The first Mezuzah in Iceland?

Once in a while a serious researcher of all things Medieval as well as few things Jewish, has to loosen up and present a silly hypothesis, just like most other archaeologists in Iceland. Mostly not-present in Iceland, I am technically not an Icelandic archaeologist and clinically my gene-pool supports that fact.

In the most resent years the stray Jews who have been cast ashore in Iceland - of all places - have most likely been affixing kosher mezuzoth on their doorposts with the help of a Chabad Rabbi. That´s what Jews are supposed to do, I presume. For my non-Jewish readers, who haven´t got the faintest idea what a mezuzah (Plur. Mezuzoth) is, I will give the X-short version. Look for more information on the 3xW:

Mezuzah (Lit. “doorpost”) is a small parchment scroll upon which the Hebrew words of the Shema Israel (a central part of the daily Jewish prayer) are handwritten by a scribe. Mezuzah scrolls are rolled up and put into a container (case) and affixed to the doorposts of Jewish homes, designating the home as Jewish and reminding those who live there of their connection to G-d and their heritage.

A couple of days ago, after I had posted my short essay on the Múli-Madonna (a late 13th century statue in a tabernacle) erroneously dubbed the Madonna from "Mule" - Tabernacle Madonna from the now non-existent church at Múli in Aðaldalur (N-Iceland), I was struck by what I thing is a great idea. The idea has now evolved into the fragile form of hypothesis, a phase many Icelandic scholar-colleagues seem to be less acquainted to than the ultimate Icelandic theories (kenningar) which can never be discussed as it seems. In my mind the process from an idea to a theory is very long, but now I am eager to make me a personal dispensation. 

Is it a Mezuzah or a miniature turret on the right sight of the cottage of the Holy Mother, and the left turret is missing?

The Madonna statue is normally kept in the National-Museum of Denmark. Some Danes bought the Madonna from a drunken reverend for a bottle of booze in 1859. Presently, however, the late 13th century Madonna from Iceland is at an exhibition at the Episcopal Museum in Vic/Barcelona, which due to the Corona-pandemic was closed less than a week after it opened.

Art-historians in Spain refer to a newly discovered Madonna statue in the Arran-valley in Catalonia, which should have great similarities to the Madonna from Múli. Without have seen the sister-Madonna from Arran, I would not have bought any direct comparisons made between alter-pieces in Spain and Iceland. Norwegian art-historians would most likely argue that the Madonna from Múli was made in Norway, simply because she is carved out of one log of pine-tree. The pine-tree has for a long time be the only criteria for some art-scholars to decide a Scandinavian origin. Thus early Norwegian art-historians argued that every other relic from Catholic-Iceland 1000-1500 AD was Norwegian. But we also know that local patriotism often makes the wisest of people blind.

However, Pine (Pinus) trees and Spruce (Picea) also grow in the Arran-valley and Spain, and pine is a material easier to work with and considerably lighter to carry, when the icons are carried around in procession. The Madonna from Múli is a brown-eyed bella, in contrast to the Norwegian ones, who are blue-eyed like most present day-Norwegians as well as most Icelanders.

During a close-up investigation of some high resolutions photographs of the Múli-Madonna, I discovered a small detail, no-one has bothered to mention in previous descriptions of the Madonna from Múli. This is a small half-cylinder wooden piece affixed over the right door-side of the Múli-Madonna tabernaculum (which literally means a small hut in Latin). A closer look at this vertically placed cylinder, gave me the idea that the artist was trying to show a mezuzah. Mary (of course originally being a true Jew) would have had such a sign on her door-post in the heavenly Jerusalem. In medieval Spain Jews affixed the mezuz in a vertical position, opposite to the the method of it by the Ashkenazim, who placed it on a door-post with the top end slanting inwards in to the house of Jews (position 11 o clock).

Like the Torah-cases of the Sephardim-Jews, the their mezuzoth were cylindrical to indicate the vertical position of the Torah-scrolls in the Aron Hagodesh (the Torah Ark). On the Torah-shaped addition on top of the right-side door post of the tabernacle of the Múli-Madonna, there is painted a white tablet in the traditional medieval form of depicting Moses´ tablets of stones (luchot), which quite often are shown as only one tablet in medieval art.

Inside a Mezuzah there is a blessing on a piece of specially prepared parchment, called the Klaf. The contents of the legend on a klaf is carefully prescribed in various Rabbinic literature of different eras and places in Europe and elsewhere. In the Sefer Maharil, a collection of various halakhic statements by Rabbi Jacob ben Moses of Mulin  (Mölln in Holstein) we read the following*:

» And our teacher Rabbi Jacob Segal said he had affixed a mezuzah in the opening/gate of his yard, even if it is a place of filth [and ] urine and the like; only He covers the mezuzah on all sides. And also the cavity,  because it is usual to leave an opening  [in order] to see there the word Shaddai. Shaddai  ["Almighty"] is on of the biblical names of the Lord, but possibly also serves in the Klaf of the Mezuzah as an acronym for Shomer Daltot Yisrael, (Guardian of Israel´s doors). Many mezuzah cases are also marked with the Hebrew letter Shin, an abbreviation of Shaddai. «

Also the phrase Adonai Eloheino Adonai, the fourteen letter name of God was written on the back of the klaf, which could bee seen through an opening. 

The fourteen letter Name

Thus I prepose that the tablet-like opening on the affixed Thorah-like wooden item affixed to the shrine of the Múli-Madonna, is a an opening to be able to see the klaf and the word Shaddai - or merely the the letter Shin.

Well, believe me or not. My hypothesis is that the Madonna from Múli might very well show us some Iberian influences after all. The issue is now open to discussion.

Here is my own front-door mezuzah, modern and childish like myself. It is made from Jerusalem-limestone and wonder-clay. The letter shin, which cannot be shown in the type-set of this blog, can bee seen above Noah and his two animals - which opens still another important question: Did Noah have a mezuzah and can one affix a mezuzah on ones house-boat or ones yacht, or is that a new-business opportunity?

Author: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, Ph.D.

* The reference to the above rabbinic prescriptions for the Mezuzoth, I have nicked from the exceptionally interesting and well written doctoral thesis by Eva-Maria Jansson: The Message of a Mitsvah; The Mezuzah in Rabbinic Literature, defended at the University of Lund in Sweden, an published in the series Skrifter Utgivna av Sällskapet för Judaistisk Forskning 8, Lund 1999. Jansson´s work should really be read by all serious rabbis engaged in the business of affixing mezuzoth.

Alein á Spáni með son sinn eingetinn

Fyrr á öldum trúðu Íslendingar og aðrar þjóðir óbilað á mátt líkneskja, eða mátt bæna manna við helgimyndir. Það var aftur í pápísku þegar primus ius noctis olli því að flestir Íslendingar í dag eru komnir undan sömu greðjuprestunum - jafnvel bandóðum munkum sem héldu drykkju- og kynsvallveislur (orgiae carnis) í moldarklaustrunum íslensku. Horfið í spegil og sjáið helgisvipinn því til jarteikna að þið séuð afkomendur slíkra heiðursmanna.

Þekkt var fyrrum, aftur í pápísku, að fólk teldi sig læknað af alls kyns kvillum eftir innilegar bænir við ákveðin líkneski eða helga gripi. Það þótti jafnvel heppilegra til árangurs en að grafa upp hvannarrætur sem menn trúðu að hefðu lækningarmátt. Sumir menn með auðtrúargenin trúa því enn að sér-íslenskar rætur og grös geti jafnvel hnésett veirur frá Kína.

Dýrlingar í skápum (tabernacula)

Ekki var óalgengt í kaþólsku sið, að bílæti af dýrlingum væru höfð í litlum skápum sem stóðu á stalli eða héngu á veggjum til hliðar við altari, eða við langveggi kirkjuskips í stærri kirkjum. Í máldögum var greint frá helgimyndum í húsum eða í hurðum. Reyndar er sú venja ekki horfin í kaþólskum löndum eins og flestir vita. Slíkar myndir voru og eru úti í framandi löndum kallaðar Tabernacles*.

  * Tabernacula mega menn ekki rugla saman við tjaldmusteri gyðinga (sem á hebresku var kalla Mishkan, sem orðrétt þýðir dvalastaður). Tjaldið (mishkan) var notað fyrir helgihald á flóttanum frá Egyptalandi. Á latínu var það þýtt með með orðinu tabernaculum (sem orðrétt þýðir lítill kofi á latínu) en latínuþýðingin var léleg þýðing á grísku þýðingunni á orðinu Mishkan í biblíu gyðinga (Tanach), sem var orðið skete, sem þýðir tjald. Frumtexti bóka Gamla testamentisins og jafnvel grískan í fyrstu þýðingum á þeim hefur oft vafist fyrir kristnum þýðendum eins og kunnugt er.

Þegar heilagra manna myndir voru geymdar í skápum (lat. plur. tabernacula) var einnig auðvelt að flytja dýrðlingana til innan kirkju eða fara með þá út í vorgrænkuna í prósessíur. Sumar slíkar myndir stóðu oft utan kirkju í veðursælli löndum en Íslandi. Þær dýrlingamyndir, sem venjulega komu ekki mikið út úr skápnum, voru ein bestu hjálpartækin í vonleysi og volæði fyrri alda, fyrir utan hvalreka og fyrrnefnd lækningagrös.

Ein margra helgimynda sem vafalaust bjargaði Íslendingum andlega gegnum pestir, bólur og aðrar kreppur hafnaði Kóngsins Kaupmannahöfn, og það örugglega í skiptum fyrir brennivínsflösku eða tóbak árið 1859. Hún var send með haustskipi til Kaupmannahafnar. Það var Maríumynd í skáp sem kom úr kirkjunni í Múla (Múlastað) í Aðaldal. Kirkjan þar var lögð af um 1890. Maríumyndin mun að öllum líkindum vera frá síðari hluta 13. aldar eða byrjun þeirar 14.

Hvað segja máldagar um líkneskið í Múla

Í máldögum Ólafs biskups Rögnvaldssonar á Hólum frá 1461 er fyrst meðal innanstokksmuna kirkjunnar nefnt: Þetta jnnan kirkiu; Mariulíkneski með einu gullnistu...

Í eldri máldagaskrá við Vísitasíugerð Jóns biskups Vilhjálmssonar árið 1429 er líkneskið í Maríukirkjunni í Múla hins vegar ekki nefnt frekar en flestir aðrir helgir gripir kirkjunnar.

Í elsta máldagaskrá í Hólabiskupsdæmi, Auðunarmáldaga er nefnt Mariu skript., sem hugsanlega gæti verið María sú sem nú húkir einmana á spænsku safni í Barcelona, en viss getum við ekki verið þar sem ekki er talað um líkneskju j hurðum eða j husi.

Eftir að líkneskið var selt úr landi hefur María með Jesúsbarnið frá Múla síðan hangið í Kaupmannahöfn, en reyndar lengst af í geymslu danska þjóðminjasafnsins, Nationalmuseet, og gengið undir heitinu Alterskab, Island - Mule (inv. nr. 19014, DM & R).

Það síðastnefnda, að Danir þrjóskist enn í vankunnáttu sinni og fyrirlitningu á íslenskri tungu og kalli Múla Mule, sýnir hve mikið út í hött það er, að íslensk handrit og önnur menningarverðmæti séu yfirletti enn varðveitt og að íslenskukennsla sé stunduð á háskólastigi í landinu flata - enda er fyrir því enginn áhugi hjá yfirvöldum né námsmönnum. Danir hafa sannast sagna afar takmarkaðan sem engan áhuga á sögu Íslands og halda þeir almennt að þeir séu orðnir málsmetandi þjóð í Hansaríkinu ESB. Þegar íslenskar fornbókmenntir eru gefnar út á nýdönsku á okkar tímum eru þýðendur ofuruppteknir af að nota kjánalegt götumál frá Norðurbrú nútímans til þýðinga á þjóðararfi Íslendinga. Ýmislegt hefur samt farið betur en í eldri þýðingum, en stundum rennur nálin út af plötunni; dæmi: Það sem áður var kallað fragmenter (brot) á dönsku, samanber brot af handritum af ákveðinni sögu, er nú kallað "totter" - tøv venligst en tot!

Nú er María frá Mule komin til Spánar

Maríuskápurinn frá Múla er 140-145 sm háar og 52 sm að breidd. Það er talið vera frá 1250 eða síðari hluta 13. aldar, þó mögulegt sé að myndin gæti einnig hafa orðið til eftir 1300.

Nú er María og Jesús frá "Mule" orðin strandaglópar á Spáni. Danir lánuðu líkneskið út á helgigripasýningu til Hollands á sýninguna  North & South á Museum Catharijne Convent i Utrecht (haldin 25. október 2019 til og með 26. janúar 2020. Þá fór sýningin að mestu til Museu Episcopal de Vic/Barcelona á Spáni (sjá hér og hér myndstubbur um sýninguna). Þar lokaði sýning, sem ber heitið «Nord & Sud. Art medieval de Noruega i Catalunya 1100-1350» nokkrum dögum eftir að hún opnaði - vegna bölvaðs Kórónufaraldursins. María og Jesús frá Múla dvelja nú á Spáni án þess að fólkið þar, sem á þau trúir, geti reynt lækningarmátt þeirra.

Væri nú ekki tilvalið að biðja um Maríu og einkason hennar  aftur til Íslands eftir að Covið er um garð gengið - að bjarga henni heim með fyrsta flugi til Íslands. Danir geta ekki einu sinni stafað nafn kirkjunnar þar sem hún lifði af tískusveiflur heimsins í margar aldir.

Bakhlið altarisskápsins frá Múla

Fáum Maríu heim

Fyrir um 20 árum síðan í kjölfar greinar í Lesbók Morgunblaðsins eftir fyrrv. settan þjóðminjavörð Guðmund Magnússon, heyrðust raddir um að Ísland ætti að fara fram á að fá gripi frá Íslandi sem enn eru í danska Þjóðminjasafninu. Talsmenn þjóðminjasafnsins danska töldu í viðtölum við íslenska fjölmiðla slíkar óskir frá Íslandi vera einhverja "politik" á Íslandi. Það var bara kjaftæði og útúrsnúningur og jafnvel dónaskapur. Heyrt hef ég að núverandi þjóðminjavörður á Íslandi hafi í selskaplegheitum og upp á eigin reikning fallið frá öllum frekari kröfum um heimsnúning gripa úr danska Þjóðminjasafninu. Ef það er rétt er það vitaskuld hið versta mál fyrir íslensku þjóðina.

Nú vill svo til að Norðmenn hafa lengi vel talið þetta líkneski úr Múla vera norskt með stóru N-i. Þjóðararfur Noregs er greinilega svo lítilfjörlegur, að þeir þurfa að eigna sér annan hvern grip á Íslandi og jafnvel víðar. Heimfærsla Múla-Maríu til Noregs er þó allsendis á huldu, þó svo að líkneskið sé skorið úr furu. Líklegra er einnig að líkneskið sé úr Norður-Þýskalandi eða Niðurlöndum. 

Nógu slæmt er að Norðmenn vilji eiga allan heiminn. Nú vill svo til að Spánverjar sjá spænskan svip og segja Maríu í skápnum svipa til líkneskis í Aran-dalnum í vestanverðri Katalóníu. Líkneski það var nýlega "enduruppgötvað" og telja menn á Spáni  það eiga einhverja taugar í líkneski frá 13. öld á Íslandi. Fyrir nokkrum árum síðan skrifaði listfræðingur í Noregi, Elisabeth Andersen að nafni, áhugaverða grein um skápsdýrlinga í Evrópu, Madonna Tabernacles in Scandinavia ca. 1150- ca.1350  Ýmislegt nýtt kom fram í henni um skápsdýrlinga í Norður-Evrópu, þó ekki væri nein heimfærsla líkneskja í skápum til afdals í Katalóníu. Gott hefði verið ef spænsku listfræðingarnir sem úttalað hafa sig um Maríumyndina frá Múla hefðu í það minnsta lesið greinina norsku. Farandsýningar eru ekki til mikils ef sérfræðingarnir eru heimalningar í fræðunum.

Vissulega er María í Aðaldal ekki bláeyg, en líkneskið er kríttað, og málað andlit hennar minnir mjög á Maríur í Suður-Evrópu. En ekki er einu sinni víst að við sjáum upphaflega lag málningar á andlitinu, því greinilega hefur verið málað yfir upphaflega andlitið á einhverju stigi, t.d. þegar vængjaðir englar (kerúbar, eins og þeir heita í lauslegri íslenskri þýðingu Gamla testamentisins, voru málaðir í svipuðum lit á hurðarblöðin á síðari hluta 17. aldar eða fyrst á þeirri 18. Sá sem það gerði hefur kunnað og lesið biblíuna sína betur en listfræðingar síðari tíma.

Því má bæta við, fyrir þá sem nú orðið nenna að lesa og fræðast, að mikil kerúbamergð hefur verið í Múla. Án mjög haldbærra raka hafa vindskeiðin frá Múla verið eignuð Þórarni myndskera Einarssyni, nú síðast í annars ágætri bók Þóru Kristjánsdóttur, Mynd á Þili (2005).

Á vindskeiðum kirkjunnar í Múla, sem nú eru varðveitt í Þjóðminjasafni Íslands má sjá útskornar myndir af kerúbum (réttara sagt englum sem kallaði voru Ofanim á hebresku) sem eru frá sama tíma og kerúbinn sem málaður var á hurð líkneskjuskápsins. Íslenskir listfræðingar hafa rembst við að skýra myndmálið á vindskeiðunum frá Múla, en ekki tekist - meira um það í næstu færslu - með lausn myndmálsins. Pattaralegir kerúbar sem blása framan í mann, eins og sá á skápshurðinni, voru algengir í skreytilist 17. aldar.

Stundum er eins og listfræðingar uppgötvi sannleikann upp á nýtt með sérhverri nýrri kynslóð af slíkum fræðingum. Skáplíkneskið frá Múla er vitanlega heldur ekkert ósvipuð Maríumyndum frá sama tíma, sem varðveist hafa í Niðurlöndum og í Norður-Þýskalandi. Straumar listanna og tíska barst sannarlega oftast úr suðri en fóru sér hægar en þeir gera í dag. Eitthvað sem var í tísku árið 1200 á Spáni eða Ítalíu var það ekki fyrr en um 1250 í Noregi. Stundum bárust straumarnir í hina áttina, t.d. frá Niðurlöndum til Spánar.

1. Það sem í mínum huga er áhugaverðast við Maríumyndina frá Múla í Aðaldal, er að María og Jesúbarnið sem voru í kirkjunni í Múla fram til 1859, eru greinilega skorin eru út úr sama boltrénu. Myndin af þeim hefur ugglaus ekki tilheyrt skápnum sem hún er í nú.
2. Skápurinn, tabernaklið, er í sannleika sagt hin mesta hrákasmíð miðað við handverkið á sjálfu líkneskinu. Stílfræðilega þykir mér líklegt að líkneskið hafi verið keypt frá Niðurlöndum og skápur síðan smíðaður utan um það í Noregi eða á Íslandi. Máldagar kirkjunnar á Múlastað í Aðaldal fram til 1461, nefna engan  skáp. Strangt til tekið þarf það ekki að þýða, að skápurinn hafi ekki verið til staðar.
3. Einnig er enn og aftur ljóst að útskornar helgimyndir hafa við svo kallaða siðbót á Íslandi ekki verið settar á bálið eins og pápísk skurðgoð voru í öðrum löndum. Þau voru notuð áfram til kristnihalds fátækra bænda í litlum torfkirkjum landsins. Menn hafa t.d. á 17 öld eða jafnvel á þeirri 18. málað lítinn kerúbaengil á þverspýtu á hurðarblaðinu næst líkneskinu til vinstri, þegar skápurinn var farinn að láta á sjá.
4. Í fjórða lagi tel ég algjörlega öruggt að útskornar myndir af dýrlingum sem sumir listfræðingar, t.d. Ellen Marie Mageroy (sjá hér), halda að hafi hangið á hurðunum að innanverðu, sé ímyndun ein. Ekkert bendir til að styttur hafi staðið eða hangið innan á hurðum skapsins. Hvorki finnast göt eða tappar eftir festingar á hurðarblaðinu, né á þunnum syllum á henni sem bent geta til þess að útskornar myndir hafi verið festar þar. Miklu frekar má ætla að á hurðarblöðin hafi aðeins verið málaðar dýrlingamyndir. Þær hafa allar að mestu verið afmáðar og ljóst er að sú þróun hefur haldið áfram í Þjóðminjasafni Dana. Ef borin er saman mynd af líkneskinu frá 1962 og nýjar myndir er greinilegt að leifar málningar á dyrablöðum og á líkneskinu hafa flagnað töluvert af á þeim 58 árum sem liðin eru á milli ljósmyndanna. Já, það er enn frekari ástæða til að fá arf fyrri alda aftur heim til Íslands.
   

Fáum nú Maríu heim frá Danmörku, og förum fram á það. Hún á hvorki heima þar sem menn halda því fram í algjöru áhugaleysi, að hún sé frá "Mule", né í einsemd á Spáni, þangað sem hún var lánuð út og þótt pestin haldi henni þar um sinn.

Kannski væri vit í að krefjast hennar með undirskriftarlista?

Allar ljósmyndir í þessari grein eru opið myndefni af vef Nationalmuseet í Kaupmannahöfn.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson er höfundur greina á blogginu Fornleifi. Greinið frá höfundi og setjið hlekk í þessar og aðrar greinar á Fornleifi, ef vitnað er í það sem ég hef ritað. Annað er víst þjófnaður.

 

Birtir nú til á Stöng? Eg er mjög efins

Mikið er nú hægt að koma mörgu röngu frá sér í einni frétt. En ég veit vitaskuld ekki, hvort það er við blaðamanninn að sakast, eða þá sem ætla nú að reisa einhvers konar gróðurhús yfir skálarústir á Stöng.

Tveir skálar, en ekki einn líkt og segir í fréttinni, eru undir núverandi þaki yfir rústum á Stöng í Þjórsárdal. Ég hef rannsakað báðar rústir að hluta til með góðu aðstoðarfólki og þekki því manna best ástand rústanna. Þriðji skálinn, sá elsti, liggur að hluta til undir skýlinu frá 1957, og nær undir rústir smiðju og kirkju sem eru austan við skálann.

Lenging byggingarinnar frá 1957 til austurs kemur hugsanlega í veg veg fyrir vatnsstraum inn í aðalrústina. Vandamálið með vatnslekann inn í rústina er að austurgaflinn á skýlinu hefur verið óþéttur, gluggar opnir og brotnir af mönnum og öðrum skepnum, og þekjan lek. Þar sem Þjóðminjasafnið ákvað á síðustu árum Þórs Magnússonar, með beinni fyrirskipun hans, að hætta við viðgerðir á skálunum og verndun á rústunum sem þó skiluðu góðum árangri, hefur ástandi ekki batnað. Aldrei var lokið við viðgerð austurgaflsins, sem þó var búið að gefa velyrði fyrir árið 1994. Þess vegna lekur þar enn inn, meðan að vandamálið hefur stórbatnað annars staðar eftir endurbætur undir stjórn minni og Guðmundar Lúters Hafsteinssonar arkitekts. Hér má lesa um viðgerðir á Stöng 1994 og 1996.

Bærinn á Stöng lagðist ekki í eyði árið 1104

Fréttin upplýsir að bærinn á Stöng hafi farið undir ösku árið 1104. Þetta er alrangt. Minjastofnun fer með rangt mál. Askan, eða réttara sagt vikurinn út 1104-gosinu hefur verið talsverður en íbúar fjarlægðu hann. Búið var áfram á Stöng fram yfir aldamótin 1200. Yngstur skálanna tveggja, sem undir skýlinu eru, var reistur eftir gos í Heklu árið 1104. Vikur og gjóska úr gosinu finnst í veggjum og í gólfi skálans. Furðu má sæta að Minjastofnun viti aðeins um einn skála.

Ágætt er að lokið sé við aðhlynningu á rústunum sem hófst árið 1992, en hugmyndin um að setja plast á þakið er út í hött. Ég veit ekki hvort að nægilega sterkt bylgjuplast sé til, til að halda snjóþunga sem oft gat verið nokkuð mikill áður heimshlýnun varð. En ég vona að yfirmaður Minjastofnunar sé ekki farin að hugsa og sjá eins og Greta litla Thunberg. Veðrið er ekki orðið svo miklu betra en fyrir 25 árum síðan. Plastþak mun hins vegar örugglega skapa gróðurhúsaáhrif á Stöng og öll fræ munu spíra vel undir gegnsæju plastþaki. Skýlið yrði að eins konar gróðurhúsi.  Minjastofnun yrðu öll að fara í árlegan burknaskurð. Það verður að halda jafnvægi í raka rústarinnar og það gerist ekki með plastþaki. Á mjög heitum sumrum munu (æ færri) ferðamenn sjá hálfskrælnaðar rústirnar á Stöng undir gegnsæju plastþaki.

Myndin sem útbúin hefur verið með framkvæmdaáætlun er með bakgrunn úr Google Earth. Gróðurfar á Stöng í dag er allt annað en sést á hugmyndinni. Allt er að kafna birkihríslum, sem menn hafa verið að planta alveg upp að hlaði á Stöng í Þjórsárdal, meðan þeir beita sauðfé og hestum á laun á uppgræðslu Landgræðslunnar, sem tugmilljónir króna hafa verið settar í, m.a.flugsáningu og áburðardreifingu.

Stöng er að hverfa í haf af gróðursetningarátaki heimamanna, sem hefur farið algjörlega úr böndunum. Plantað hefur verið í rústir umhverfis bæjarhólinn og lög því brotin. Ljósm. Hulda Björk Guðmundsdóttir fornleifafræðingur og drónaflugkappi (2018).

Ósamræmi og rangfærslur eru í skilti Minjastofnunar við rústir á Stöng. Ljósm. Hulda Björk Guðmundsdóttir fornleifafræðingur og drónaflugkappi (2018).

Ljósi punkturinn

Það ánægjulegasta fyrir þessa nýju viðleitni Minjastofnunar fyrir Stöng, nú þegar ferðamannaiðnaðurinn er dáinn af Kórónaveiru, er að stofnunin hefur greinilega slakað á draumsýnum sínum. Árið  voru menn í taumlausu fyrirhrunsæði og ætluðu að reisa Snobbhillvillu ofan á rústunum. Það var stórkostuleg skemmtisaga sem lesa má um hér og hér Efnt var til samkeppni og kostnaðurinn var áætlaður - haldið ykkur reipfast: 700.000.000 krónur. Ef þjóðin hefði verið rukkuð fyrir þá arfavitleysu, átti að standa sjöhundruðmilljónkróna á ávísuninni frá íslenskum skattgreiðendum, sjá hér. Mér var sagt að það ætti ekki að vera ferðamannaiðnaðurinn sem borgaði fyrir þær framkvæmdir. Sá iðnaður verður væntanlega heldur ekki aflögufær við bætur á Stöng nú, þó þangað sé beitt tugþúsundum ferðamanna, í rútu eftir rútu eftir rútu eftir rútu...

Vonandi kemst framkvæmdaráætlunin nú fyrir á stærri pappír en þá tvo pappírsmiða sem áætlunin fyrir 700.000.000 króna framkvæmdinni var skrifuð á. Og vonandi get ég fengið að sjá nýju áætlunina svo ekki verði úr því ný upplýsingamálskæra eins og síðast þegar mér var synjað um aðgang að framkvæmdaráætlun (sjá hér og hér)

Sólin skein úr norðri á ákveðnu tímabili á Íslandi. Hér sést vinningstillagan að viðgerðum á Stöng. Hvergi er minnst á hana lengur, en fyrir verðlaunin hefði reyndar verið hægt að gera ýmislegt fyrir rústir á Stöng.

Að lokum tvær spurningar sem mig langar að fá svör við:

Hvað mikið borgar hinn blómlegi ferðamanniðnaður fyrir fyrirhugaðar framkvæmdir á Stöng nú? Fer ekki mest af arði í þeim iðnaði í eigin vasa sem líklega tæmast ört nú? Jú, kæru landar - hvorki Ísland né Íslendingar taka breytingum frekar blessuð sauðkindin. Minjastofnun jarmar eins og aðrar stofnanir á beit og hugsar ekki langt fram í tímann.

Endurbyggja á Stangarskálann

Neanderthalsmenn á Íslandi, hvað er nýtt?

Það hefur lengi verið vitað að gáfnafar og vinna við fréttamennsku fer ekki endilega saman.

Fréttastofa RÚV, sem í langan tíma hefur hýst verstu fábjána í blaðamannastétt, eiga örugglega Íslandsmetið í bjánahætti.

Í dag er RÚV með frétt um enn einn landvinning snillingsins Kára Stefánssonar, sem samkvæmt eigin greiningu er sapiens sapientissimus maximus.

Íslendingar eru samkvæmt rannsókn Kára komnir af Neanderthalsmönnum.

Það kemur nú lítið á óvart, þar sem aðrar þjóðir í Evrópu tilheyra einnig ættgarði Neanderthalsmanna í einhverjum mæli.

Margir stjórnmálamenn og leiðtogar í viðskiptalífinu geta þakkað forfeðrum sínum og mæðrum af ættbálknum Neanderthal Sapiens einhvern hluta af erðamengi sínu.

Hins vegar er því haldið fram á RÚV, að Neanderthalsmenn séu ekki Sapiens. Það er alrangt. Tegundaheiti Neanderthalsmanna er Homo Sapiens Neanderthalensis og flest nútímafólk er kallað Homo Sapiens Sapiens.

Þessi er nær örugglega með nokkur gen úr Neanderthalsmanni, og aldrei hefur það komið að sök. Sapiens er hann.

Einnig þessi, ekki óvitlaus. Þessi forni arfur er til í öllum stjórnmálaflokkum. Það þarf ekki einu sinni að raðgreina. Það nægir að mæta á þingpalla.

Einnig er til alvarlega gallað genamengi sem finnst helst í Efstaleiti. Það köllum við Homo Ruvensis og hefur þeim enn ekki tekist að fá sapiens-titilinn. Ekki sérstaklega frumstætt lið, en sum hver heldur leiðinleg. Þess vegna er ágætt að Bogi Ágústsson hafi enn stjórn á þeim.

Ef þessi vitleysa um gáfnafar Neanderthalsmanna er frá Kára Stefánssyni komin, kæmi það ekki mjög á óvart.

Myndin efst er af Neander-talsmanni LGBT-samtakanna á Íslandi.

Ég ætla að mála allan heiminn, elsku mamma

Eftir að MyHeritage.com gerði fólki kleift að lita gamlar svarthvítar ljósmyndir, hefur verið mikið að gera á síðunni. Ég prófaði apparatið á tvær gamlar ljósmyndir Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar sem hann tók í Selárdalskirkju árið 1913. Myndirnar eru varðveittar í Þjóðminjasafni.

Myndirnar tvær voru frábærar í sínum upphaflega fjölbreytileika grámyglunnar, sem getur verið afar fallegur. Hér sýni ég ykkur hvað leiktæki það sem MyHeritage hefur upp á að bjóða getur gert. Það er gaman af þessu föndri, sem þið getið reynt á myndir ykkar sjálfra. Ég held hins vegar fast í upphaflegu litina. Líklegast er hægt að gera það sama á góðum ljósmyndaforritum. En ég á ekkert slíkt og fitla sjaldan við myndir, nema til að gefa þeim smá skerpu.

Ég hef skrifað um forna ljósahjálma á Íslandi í nokkrum greinum sem menn geta fundið neðarlega á hægri spássíu bloggsins Fornleifs, Fyrsta greinin heitir Fiat Lux.

Ljósahjálmurinn sem hékk í Selárdalskirkju er einstakur í heiminum. Hjálmurinn hangir nú einhvers staðar bakdyramegin á Þjóminjasafninu og er ekki sýndur almenningi, enda var hann tekinn úr kirkjunni í óþökk sumra heimamanna fyrir vestan. En við getum líklegast öll verið sammála um að hjálmurinn á best heima á Þjóðminjasafninu. Það ræði ég því ekki frekar.

Til hamingju með daginn, Þjóðhildur

Hans hátign Fornleifur leyfir sér að óska þjóðhöfðingjanum í Danmörku til hamingju á áttræðisafmælinu í dag.

M. Þjóðhildur Regina í Danmörku er eins konar kollega okkar fornleifafræðinga, þó hún sé aðeins með pungapróf í greininni. Hún getur samt kallað sig grafhund - alveg eins og flestir íslenskir fornleifafræðingar - sem vitaskuld eru líka flestir hálfgerðar drottningar.

Einhver spyr vafalaust, af hverju ég óskaði ekki Vigdísi til hamingju. Í því felst engin karlremba. Ég óska einfaldlega aldrei fyrrverandi og kosnum þjóðhöfðingjum til hamingju. Þeirra tími er liðinn. Ég sá þó mér til ánægju að feitir sjóðir á Íslandi, en fyrst og fremst í Danmörku, létu nokkur hundruð milljóna í sjóð í nafni Viggu og Þjóðhildar, svo að ungt vísindafólk gæti litið nánar til loftslags og umhverfis. Peningarnir fara sem sagt einnig til rannsókna á nútímatrúarbrögðum. Af þeim peningum mun fljótt veðrast mikill aur og áður en menn og drottningar vita, verða þeir foknir út í veður og vind. Ástæðulaust að óska nokkrum manni til hamingju með það.

Myndin efst var tekin þegar Þjóðhildur fékk sér reykpásu yfir víkingi á Borgundarhólmi er hún var yngri. Þjóðhildur er því greinilega í áhættuhópnum margumrædda. Margrét tók þátt í rannsókninni á Borgundarhólmi löngu áður en Vigdís endurtók allt með Geirharði greifa af Votey á RÚV ... forðum.

DET FØRSTE TÅRN ER FUNDET

Foto V.Ö. Vilhjálmsson

Af Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Hvis denne beretning skal begynde nogetsteds, er det på trapperne uden på Vor Frelsers Kirkes tårnspir, en sensommerdag i 1971. En far havde trukket sin 11-årige søn (forfatteren) med på en tårnvandring på Christianshavn. Det var på denne måde at nærværende forfatters sygelige angst for højder opstod.

Det var da også en udfrielse fra disse tårnminder, da offeret for tårnvandringen for nogle år siden opdagede, hvorledes det første og indtil nu ukendte tårn og spir på Vor Frelsers Kirke havde set ud. Det var intet i stil med arkitektens Lauritz de Thurahs myteomspundne spir, som man påbegyndte bygningen af i 1749. Det stod færdigt i 1752 og har siden da skræmt livet af mange.

I 1967, nogle få år inden den skrækkelige tårnbestigning, aflagde pastoren for den islandske folkekirkemenighed i København, Nationalmuseet et besøg. Han medbragte et sorthvidt fotografi, som han gav til samlingerne. På fotografiet kunne man se en lille altertavle som har hængt i forskellige kirkebygninger i Miklaholt i Vestisland siden 1728. Dog bortset fra en periode i 1960´erne, da altertavlen blev konserveret. I den forbindelse bad konservatoren den islandske præst i København om at tage fotografiet med til København for at se om eksperter kunne tilføje oplysninger med hensyn til proveniensen eller en eventuel kunstner til tavlen. Man var dog klar over at motivet for alterbilledet var Vor Frelsers Kirke.

VOR FRELSERS KIRKE I 1728

Fotografiet blev sirligt limet på et kort i 2. afdeling fotokartotek, hvor man tilføjede disse beskedne oplysninger: »Altertavle i Miklaholti k., Island med fremstilling af Vor Frelsers k. malet ca 1690-96 af Hans Jørgen Drost? «.  Man legede åbenbart med tanken om at kunstneren som malede tavlen i Island kunne have været Hans Jørgen Drost. Drost var en meget større kunstner end altertavlemaleren, og selvom han ganske vist var aktiv ved udsmykning af kirken, efter at den blev bygget, har han intet haft med tavlens tilblivelse at gøre. Tavlen blev derimod malet i 1728, sikkert af en amatørmaler på et lille værksted i København. Den lille altertavle blev sandsynligvis bestilt derfra og doneret af præsten i Miklaholt, Pétur  Einarsson (1694-1778) og hans hustru Kristín Sigurðardóttir, sådan som der oplyses i indskriften på selve tavlen.  Pastor Einarsson blev immatrikuleret ved Københavns Universitet i 1720, hvor han studerede teologi. Muligvis havde han særlige minder fra Christianshavn eller Vor Frelsers Kirke, og har derfor bestilt en scene derfra til tavlen hjemme i sin lille kirke og sogn i Miklaholt.

Da Danmarks Kirkers bind om Vor Frelsers kirke udkom i 1965, havde dets forfatter, kunsthistorikeren Jens Steensberg, kendskab til et tidligere spir, men ikke den ringeste anelse om, hvorledes det nøjagtigt havde set ud. Desværre indgik fotografiet af altertavlen i Island for sent i Nationalmuseets registranter til at kunne bidrage til Danmarks Kirkers bind om Vor Frelsers kirke.  Originaltegninger af kirken, bortset fra grundplanen, er ikke bevarede.

En sølvmedalje fra 1682, præget ved lægningen af Vor Frelsers hjørnesten, viser van Havens tårnplaner. Kgl. Mønt og Medaljesamling, Nationalmuseet. Foto Nationalmuseet.

VAN HAVENS TÅRN

På en sølvmedalje, som blev præget i anledningen af lægningen af kirkens hjørnesten i 1682, kan man derimod tydeligt se hvilket tårn van Haven havde tænkt sig.  Christian d. 5. var i hvert fald henrykt over projektet og skrev på den eneste bevarede grundtegning: »Vi er allernådigst tilfreds, at Christianshavns kirke efter denne afridsning vorder bygt. Skrevet på vort slot Kiøbenhavn d. 19 oktober. Anno 1682«.

Vor Frelseres Kirkes bygmester var den hollandsk-norske Lambert van Haven (1630-96), som blev født i Bergen. Van Haven døde desværre året før kirken stod færdig. Bygningen af hans planlagte etagespir trak ud efter kirkens og dens massive tårnfløjs fuldførelse.  Dels blev bygningen meget dyrere end planlagt, men der opstod også store problemer med vindueskonstruktionerne og fundamentet til bygningen. Van Havens bevarede tegninger af nogle tårne og spir som han udfærdigede under et besøg i Holland, viser ikke den lille »tårnhætte«, som ses på altertavlen i Island, og som først kom til sidde på kirketårnet efter van Havens død.

Lambert van Haven. Maleri er antageligt malet af Michael van Haven. Det Nationalhistoriske Museum, Frederiksborgs slot: A765.

Man har leget med tanken, om at disse tegninger, som nu bevares på Statens Museum for Kunst, var udfærdiget som skitser til et tårn på Vor Frelsers Kirke. Senere forskning har derimod med tydelighed vist, at de tårne og spir som van Haven tegnede i Holland blandt andet var studier til en planlagt ombygning af Christiansborg.

Altertavlen i Miklaholt i Island har nu med al sandsynlighed givet os svaret på denne uløste gåde i Vor Frelsers Kirkes bygningshistorie.

DEN HOLLANDSKE FORBINDELSE

Der kan ikke herske nogen tvivl om, hvorfra van Haven hentede sin inspiration til byggeriget af Vor Frelsers Kirke. Han gik på idé-jagt i sit fædrenes land, Holland. Det er retteligt påpeget, at kirken er opført i den italiensk-prægede men spartanske, hollandske barok-stil.

Danmarks Kirkes redaktør nøjedes med at henvise til Nieuwe Kerk (Nykirke) i den Haag som en mulig inspiration til Vor Frelsers Kirke på Christianshavn.  Men en langt mere sandsynlig inspiration til Vor Frelsers Kirke finder vi dog i Oosterkerk i Amsterdam, som blev bygget i årene 1669-1671. Oosterkerk ved Wittenburgergracht byggedes lige ud til Amsterdams befærdede havnekvarter fra 1600-tallet, hvorfra flere af Christianshavns købmænd hentede mange af deres vigtigste varer. Kirken var også kun godt 200 meter fra det hollandske admiralitets hovedsæde, som i dag huser Hollands søfartsmuseum, Schepsvaardsmuseum.  Admiralitetet var af og til engageret i udlån af skibe, materiel og mænd til danske krige mod svensken (se Skalk 2014:6) mens den dansk konge betalte for hjælpen med handels- og hvalfangerprivilegier ved udposterne af riget, for eksempel ved Island.

Oosterkerk i Amsterdam i efteråret 2017. Den var for von Haven en oplagt inspirationskilde til Vor Frelsers Kirke. Foto V. Ö. Vilhjálmsson. 2017.

Oosterkerk ved Amsterdams havn i begyndelsen af det 20. århundrede. Foto Amsterdam Stadsarchief.

Den vigtigste inspirationskilde for Christianshavn var på mange måder den nordhollandske storby Amsterdam, men ikke Sydhollands regeringsby, hvis bureaukrati blandt embedsfolk i regeringen, Generalstaten i den Haag, snarere skabte en evig irritation for Danmark.

Selvom Oosterkerk er så spartansk som tænkes kan, forsynet fra begyndelsen med en forholdsvis lille tagrytter med lanterne på tagets korsskæring, kan vi med hjælp fra Vor Frelsers medalje fra 1682 se, at van Haven uden tvivl hentede inspiration til tårn og spir til Vor Frelsers fra en anden kirke i Amsterdam. Tårnet på medaljen er næsten identisk med tårnet på Zuiderkerk (Søndre kirke) i den sydvestlige del af det gamle, befæstede Amsterdam. Zuiderkerk blev bygget i årene 1603-11.

 

Zuiderkerks tårn og spir i 1930erne sammenlignet med etagespiret på Vor Frelsers kirke sådan som von Haven planlagde det i 1682. Amsterdam Stadsarchief/Nationalmuseet.

Da Vor Frelsers kirke endelig blev erklæret færdig i 1696, efter 14 års byggearbejde, var der meget som endnu bar præg af det foreløbige.  Et højt etagespir à la Zuiderkerk i Amsterdam, sådan som van Haven havde tænkt sig det ifølge medaljen fra 1682, måtte vente i et halvt århundrede, indtil Lauritz de Thurahs særprægede tårnspir knejsede i 1752. Indtil da måtte man nøjes med den "lave tårnhætte".  

Andre ting, som tydeligvis kæder de hollandske aktiviteter og forbindelser på Christianshavn sammen med havnekirken Oosterkerk i Amsterdam, er de store messinglysekroner i Vor Frelsers Kirke, som er doneret af forskellige købmænd med forbindelser til Holland. En af de ældste lysekroner, som i dag hænger i et af kirkens tårnværelser, er doneret af Islandskøbmanden Jacob Nielsen i 1695.

DANMARKS FØRSTE ELEVATOR

Christian 5 besøgte i 1694 Vor Frue. Hovedformålet med besøget var vistnok at nyde udsigten fra det næsten færdige tårn. For at kongen kunne komme op i den ufærdige tårnfløj blev der til formålet konstrueret en slags elevator for monarken. Snedkeren Diderik Tegler afregnede senere på året »for den stol og lænestel til Hans Kgl. Majestæt, som han skulde ophejses med udi tårnet«, og glarmesteren Morten Buhr forsynede elevatorkassen med tre vinduer.  Den korpulente konge blev hejst op til det som i regnskaber fra 1693 beskrives som »en stol udenom [klokkestolen], hvilket blev gjort af det store pommerske tømmer, hvor ved spiren på tårnet skal fastgøres... «

 

Vor Frelsers Kirke i 2018 fra flere vinkler. Fotos V. Ö. Vilhjálmsson.

Det påstås i flere publikationer, at tegningen af van Havens planlagte tårn og spir blev publiceret i Vitruvius Danicus af Laurids de Thurah (her i udgaven fra 1746). Dette er forkert. Van Havens planlagte tårn og spir findes kun på indvielsesmønten fra 1682. Tegningen af Vor Frelses tårn i Vitruvius Danicus er de Thurahs første udkast til et tårn til kirken. Det fuldførte spir blev som bekendt helt anderledes end på indvielsesmønten eller spiret i Vitruvius Danicus.           

Indtil fornylig mente man, at der ikke eksisterede kilder som kunne belyse, hvorledes Vor Frelsers første spir så ud i den tidligste fase. Man pegede fejlagtigt på, at tårnet fra 1690´erne kunne ses på en radering fra 1740 af Christianshavn lavet af den schweiziske kunstner Barthélemy de La Rocque  som havde sit virke i mange år i Danmark. Vyet er dog ikke fra 1740, men 1745, da  forberedelserne til fuldendelsen af Lauritz de Thuras tårnændringer og spir var godt i gang. De ændringer kan man se på de La Rocques radering. Det lavere tårn med en stol-konstruktion af pommersk tømmer som kirken fik mellem 1694-96 var på dette tidspunkt væk.

Udsnit af Barthélemy de La Rocques perspekt af Christianshavn, hvor man kan se status på tårnbyggeriet på Vor Frelsers kirke i 1745. Her er der sket væsentlige ændringer siden det første lave tårn blev bygget samt fra de Thurahs første udkast. Læg også mærke til statuen af Leda og Svanen som i 1611 blev placeret på en høj sandstenssøjle og et fundament ude i Københavns havn mellem Slotsholmen og Christianshavn. Det Kongelige Bibliotek.

DEN FJOGEDE ALTERTAVLE

I Miklaholt, hvor altertavlen som afslører den tidligste tårn og spir på Vor Frelsers kirke har hængt, har der stået kirker helt tilbage til 1181, og måske tidligere. Islands kirker blev bygget af mere uholdbart materiale end de danske. Enten byggede man dem af drivtømmer, eller en sjælden gang af importeret tømmer. Men oftest var træ-skelettet i islandske kirker omkapslet af en sten og tørvemur samt et tag som var tækket med tørv. Ved gården Miklaholt havde der således stået flere

Altertavlen i Miklaholt kirke, detalje. Fotos V.Ö. Vilhjálmsson 2017.

kirker siden 1100-tallet, da man i 1946 byggede en ny kirke af beton. Den lille altertavle fra København hang i mindst tre tidligere kirker i Miklaholt, inden den i 1940´ernes slutning måtte vige for en ny altertavle malet af en tysk, politisk flygtning som fandt opholdt ly på Island. Man kom heldigvis ikke den tidligere tavle til livs, sådan som det ofte skete ved renoveringer i islandske kirker. Den kom til at hænge på vestvæggen over døren ind til kirkeskibet, og der hænger den, den dag i dag.

Allerede i 1911 havde man forvist den gamle tavle til en ussel placering. Under et besøg i kirken det år beskrev en islandsk rigsantikvar tavlen på følgende måde, her oversat til dansk:

»7. VII. 1911 Kirken er meget arkaisk og ramt af råd og er et uimponerende hus. Her findes der en fjoget altertavle som er taget ned og som står ude i forkirken i et hjørne.  Indramningen er et omfattende arbejde malet med et udvalg af farver. Selve billedet viser en kirke. Foran den ser man Kristus sammen med en samling af apostle. Johannes døberen og forskellige mennesker, hvoraf de fleste vifter med armene ud i luften. Foroven står følgende: Johannes og Johannis Baptistæ Kirke, således kaldt efter ham". Under billedet læser man i et separat felt: Hr. Peter Einersen: M. Christin Siverdsdatter. A[nn]o 1728. «

På samme måde som den islandske rigsantikvar ikke kunne få øje på, hvor smuk og oprigtig den lille tavle var i al sin enkelthed, forstod han heller ikke helt billedsproget. Den skægløse lyshårede engel med glorien, til venstre for centerfiguren, er ærkeenglen Gabriel. Alle menneskene vifter med armen, for i Biblen fortælles der flere gange om at alle frygtede Gabriel mest af alle engle. Sankt Peter og andre apostle står til højre for en mand med en hjelm på hovedet.

Dette er antageligt den romerske centurion Kornelius, som ifølge sagnet er den første ikke-jøde der tog kristen tro. Til højre for ham står Sankt Peter med en mindre gruppe af disciple. Ifølge Apostlenes Gerninger: kap. 10. mødte Kornelius ærkeenglen, som bød ham at opsøge apostlen Peter.

En lille ubetydelig altertavle i Island bevarede således en ganske interessant fortælling. Fjoget ville nogle mene at den var, men tavlen fortæller en fremdeles vigtig historie som nu kan give et svar på spørgsmål vedrørende Vor Frelsers kirkes ufuldendte tårnhistorie som eksperterne længe havde kløet sig i hovedet over.

/ Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson ©

* Denne artikel - dette stykke Christianshavns-historie og bidrag til dansk tårnhistorie - var oprindeligt tiltænkt tidsskriftet SKALK. Skalk gav det svar, efter næsten to års ventetid fra artiklen blev indsendt, at man ikke ville bringe den fordi man modtog så mange artikler som omhandlede »nyere tid«. I vores Korona-tider, håber jeg dette nye blik på Vor Frelsers bygningshistorie her på FORNLEIFUR glæder de sjæle som er til den affejede »nyere tid« i Danmark.

Vor Frelsers kirke i 1890erne. Photochrome-tryk produceret og solgt af  Detroit Publishing Co., catalogue J, foreign section; Print no. 6392.

Covid-19 setur á sumt fólk ljóta helgrímu

Kórónufaraldurinn virðist kalla fram það besta í sumu fólki, en því miður draga það versta fram í öðrum. Sumir segja svo sem ekki neitt og ræða aðeins sjálfið, og enn aðrir sýna engar tilfinningar. Það síðastnefnda getur jafnvel verið óhugnanlegra en sum hatursræðan sem þrífst í kófi og óvissunni kringum þennan veirufjanda sem hrjáir sálina í okkur öllum um þessar mundir.

Pestir og gyðingahatur

Löngum hefur einum þjóðflokki verið kennt um flestar pestir, og það er gyðingum. Syndhafurinn með blóraböggulinn er dreginn fram við slík tækifæri svo lítilmótlegar sálir geti upphafið sjálfar sig. Gyðingar verða oft fyrir barðinu í alls kyns umræðu. Það er einnig tilfellið nú - líka á Íslandi.

Menn eins og Egill Helgason, sem hér um árið notaði öll tækifæri til að klína einhverju í gyðinga, hefur alls ekki gert neitt slíkt eftir að veiran fór á stjá á Íslandi. Það voru þeir tímar að honum var ekki sjálfrátt, t.d. þegar hann kallaði fyrirtækið Mossach-Fonseca í Panama oft og iðulega Mossad-Fonseca árið 2016 (sjá hér). Hvað vakti fyrir Agli? 

Þaulkunnugir menn vita að ég er óvenju árrisull og í morgun sat ég á klósettinu og skoðaði skoðanir FB-vina minna, sem eru allir hið besta fólk, upp til hópa. Það furðaði mig nokkuð að sjá, að gamall skólafélagi minn, Einar Gröndal, var með skitukast á heilbrigðisráðherra Ísraels, sem er einn af þessum svörtu herrum sem trúa á beinstýringu að ofan. Einsi Gröndal hafði fallið fyrir lygafrétt um manninn og birti hana - og trúir á eins og nýslegnum túskildingi. Best að vera ekki að vífilengja það sem ég las á klóinu; hér getið þið lesið það - og það smitar ekki, en er slæmt þó ég hafi sprittað það tvisvar.

Hatursnætur hjá Gísla Gunnarssyni

Í miðri heimspestinni gera menn sér ýmislegt til dægradvalar og huggunar. Flest er það uppbyggilegt og menn bera virðingu fyrir fórnarlömbum og ættingjum þeirra. En því miður virðist Covid-19 hafa mjög annarleg áhrif á einsaka mann þó svo að þeir séu ekki smitaðir.

Nokkrir íslenskir karlar hafa lengi safnast saman, stundum 5 og stundum fleiri en 10, og hanga næturlangt á FB síðu fyrrverandi prófessors við HÍ. Það hafa þeir gert lengi. Þeir smita ekki hvorn annan með Covid-19 veirunni enda eru þeir allir smitaðir fyrir af öðrum ólæknandi vírus sem ekkert virðist vinna á.  Þegar þúsundir manna deyja í Kína, Ítalíu og á Spáni er þessum mönnum  mest hugsað til gæluverkefnis sem sameinar þá á mismunandi hátt. Þeir telja sig vera helstu stuðningsmenn Palestínuaraba á Íslandi. Næturgestir Gísla Gunnarsson telja enga líða meira en Palestínumenn. Einatt flýgur gyðingahatur á síðu Gísla.

"Þjóðverjar voru að hugsa um fæðuöflun þegar útrýmingarnar byrjuðu"

Fyrrverandi formaður félags múslíma á Íslandi fer með staðlausa stafi um helförina gegn gyðingum í tengslum við umræðu um fanga í Ísrael og Covid-19. Einn næturgesta Gísla skrifaði eftirfarandi sögufölsun sem athugasemd hjá Gísla Gunnarssyni í umræðu um Covid-19 veiruna sem fór fram fyrr í vikunni á FB Gísla:

"Þjóðverjar voru að hugsa um fæðuöflun þegar útrýmingarnar byrjuðu - fyrst nokkrar milljónir rússneskra stríðsfanga svo gyðingar, Sígaunar, fattlaðir og svo hófust skipulegar útrýmingar á gyðingum þegar annað var búið." (sjá afrit af FB Gísla hér, með umsögn Sverris Agnarssonar). 

Ástæðan fyrir þessari meira eða minna röngu yfirlýsingu um "fæðuöflun" þjóðverja, var næturumræða um COVID-19 hjá Gísla Gunnarssyni.

Þó að sá, sem skrifar þessa bannsettu sögufölsun sé Íslendingur að nafni Ibrahim Sverrir Agnarsson (fyrrum formaður Félags múslíma á Íslandi), ætla ég ekki að bregða út af skoðun minni á íslenskum múslímum og þátttöku þeirra í gyðingahatri sem kemur fram í grein minni í bókinni Antisemitism in the North (sjá bls. 78-79 hér).

Því miður hefur mér oft sýnst að hinn gamli hippi Sverrir Agnarsson, er ungur og ævintýragjarn gerðist hestasveinn og geitahirði morðingjans Ghaddafis, sé greinilega mjög illa að sér í sögu og sér í lagi í sögu múslíma (sjá hér). Vonandi er það eina ástæðan fyrir þessum ógeðfelldu skrifum hans. Annars gerir hann sig sekan um lúmska hatursræðu og heimildafölsun.

Áreiðanleika Sverris er örlítið ábótavant eins og alþjóð má vera kunnugt um. Árið 2017 var Sverri dæmdur skilorðsbundnum dómi og miklar sektir fyrir gróft skattalagabrot (sjá hér). Nú notar hann næturnar 1001 til að fremja önnur brot með Gísla Gunnarssyni sem veitir honum pláss til þess. Vísvitandi fölsun á sögu helfararinnar er ein margra tegunda gyðingahaturs, en gyðingahatur er einnig lögbrot á Íslandi.

Hver er eiginlega drifkrafturinn í næturvinnu Gísla Gunnarssonar fyrir hrjáðar þjóðir?

Hin furðulega söguuppstilling Ibrahims S. Agnarssonar vall út úr honum eftir að Gísli Gunnarsson hafði birt ógeðfellda áróðursgrein úr vefriti sem kallast Middleeastmonitor, sem ekki er frægast fyrir sannsögli eða sanngirni. Þar birtist eina af mörgum myndum þeirrar bylgju sem nú tröllríður löndum múslíma, þar sem gyðingum, Ísrael og Bandaríkjunum er kennt um kórónavírusinn.

Gísli Gunnarsson er mjög lunkinn við að skaffa slíkar greinar handa áhangendum sínum og svo virðist sem heimildarýni sagnfræðinnar sé horfinn út í veður og vind hjá öldungnum og æsingur múgsins fái að ráða FB-martröðinni. Ekki vantaði heldur öfgafullar athugasemdirnar þann 20 mars sl. er Gísli birti fyrrgreinda áróðursgrein (sjá hér). Því er haldið fram að COVID-19 veiran sé runnin undan rifjum gyðinga og að veiran hafi jafnvel verið búin sérstaklega til af Ísraelsmönnum til að losna við ákveðnar þjóðir, en einna helst Palestínumenn.

Gísli gerir sjaldan athugasemdir við næturvini sína sem bæta enn meir óskapnaði við það rugl sem Gísli hefur fundið. Aftur á móti lokar Gísli og læsir á menn sem í vinsemd benda honum með rökum að hann sé að dreifa lygum og áróðri, og að hann espi menn upp til andgyðinglega athugasemda eins og þeirrar sögufölsunar sem t.d. Ibrahim Sverrir setur fram.

Hér gauka ég einnig að lesendum efni, þar sem fyrir utan fréttina frá Gaza má sjá og og heyra mikið safn hatursræðu í heimi múslíma í tengslum við kórónaveiruna og aðrar pestir. Þar er gyðingum kennt um kórónaveiruna og ýmsar pestir á einn eða annan hátt. Fjölmargir múslímar sem sest hafa að í Evrópu á seinni árum eru því miður farnir að viðra sömu rökin.

Sumt af því sem Gísli Gunnarsson dundar sér við á nóttinni á FB sinni er lýst vel af Felix Klein formanni ráðs þýskra yfirvalda sem berst gegn gyðingahatri (sjá hér). Klein segir að hatursræða í kjölfar Covid-19 faraldursins sé fyrst og fremst beint gyðingum.

Gísli Gunnarsson er því greinilega með á nótunum. En út frá fyrri misstökum Gísla og augljóslegri vanþekkingu hans á sögu gyðinga sem hann gerði sig að "sérfræðingi" í, að þeim óspurðum og fór mikinn á Vísindavef HÍ, er ekki ólíklegt að hann vaði enn einu sinni í villu, þótt honum þyki málstaður sinn góður. Meðalið hjálpar því miður ekki alltaf.  Ef menn muna ekki hvað gerðist í fyrra þegar "gyðingafræði" Gísla voru vegin og léttvæg fundin, má lesa um þau í þessari grein (bls. 89-90) í þessari bók. Svo langar mig að benda Gísla Gunnarssyni á þessa grein, sem Gísli telur ugglaust að sé áróður. Greinin inniheldur þó engar lygar líkt og það sem sá gamli tyggur hrátt upp úr döllum illræmdra áróðursrita á netinu.

Málverkið efst er eftir laghentan, ítalskan kitsch-málara og öfgaþjóðerniskaþólikka sem tilheyrir sömu samtökunum og kaþólskur prestur á Íslandi (sem greint var frá hér). Listamanninum þótti það viðeigandi að nota náðargáfu sína til að mála gamalt minni gyðingahatara í miðju kórónukófinu í heimalandi sínu. Ef til eru Ítalir sem halda að hörmungar þeirra nú séu gyðingum að kenna, er vitaskuld ekkert furðulegt við það að nokkrir Íslendingar blandi veirum í stuðning sinn við "vinnuna" við gæluverkefnin, sem fer fram um miðjar nætur þegar aðrar sálir sofa saklausum svefni. En það er samt sjúkt. Það ætti að vera orðið mönnum eins og Gísla Gunnarssyni eða Sverri Agnarssyni kunnugt, að þeir styðja Palestínuþjóðina akkúrat ekki neitt með öllum hamaganginum í sér um miðjar nætur. Það væri, held ég, hollara fyrir þá karlana að sofa um nætur.

RENSDYRENES RENÆSSANCE

Titelbillede: Illustrationen stammer fra Unterhaltungen aus der Naturgeschichte af Gottlieb Tobias Wilhelm Augsburg fra 1808. Forfatterens egen samling.

Af Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Rensdyrtiden kalder man perioden for cirka 15.000 til 11.500 år siden, da det flade danske land lå åbent og nyformet efter den seneste istid. Træbevoskningen var sparsom. I denne periode indvandrede der rensdyr, men også bjørne, jærve, harer og vildheste, for ikke at glemme ulve og urdanskeren. De første forekomster af rensdyr i Danmark falder sammen med de første tegn på menneskers aktivitet efter den sidste istid. Der er fundet rensdyrknogler i affaldsdynger ved bopladsen på Slotseng i Sønderjylland som var i brug for 14.500 år siden (Holm, J. 2002. Ældre end ældst. Skalk nr. 3 juni 2002, 27–30), ved boplader som er undersøgt ved Sølbjerg på Vestlolland  samt i forbindelse med  motorvejsbyggeri ved Tyrsted, syd for Horsens hvor arkæologerne i 2017 fandt en 13.000 år gammel rasteplads for rensdyrsjægere.

Når zoologer, arkæologer og miljømennesker oplyser os om rensdyrets historie  i Danmark, må de erkende, at rensdyrene forsvandt fra den danske scene for omtrent 11.500 år siden. Dyrene jagtede kulden op til Nordskandinaviens vidder. Man må derfor drage op til samernes land for at finde disse smukke dyr i dag, måske besøge dem i den ulidelige sommervarme en zoologisk have, eller som en poetisk sjæl råder til på Miljøstyrelsens hjemmeside:  »sidde ude med en kikkert julenat!«  En tur til Grønland er også en mulighed, men der er dyrene af en anden stamme end de dyr, som omhandles her.

SCHWEIZERBAGERE, SAMER OG CIRKUSFOLK

Længe efter jægerstenalderens slutning, fik rensdyrtiden en lille renæssance. Af alle steder var det i Kongens København, at det fandt sted. I 1832 kom en flok rensdyr på et kort visit i Danmark.  En Schweizerbager i Malmø havde fået den smarte forretningsidé at flytte rensdyr og samer fra Sveriges Lapmark til sydligere strøg, for at vise dem frem mod betaling. Bag foretagendet var den grisonisk-schweiziske og retoromansk-talende Johan de Capretz som havde bosat sig i København i 1818, mens han i en periode forestod ledelsen af Schweizercafeen Soltani. Senere rejste de Capretz til Gävle i Nord-Sverige, hvor han stod i lære hos sin landsmand og senere svoger, sukker- og pastisbageren Christiano Grischotti, for i 1828 at åbne sit eget bageri og café i Malmö,  hvor han deltog i mange forskellige forlystelsesaktiviter. Under en vinterrejse til sin søster og svoger i Gävle i 1832, købte han 150 rensdyr og hyrede to attenårige samiske piger. Et af Københavnerbladene berettede således: »En købmand og en anden spekulant –   skrives der fra Gävle  – har i al stilhed, i lenets nordligste strækning, opkøbt 150 rensdyr - og taget nogle lapper i tjeneste -  der skulle sendes til Ystad, og derfra, over Stralsund, til Berlin«.

Planen om opvisninger af samer og rensdyr i Berlin blev af ukendte grunde opgivet og rensdyrene og de to samiske piger ankom i stedet for til København i december 1832.  Da var flokken af rensdyr allerede reduceret til 90 dyr. Dyrene kunne nemlig ikke tåle sejladsen. Med det formål at vise rensdyrene og de samiske piger frem, lejede De Capretz sig ind på en grund i Sankt Peders Stræde, som i dag bærer husnummeret 19, men dengang blev refereret til ved numrene på matriklen, som No. 111 og 112. Her havde der været en tomt siden Englændernes bombardement af København i 1807 knuste huset på stedet. Der blev ikke bygget på grunden førend i 1884, da det nuværende hus på grunden blev rejst.

Sankt Peders Stræde i 1880´ernes første halvdel. Rensdyrene blev vist inde på tomten som ses til venstre i billedet og i baggården bag denne. Foto Oluf W. Jørgensen. Det Kongelige Bibliotek.

Det lykkedes de Capretz at presse de 90 dyr, som overlevede turen fra Gävle, ind på matriklen samt i baggården. Ifølge en annonce i Kjøbenhavns-Posten i december 1832, kunne man mod en betaling af 1 mark for voksne og det halve, det vil sige 8 skillinger, for børn, i perioden fra kl. 9 om formiddag til 4. eftermiddag se de »skjønne dyr og deres foreviserinder de tvende unge laplænderinder fra svensk Lapmarken i deres laplandske nationaldragt«. Kjøbenhavns-Posten berettede ligeledes, at der var planer om at føre rensdyrflokken videre mod syd til udlandet. Nyheden om denne begivenhed blev også rapporteret i bybladene i Skanderborg, Århus og Viborg. 

RENSDYR PÅ STENBROEN

I begyndelsen af 1833 havde en anden herre med italienske rødder, en signore Philippo Pettoletti (1783/4-1845), overtaget fremvisningerne af rensdyrene og de to samiske piger. Pettoletti var en kendt person i Københavns forlystelsesliv,  sådan  som flere medlemmer af hans familie, artister og restauratører, der var ankommet til København fra Venedig i år 1800.  Flere medlemmer af familien Pettoletti var aktive i Københavns forlystelses-  og restaurationsbranche , og i  navnlig cirkusverdenen som blomstrede på dette tidspunkt, overtaget rensdyrene og de to samiske piger. Da Pettoletti overtog rensdyrene, viste han dem frem i haven syd for Blågård på Nørrebro. Blågård var oprindeligt en kongelig residens uden for murene med en stor tilhørende have. Hurtigt mistede regenterne dog interessen i denne udenbys residens og den forfaldt.  Den blev solgt væk af staten i 1828. Køberen var Mathias Anker Heegard, der byggede store smedjer og et jernværk på grunden, men hovedbygningen blev købt af en bagermester Schur, som lejede den ud til teatervirksomhed. I 1828 lejede Pettoletti bygningen af Schur og stiftede det som han kaldte Circus Gymnasticus, hvor der i fem år blev budt på cirkusforestillinger, spillet pantomimer og opført marionetteater. Dér, i resterne af pragthaven syd for Blågård, langs Nørrebrogade, blev rensdyrene vist frem i en kortere periode i februar 1833. 

Den 28. februar 1833 annoncerer Pettoletti i Kjøbenhavns Kongelig alene privilegerede Adressecomptoirs Efterretninger,  at man for allersidste gang vil kunne se rensdyrene. Nu i den aflange baggård mellem Thotts Palæ ved Kongens Nytorv og det område, hvor Palægade senere blev anlagt. Nu skulle de »indskibes, for at bortsendes«.  Samme sted kunne man også købe  »et stort, tilberedt udstoppet rensdyr med smukt gevir i complet stand«. Det stakkels dyr havde nok ikke kunnet tåle Københavns stress og larm.

Dette var dog ikke endnu engang afslutningen på rensdyrfeberen, som ramte hovedstaden. Den 28. marts 1833 kunne man finde en annonce i førnævnte byblad som lød: »Dersom nogen skulde være i besiddelse af eet eller to rensdyr, og vilde afståe samme, de bedes en billet desangående aflagt på Adressecomptoiret mrkt. A.B. 78 snarest muligt«.

TUREN GÅR SYDPÅ

De resterende dyr og pigerne som var blevet fremvist i den store baggård bag Store Kongensgade  26, rejste nu sammen med endnu en italiener til Hamborg. Avis for Roskilde Bye og Omegn, rapporterede d. 16 april 1833 at rensdyrene var nået til Hamburg, men at flokken  nu var yderligere reduceret til kun 14 dyr: »Som bekendt døde her en mængde af dem, nogle blev  solgt og en deel have ikke kunne udholde Rejsen«. Fremvisningen fortsatte i forlystelsesparken på Hamburgerberg og omtales to gange i Hamburger Nachrichten i april 1833. I Danmark oplystes der til og med at:  »Det er ejernes agt at føre dem længere sydpå, og af en Notits i franske blade erfarer man, at endog Parisernes nyfigenhed er blevet vakt efter at se dem«.

Den notits har det ikke været muligt at opspore. Måske havde pariserne allerede fået stillet deres nysgerrighed for lapper og rensdyr, for i midten af december 1832 kunne man læse i Wiener Theater-Zeitung,  at en ung lappe med to rensdyr om sider var nået til Paris. Avisen beretter, at handyret skulle have spist så meget nybagt franskbrød, at det døde.  Lappen var 6,4 fod høj og derfor en kæmpe blandt sine dværgagtige landsmænd, sådan som Wieneravisen udtrykte det:  »Hans øjne minder om kinesernes, i særdeleshed ud mod tindingen, men hans evner synes at stå på det laveste niveau«.

 

Rensdyr. Radering, n.b. stregsætning af Christian Holm fra 1833. Statens Museum for Kunst, København.

RENSDYRENE BLEV FOREVIGET

Desværre var Københavnerbladene ikke illustrerede i den tid samerne og deres rensdyr besøgte København. Men vi har heldet med os. I april 1833 viste den danske dyremaler Christian Holm (1804-1886) sin kunst på Kunstakademidets udstilling.  Heriblandt var to raderinger som Kjøbenhavnerposten skrev yderst rosende om.  Én forestillede en hønsehund og den anden bar titlen Gruppe af tamme Rendyr. Begge raderinger og pladerne er i dag  opbevaret på Statens Museum for Kunst. Det er vel at mærke to meget magre rensdyr Holm har foreviget. Christian Holm rejste så vidt vides aldrig til det nordlige Skandinavien, og det må anses for at være meget sandsynligt at Holm, sammen med mange andre Københavnere, har observeret rendyrene og "laplænderinderne" som vistes frem i Sankt Pedersstrede, eller senere på Blågård og i Store Kongens gade.

Christina Catharina (Stina Kajsa). Et stik fra 1839. Nordiska Museet, Stockholm.

KÆMPEN STINA KAJSA

Københavnerne mistede afgjort ikke lysten til at se flere rensdyr og lapper efter forestilligerne i 1832 og -33.  Allerede i 1834 annoncerede man fremvisninger af læplænderen A. N. Halling med familie. Impressario denne gang var en vis conditor Monigatti,  som havde sin forretning i en bygning verd Kongens Nytorv nr. 353 (I dag bærer en nyere bygning på denne matrikel nummer 26 ). Forestillingerne fandt sted fra slutningen af oktober, og i november 1834 på Frederiksbergs-Alle.  Man kunne mod betaling køre i en slæde op og ned ad alleen og laplænderne vore klædte i deres nationaldragt. Under kørslen,  som begyndte ved den lille Runddel (St. Thomas Plads), blev alleen spærret for ikke betalende, der ikke boede i området.

I 1838 var der igen samisk besøg, men denne gang uden rensdyr. Philippo Pettoletti, som nu drev Vesterbro Ny Theater, efter at Circus Gymnasticus på Blågård nedbrændte i 1833, havde åbenbart en utrættelig interesse for det Nordskandinaviske.

Hovedattraktionen var nu den 18-årige samiske pige, Christina Catharine Larsdatter elle Stina Kajsa (1819-1854) som hun også blev kaldt, samt hendes syv familiemedlemmer fra Piteå-Lapmark -  for ikke at glemme bjørnehunden Tjapp. Christine Cathrine udmærkede sig med sine højde på 78 danske tommer (knap 2,04 m.) at være en kæmpe blandt sine samtidige.  I slutningen af juni og nogle dage frem residerede samerne på Hotel du Nord i Vingårdstræde 1, som stod på den grund, hvor Magasin du Nord står i dag.  Dette hotel  blev nedrevet 1889.  H. C. Andersen boede i flere perioder mellem 1837 og 1848 på Hotel du Nord, hvor han bl.a. skrev Den Grimme Ælling, Ole Lukøje og Hyrdinden og Skorstensfejeren. Ud fra hans brevvekslinger, dagbøger og almanakker kan man se, at han var bortrejst i den periode hvor samerne logerede på hotellet. Men havde H.C. været der, havde eftertiden nok hørt mere om besøget fra det høje nord og den kæmpestore laplænderinde. Lapperne fremviste, iført deres farverige dragter, deres samiske skikke, deres kåta (telt) og gav eksempler på joiken, den samiske sang. 

Stina Kajsa, kom fra Brännes i Syd-Lapand,  og var også kendt som Långa lappflickan eller Stor-Stina.  Hun rejste Europa tynd fra 1837 og kom således til Sverige, Danmark, Frankrig, Rusland og England. Senere i karrieren tog hun sig kunstnernavnet  The Lapland Giantess - Tallest Woman in the World. Kristina holdt aldrig op med at vokse og ved sin alt for tidlige død på grund af koldbrand, var hun hele 2,18 meter høj.

DE ÆDLE VILDE

Når man i flere europæiske lande fik et gensyn med rensdyrene efter deres flere tusinde års fravær, så var dette var dette et biprodukt af oplysningstidens og senere romantikkens interesse for de ædle vilde (Noble Sauvages). Allerede i 1789 blev to samiske piger, Sigrid og Anea, bragt til England under yderst ordentlige forhold af Sir H.G. Liddel. Pigerne var vandret med rensdyrene helt oppe fra Piteå i Norrbotten ned til Gøteborg, og derfra var de blevet sejlet til England. Derimod fandt de første fremvisninger af samer og rensdyr for et betalende publikum først sted i London i 1822. Dertil blev de hentet fra Norge for at vise dem frem for nysgerrige storbyboere .

Inden det blev muligt at opleve de vilde europæere som levende udstillingsobjekter til oplysende fremvisninger, havde man udelukkende kunnet læse om samer, eller lapper, som de normalt kaldtes i den tid, i rejseskildringer, som indeholdt mere eller mindre unøjagtige fremstillinger af, hvorledes samer og rensdyr så ud.  Allerede i 1600-tallet beskæftigede europæiske forfattere sig med diverse ældre kilders mytiske og mystiske fremstillinger af samer (finner/lapper), men i de 18. og 19. århundrede fremstilledes samerne som den ædle vilde; Man så samerne som mennesker, der ikke var blevet korrumperet af civisationen.  Under romantikken var samerne således for beborne i de store og beskidte, europæiske byer med deres elendige sociale forfald, symbolet på menneskehedens medfødte renhed, en renhed som man ellers kun så i børn. Forskere i Norden så dem, som efterkommere efter de tidligste beboere i Skandinavien.

Showmanden William Bullocks udstilling af en norsk samerfamilie fra Røros i London i 1822. Nasjonalbiblioteket Oslo.

Det samiske ægtepar Jen Thomassen Holm og Karen Christiansdatter vender hjem fra deres lykkelige tur til London i 1822, beriget af gaver fra deres udstiller og velynder William Bullock. Udsnit fra et samtidigt, engelsk tryk. Nasjonalbiblioteket Oslo.

Fremvisningerne af samer og deres rensdyr i Europas storbyer bar til at begynde med præg af denne fascination. Dette var tilfældet i 1830´ernes København. Også i 1800-tallets slutning, da opvisninger af samer og rensdyr blev mere almindelige i circkusser og zoologiske haver, blev de aldrig en fuldbyrdet del af freak-showet  og  der herskede altid en vis mystik og respekt med hensyn til samerne, når man viste dem frem som udstillingsobjekter. De blev fremstillet som naturbørn og det var egentlig først da den tyske zoo-magnat Carl Hagenbeck i 1870´erne begyndte at udstille lapper som antropologiske-zoologiske objekter, at den negative og racistiske holdning til samer tog til. Hagenbeck bragte samer fra deres hjemstavn til stenbroen i Europa, udstillede dem som  »små, uskønne med smudsig gul hud, rundt hoved bevokset med stride, sorte hår, skrå øjne og en lille, flad næse«. Også videnskabsfolk, som prægedes af nationalismen og racebiologiske teorier i anden halvdel af 1800-årene, havde en stor trang  til at distansere sig fra de "primitive" lapper. Således stod visse danske arkæologer som Worsaae og senere Sophus Müller, stejlt i holdningen om at forfædrene til finnerne/lapperne ikke kunne have været Danmarks og Skandinaviens tidligste befolkning efter isalderen.

Samer fremstillet som børn på et kort som fulgte med i kaffepakker af mærket Den Røde Pelikan fra firmaet van Leckwyck i Rotterdam. Fra 1898. Fra forfatterens samling.

RENSDYRENE FÅR ET NYT HJEM I ISLAND

Fortællingen om de skandinaviske rensdyrs rejsehistorie i det danske kongedømme ville ikke være fuldendt uden en lille udstikker over havet. Omtrent et halvt århundred inden de 90 rendyr og de to samerpiger blev vist frem i Sankt Petersstræde,  havde man et helt et andet sted i kongeriget, hvor der heller ikke naturligt fandtes rensdyr, haft lyst til at anskaffe disse vidunderlige dyr. Der var tanken dog ikke at vise dem frem for offentligheden som et kuriosum.  På Island påtænkte man istedet import og avl af rensdyr, en tanke der var opstået allerede i slutningen af 1600-årene. Rensdyrstransporter til Island blev dog først realiseret efter en kongelig anordning i 1700-årenes anden halvdel. De blev sejlet fra Finnmark til Island i årene 1771-87 som en slags krisehjælp til en befolkning hærget af vulkanske udbrud og sult. Dyrene blev sat i land forskellige steder på øen.

Alle de steder dyrene blev sat ud, med untagelse af det østlige Island og det sydvestlige Island, uddøde de små flokke rensdyr inden 1860.  De fleste af rensdyrene bukkede under i de enorme vulkanudbrud i Laki-området i 1783-85, hvis aske menes at være medvirkende til dårligere vejr og høst i Europa i de følgende år, og menes endda af nogle at være en af hovedfaktorerne til at den Franske revolution udspillede sig nogle år senere. Udbruddene gik naturligvis også hårdt udover fæ og folk på Island og truede en overgang med at affolke øen. 

Vilde rensdyr i SV-Island. Litografi af  A. Joly og Bayot  på grundlag af en tegning af Auguste Mayer fra 1838.

Et hold rener, bestående af 30 køer og 5 hanner, som blev skibet til handelsstedet Vopnafjörður i Nordøstisland i 1787, overlevede turen til Island. Efterkommerne af den hjord vandrer endnu vilde rundt  på det islandske højland samt i de østislandske fjorde. Nutidens omtrent 4000 dyr i Island, som nedstammer fra rentransporterne fra Finmark i slutningen af de 1700-tallet, udnyttes kun til reguleret jagt. Den udøves af mennesker, hvoraf enkelte helt sikkert er efterkommere efter rensdyrsjægerne i Danmark for 14.000 år siden og endog efter samer som også kom med til Island da landet først blev bosat i slutningen af 800-tallet.

/ Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson ©

* Denne artikel var tiltænkt tidsskriftet SKALK. Skalk gav det svar, efter næsten to års ventetid fra artiklen blev indlveveret, at man ikke ville bringe den fordi man modtog så mange artikler som omhandlede "nyere tid". I vores Korona-tider, håber jeg dette tilbageblik på rensdyrenes historie glæder sjæle som er til den affejede "nyere tid".

Litteratur:

Baglo, Catharine (2017). På Ville Veger? Levende Utstillinger av Samer i Europa og Amerika. Orkana Akademisk, Stamsund: [Dette interessant værk nævner alt der er værd at vide om Samer-interessen i 1800- og 1900-tallet, borset fra de tidlige forestillinger i København].

Konum stillt upp við vegg

Á þessum síðustu og verstu veirutímum, þegar fjölþjóðakenndin rýrnar óneitanlega heldur geyst eftir óyfirveguð skítaferðalög lítilla mannvitsbrekka, er um að gera að fara í bröttustu brekkuna og hefja óbeislað mansal og annan ósóma sem hægt er að hella yfir þjóðina hér á Moggablogginu. Við verðum  nefnilega að vera samstíga um "fordervelsi" heimsins.

Fornleifur hefur nú fengið veirurnar margar og er nú líka kominn með slæma bakteríu fyrir grænlenskum konum og stúlkum. Áður en Fornleifur verður grýttur og settur í gapastokk tel ég réttara að afhjúpa að veikleiki Fornleifs er einvörðungu fyrir grænlenskum konum sem hann kaupir, og helst fyrir slikk, þar hann nær í þær, stundum á netinu en annars á mörkuðum heimsins. Þegar hann dregur þær í hús kastar hann þeim upp á vegg og dáist að fegurð þeirra og glæsileika við þá meðferð.Ljósmyndin var seld sem Laterna Magica skyggna hjá fyrirtækinu Newton og Co. Ltd. í Covent Garden í Lundúnum. Fyrirtækið var þar til húsa á tímabilinu 1912-25. Myndin er líklega frá því fyrir 1920. Frótt fólk á Grænlandi og í Danmörku vinnur nú að því fyrir Fornleif að fá úr því skorið hvar myndin var tekin, en það var vafalaust á Vestur-Grænlandi. Því miður hefur hvorki varðveist heil sería með myndum frá Grænlandi frá Newton & Co Ltd., né skrá yfir slíkar myndir.

Víst má nú telja, að rennusteinsdómarar Raufarhafnar dæmi Fornleif sem Vínsteinsdóna og setji hann í göngugrind. Því langar mig að taka það greinilega fram að aðeins er um kaup á ljósmyndum að ræða af grænlenskum konum, í alls konar stellingum, en kappklæddar. Eins og allir vita er Fornleifur með sterk söfnunargen, en aftur á móti veika litninga gagnvart fegurð kvenna hvers konar. Þó safnar karlinn myndum af íslenskum karlmönnum frá 19. öld. Það verður að vera smá ljótleiki í veruleikanum.

Fornleifur hefur áður greint frá grænlenskum kvenpeningi í geymslum hans, sem eru í miklu uppáhaldi hjá honum. Sjá t.d. myndina og söguna af Sofie litlu í Upernavik hér.

Nú í miðri veiruplágu þeirri sem Drottinn hefur lagt á herðar þjóðanna, leyfði Fornleifur sér að vera góður við sjálfan sig og kaupa smá gott handa sjálfum sér á laugardegi. Hann keypti fimm grænlenskar stúlkur á fæti. Þurfti ekki einu sinn að sótthreinsa þær. Hann kenndi svo í brjósti um þær þar sem þær höfðu orðið ómóðins og afvegalagðar einhvers staðar á Englandi á fyrri hluta 20. aldar, jafnvel rétt eftir spænsku veikina. Nú eru þessar fimm konur komnar í bás hjá Fornleifi. Hann strýkur þeim mjög en kastar þeim annað slagið á vegginn.

En þar sem karlinn er dóni eins og allir kallar - og dónar eiga það til að vilja deila gleði sinni með öðrum, ákvað Fornleifur, eftir mörg varnaðarorð og fjölmörg ammen frá mér ritstjóranum, að bregða konunum fimm upp á vegginn hér í von um að það veitti gleði í miðju kórónafaraldrinu. Lekur nú neftóbakið úr nösum sumra smekkmanna, ætla ég.