado var í miklu uppáhaldi hjá Hanson og mörgum öðrum. Laxness þekkti t.d. Amado.

Earl Hansen hefur einhvern tíma snemma árs 1974 haft það á orði við rektor háskólans á Puerto Rico, Arturo Morales Corrión,  hve gott skáld honum þætti Amado. Rektorinn skrifaði Hanson og sagði það prýðisgóða hugmynd að bjóða honum til Puerto Rico til að kynna Amado fyrir eyjaskeggjum (sjá hér).

Hanson (myndin hér til vinstri var tekin af ljósmyndara Tímans, er Hanson heimsótti Ísland haustið 1977) rauk þá strax til og ritaði til forlag sem gefið hafði út eina af bókum hans sjálfs. Það var sama forlag og löngu áður hafði gefið út Sjálfstætt fólk í Bandaríkjunum - Alfred A. Knopf Inc. Það var mikill hamur í Hanson, sem var nýrisinn upp úr veikindum. Hann bað Alfred Knopf um heimilisfang Amados. Forlag Alfred A. Knopfs hafði nýverið gefið út eina af bókum Amados.

Einkaritari Alfred A. Knopfs, Gretchen Bloch, kona af gyðingaættum, eins og það heitir á íslensku, með kattargleraugu, sendi Hanson heimilisfang Amados um hæl, því þá seldist bók Amados víst ekkert sérstaklega vel í Bandaríkjunum, jafnvel verr en Indipendent People Laxness hér um árið.

Þar sem Hanson líkaði svo vel við skrif Amados, stakk Gretchen Bloch upp á því í bréfi sínu, að Hanson hafi samband við Nóbelsnefndina í Stokkhólmi og mælti með Amado til bókmenntaverðlaunanna (sjá hér) - og það gerði Hanson þegar í stað þann 7. febrúar 1974 (Sjá hér).

Hanson bætti um betur og ritaði einnig John Steinbeck (sjá hér), sem sýnir að Hansom hafi ef til vill orðið Elli kellingu að bráð í nýyfirstaðinni sjúkdómslegu sinni. John Steinbeck gekk nefnilega í gegnum sáluhliðið á himnum árið 1968. Steinbeck svaraði því ekki erindi Hansons eftir hefðbundnum leiðum.

Hanson sendir þvínæst Laxness línu, enda nefnir hann Laxness í bréfi sínu til Nóbelsverðlaunanefndarinnar. Hann biður Knopf um heimilisfang Laxness, en ritari Knopfs sagðist ekki getað hjálpað honum með það, þar sem forlagið hefði ekkert samband við Laxness lengur.

Earl dó hins vegar ekki ráðalaus og ritaði Laxness, Reykjavík, Iceland utan á bréf sitt til Laxness, enda kominn af dönsku gáfufólki. Og viti menn, Laxness fékk bréfið, því þá vissu  allir Íslendingar með lágmarksgreind hvar hann bjó og að hann ætti hvítan Jagúar, sem var næsti bær við Rolls Royce.

Sko - takk Illugi J. fyrir þetta frábæra stílbragð - bútinn með bréfaskiptum Hansons við Laxness fá þeir Halldór og Hannes ekki fyrr en í næstu færslu, eftir svona tvo daga, sirkabát. Þeir mega vitna í þessa búta mína í endurútgáfum sínum á ævisögum Laxness, ef þeir gera það kórrétt. Fjölskylda Laxness má líka hlaða þessu niður í leyfisleysi.

Ég er hins vegar enn í vafa um, hvort turnbúar HÍ megi lesa þessar heitu fréttir. Æi jú. Þeim verður vart meint af því, en þeir verða að sækja um sérstakt leyfi í þríriti og leggja við bólusetningarvottorð á skrifstofu rektors, þegar hann kemur úr sumarfríi.

Faðir minn gefur kanínu mótefni fyrir 75 árum síðan

Faðir minn Vilhjálmur Vilhjálmsson - ekki söngvari, hefði orðið 95 ára í dag hefði hann lifað. En það er meira en aldarfjórðungur síðan hann dó.

Hér er mynd af honum í lok 5. áratugarins. Hann er í heimsókn hjá  dýralækni og fjölskyldu hans á Fríslandi. Sú fjölskylda var ein af þremur fjölskyldum sem skutu skjólshúsi yfir pabba í stríðinu. Fram til 1941 bjó pabbi í den Haag og áður, fyrir 1936, á tveimur stöðum í Amsterdam.

Hér bregður faðir minn á leik með kanínu. Hár pabba var mikið og rautt, og ekki er verið að reyna að stæla hinn fræga brúðuleikara, Beaker, ef einhver heldur það.