Þá var stíll yfir heimsborginni við sundin blá

Í sumar var ég staddur í tvær vikur á Íslandi með syni mínum. Eitt af því ljótasta sem ég sá, fyrir utan eyðileggingu arkitekta á miðbænum, voru lufsulegir verðir laganna.

Ég hafði boðið syni mínum á ágæta hamborgaraholu nærri húsakynnum RÚV, þar sem við höfðu borðað einu sinni áður árið 2017. Við vorum þar einir gestir fram að framreiðslu borgaranna, en allt í einu slengdust þar inn tveir lögreglumenn, ungir menn á besta aldri. Það hékk svo mikið af vopnum, verjum og drasli framan á þeim og um þá miðja, að halda mætti að þetta væru haldnir offituvanda. En þegar betur var að gáð, hékk þarna á þeim skammbyssa, rafbyssa, vasaljós, blýantur, teikniblokk, vídeómyndavél, kylfa, handjárn, hamar, sigð, skrúfujárn, töfrasproti og vitaskuld pínku sminktaska. Aumingja mennirnir sliguðust undan þessu, og því var kannski ekki nema vona að finna þá þarna étandi kolvetnis og fituríkt fæði í heimsborgaraholu Tómasar [ég tek fram að ég fæ ekki grænan eyri fyrir þessa auglýsingu].

En mikið hefði nú verið góður heimur, ef íslenska löggan hefði haldið frönsku pottlokunum frá 1926, þegar 7, 8 og 9 á stöðinni smæluðu framan í bandaríska kvikmyndagerðarmanninn og heimsferðalanginn Burton Holmes (1870-1958) í einni mynd í stuttmyndaröð hans Film Reels of Travel.

Í Austurstræti brosti löggan og þurfti ekki allt þetta ameríska aukadrasl sem löggan hefur hangandi utan á sér í dag. Hugsið ykkur ef löggurnar væru í svona múnderingu í Aðalstrætinu í dag og fengu sér í rólegheitunum sterkt kaffi og croissant, kannski patat frites á París og heilsuðu fólki með onnör og brostu keltnesku brosi. Er ekki hægt að macrónísera lögguliðið í næstu uppfærslu og gefa greyjunum betri frakka líkt og starfsbræðurnir báru árið 1926?

Síðar á 20. öldinni lagði löggan meira upp úr hæð manna en greind eins og kemur ljóslega fram á þessari ljósmynd sem þýskur nasisti, njósnari og flagari, Paul Burkert, tók í Reykjavík á 4. áratugnum og birti í bókinni Island, Erforscht, Erbaut, Erlebt (1936). En nú eru aðrir tímar...

10 árum síðar vou eintómir risar í löggunni, nema löreglustjórinn - hann var jafnan lítilfjörlegur nasisti: "Reykjaviks Polizeimannschaft. Der gröste 202 cm, der kleinste 196 cm."

Ferðamenn í Reykjavík 1926 á sætsýn á bestu rútunni í Reykjavík.

Horfið hér á kvikmynd Burton Holmes frá Reykjavík árið 1926. Mikið hefur breyst, ekki bara löggan. Síðla í myndinni er hægt að sjá Icelandic man to man wrestling sem glímumenn sýndu um borð á ferðamannaskipinu sumum ferðalöngum til mikillar ánægju. Það var víst næst því að komast á Café Babalú í dag.

Það var Ok

Hér um daginn, þegar mannfræðihjú frá þriðja flokks háskóla í Texas voru með fjölmiðlasjó og útför við Okið, í fylgd Andra Snæs Magnasonar umhverfissinna og sjálfan sig, var mér hugsað til Noregs.

"Og hvers eiga Norðmenn að gjalda", spyrjið þið? Því er auðsvarað: Norðmenn þekkja, andstætt því sem gerist á Íslandi, muninn á jökli og íshettu (no: fonne sem er í raun sama orðið og fönnin okkar; Fonne-jöklar eru á ensku kallaðir ice-patches). Norðmenn hleypa heldur ekki hvaða fjölmiðlasirkus sem er upp á fjöllin hjá sér, t.d. mannfræðingum í fjársjóðaleit fyrir deildina sína heima í Texas með því básúna fávisku sína um jöklafræði, og bera til grafar jökul sem líkleg var aldrei jökull. Norðmenn rannsaka hlutina einfaldlega betur en menn virðast gera á Íslandi.

Kyrtill frá járnöld sem Landbreen-jökull hefur keflt. Ljósmynd Mårten Teigen, Kulturhistorisk Museum - Universitetet i Oslo. Lesið frekar hér um forngripi sem koma undan hlýskeiði því sem nú breytir jöklum í Noregi og annars staðar. 

Undan bráðnandi smájöklum Noregs og ísþekjum fjallstinda koma nú forngripir sem týnst hafa á 4000 ára tímabili, þegar jöklar byggðust upp og hörfuðu á víxl. Ísinn hefur varðveitt gripi sem menn týndu er þeir örkuðu um snævi þakin öræfin forðum á veiðum, lóðaríi eða ölvímu. Fyrr á tímum bjuggu menn lengra inni á öræfum en síðar og flestar afdalabyggðir í Noregi fóru svo að hverfa eftir að það kólnaði á sögulegum miðöldum á tímabili sem menn kalla Litla Ísöldin (ca. 1450-1900).

Norskir fornleifafræðingar hafa brugðist fljótt við og farið á svæði þar sem jökull er að hörfa á nútíma hlýskeiði (sem sumir telja fyrir víst að sé skapað af mannskepnunni, og hafa það fyrir trúarbrögð. Norskir fornleifafræðingar hafa tínt upp marga vel varðveitta gripi undan jöklum og snjóhettum, sem gerð eru góð skil á vefsíðunni https://secretsoftheice.com/ þar sem meðal annarra skrifar dugmikill danskættaður fornleifafræðingur, Lars Pilø að nafni, sem upphaflega er frá Sønderborg í Danmörku. Ég þekki lítillega til Lars þessa, þar sem hann las eins og ég fornleifafræði í Árósum. Þar lauk hann aldrei námi heldur fluttist til Noregs og lauk námi í Bergen, Einnig man ég eftir systur hans, Anne, sem var góðvinur tvíburabræðra sem bjuggu á sama gangi á stúdentagarði og ég í Árósi. Þeir lásu stjórnmálafræði. Einn tvíburanna kvæntist síðar góðri vinkonu konu minnar, en þær tvær eru einnig stjórnmálafræðingar. Svona er nú heimurinn lítill.

Línurit sem sýnir mismunandi stærð á "fonner" (smájöklum ice-patches) og jöklum á mismunandi tímum hlý- og kuldaskeið í Jötunheimum (Jøtenheimen). Skíðið frá Reinheimen (sjá efst) er frá járnöld. Sjá nánar hér. Við stefnum greinilega aftur á ástandið í byrjun og lok bronsaldar.

Fornleifafundur? við tind Oksins 2017

Nú aftur að Oki. Í september árið 2017 gengu félagar í FÍ hópnum "Næsta skref" á Ok, -  Félagi í þeim hóp er hinn góði drengur Sigurður Bergsteinsson, sem er starfsmaður Minjastofnunar Íslands. Hann skrifaði á FB um ferð sína á "fjallið sem var einu sinni jökull" eins og hann orðaði það á FB sinni. Það er þó stóra spurningin, hvort fjallið hafi nokkurn tíma verið eiginlegur jökull, eða réttara sagt að jökull hafi verið á fjallinu? Sigurður er, líkt og margir aðrir fornleifafræðimenntaðir menn, duglegur að horfa niður fyrir sig, fremur en fram á veg.

Og ég sem hélt að Siggi Bergsteinsværi hættur að reykja og kveikja í sinu vegna heimshitnunarinnar.Ljósmynd: Sigurður Bergsteinsson, birt á FB hans í September 2019.

Þess vegna fann hann í gönguferðinni árið 2017 skargrip í grjóturð skammt frá toppi Oksins. Þetta var glerhallur sem rammaður hefur verið í silfurumgjörð. Ekki var það falleg smíði og hafi líklegast týnst þarna af konu sem bráðnaði í hitanum er hún var þarna á göngu áður en félagarnir úr Næstu skrefum komu á staðinn.

Mér dettur í hug að spyrja Sigurð Bergsteinsson og Minjastofnun Íslands, hvor ekki sé hið besta mál að senda fólk út til að leita að leifum undan bráðnandi jöklum. Sigurður Bergsteinsson hefur þegar reynst stórtækur við forngripafund undan jöklum. Væri ekki tilvalið að láta Sigurð og minjaverði í héröðum þar sem jöklar eru enn til, ganga sér til heilsubótar í hvert sinn sem jökull bráðnar og deyr drottni sínum vegna synda Andra Magnasonar. Ef heppnin er með mönnum gætu þeir fundið heilfrosinn landnámsmann með vopnum og verjum sem skáka myndi íslíkinu Ötzy hvað varðar heimsfrægð - jú og ekki væri ónýtt á okkar tímum, ef upp úr klaka kæmi freðin fornkerling, vel rög, með belju í bandi. Hún myndi einfaldlega sigra heiminn.

En vinsamlegast flýtið ykkur hægt á Íslandi. Forfeður okkar í Noregi voru á hreindýraveiðum uppi á öræfum. Hreindýr hörfuðu oft upp á jökla til að vera laus við flugur og önnur sníkjudýr. Þar var auðvelt að veiða þau. Það voru líklega ekki miklar ástæður fyrir Forníslendinga að hætta sér upp á jökla.

Mannvistaleifar undan jökli og heimshitnun í dag

Nú er ég alveg viss um að HÍ fari að fjöldaframleiða fornísfræðinga til að sinna fornleifafundum undan jökli og snjóþekjum. En munum, Sigurður Bergsteinsson er frumherji slíkra fræða á Íslandi og menið sem hann fann sýndi óvenjumikið hlýskeið á fönninni á Okinu á okkar tímum, ekkert ólíku þeim sem áður höfðu breytt ásýndi Oksins eftir síðustu ísöld.

Þar með segi ég ekki, að hlýnun á okkar tímum geti ekki verið af mannavöldum. Ég er bara blendinn í trúnni og jafnan ekki auðtrúa. Ég væri líka viss um, að ég væri enn harðari á því að jöklabræðsla nútímans sé manninum að kenna (sérstaklega Andra Snæ), ef ég hefði komist með ranann í feita sjóði sem veita styrki til alls kyns rannsókna til að sanna heimshitnun af manna völdum. Það hefur Lars Holger Pilø ugglaust gert. Gegnt augljósum vitnisburði fornleifanna er hann gallharður á því að heimshitnun í dag sé einvörðungu af manna völdum (sjá hér). Gaman væri að vita hve mikið af rannsóknum Piløs, við hörfandi jökla í Noregi, eru fjármagnaðar af styrkjum til loftslagsrannsókna (les heimshitnunar). Persónulega finnst mér línuritið hér að ofan áhugaverðara en rannsóknir sem stundaðar eru eftir fjölmiðlaútfarir á löngu liðnum jöklum.

Að lokum er hér norskt háfjallabíó. Poppkorn bannað:

Heilög heimshitnun, Okið ok Andri Slydda

"Jú sko" (svo ég leggi af stað með alþýðlegu stílbragði Illuga Jökuls og Andra Slyddu), þá er ég alls ekki afneitari þess að smá heimshitnun sé staðreynd. Ég veit að alheimshiti er í dag mældur utan úr geymi og á allt annan hátt en áður - sem getur skapað mikinn mun á mæliniðurstöðum nú og áður.

Oft furðar það mig hins vegar, hve langt menn ganga í húmbúkki og svindli til að æsa auðtrúa lýðinn í fjölmiðlum. Margt ungt fólk sem afneitar gamaldags hræðslutrú (Kristni og Íslam) vill ólmt trúa því að heimsendir vegna heimshitnunar af mannavöldum sé í nánd. Fólk sem langar að trúa án vísindalegra raka er eins konar trúarhópur, en æðsti Guðinn er þó eins og oft áður hræðslan. Hræðsla er sem kunnugt er alsystir Heimsku og Fáfræði. Heldur leiðinlegar systur það.

Grillplata á Okið

Bráðlega á að setja minningarplötu um Ok, hinn fyrrverandi jökul. Það er nokkuð vel af sér vikið, því Ok hefur líklega aldrei verið jökull á síðastliðnum tveimur öldum, ef fræðileg skilgreining á jökli skal notuð.

Bandarískur mannfræðingur með alvarlegt tilfelli af athyglisgreddu er ásamt Andra Slyddu orðinn að útfararstjóra fyrir Okið. Hún skrifar grein eftir grein í tímarit Westra af lítilli visku eftir eina helgarferð á Íslandi, þar sem gervinorðurljósin í Perlunni dáleiddu hana. Eftir smá rótarkaffisopa og lífrænt sushi með Andra var hún alveg seld.

Menn sem nú ætla að reisa Okinu bautastein, halda því gjarna fram að Ok hafi verið jökull, og nota stærð hans áætlaða snemma að vori í lok 19. aldar til að bera saman við fönnina á fjallinu í dag.

Ef útlínur Oksins, sem menn rugla oft við gíginn Broskarlinn) sunnan við hinn meinta jökul, er skoðaðar á mismunandi loftmyndum frá 20. öld (sem reyndar voru allar teknar á mismunandi tímasumar) kemur í ljós að Okið hefur ekki tekið sérstaklega miklum breytingum á 20. öld. Sjá ágæta BA-ritgerð Maríu Jónu Helgadóttur frá 2017 um Okið. Fræðist.

Það er svo nú á 21. öld að bráðnum snjóalaga á Okinu verður meiri, enda hefur meðalhiti hækkað af einhverjum ástæðum, sem ég vill ekki útiloka að séu manninum að kenna, þó að blessaða sólin verði ekki heldur sýknuð í þetta sinn, frekar en oft áður.

Ég vona að útförin við Okið verði falleg og eftirminnileg. En hvenær verður svo útför heimskunnar og auðtrúar haldin á Íslandi og Gróa á Leiti heigð með þeim?

Þegar jökull er ekki jökull í fræðilegum skilningi, og stærð hans, sem mæld var á óþekktan hátt á 19. öld, er borin saman við stærðina í dag er harla fyndið að sjá fullorðið fólk halda útför fyrir "jökul" á öræfum Borgarfjarðar og keyra þangað í jeppum sinum með heimspressuna í eftirdragi.

Ef Okið hefur nokkur sinni verið jökull, ef til vill á 18. öld, sem ég tel mögulegt, er nú haldin útför fyrir jökul sem löngu leið. Því er sannast sagna frekar nekrófíl stemmning yfir því að tengja meintan dauða Oksins við heimshitnun á hinum síðustu og verstu tímum. Það er eitthvað æði í gangi og stundum grunar mann að mannskepnan þurfi að hafa "hótun yfir höfðinu" til að geta séð tilgang með lífinu. Margt er okið. Ef það eru ekki kjarnorkuvopn, eru það lofsteinar, hriplekt ósónlag, ísöld, "smog" og nú  blessuð heimshitnun. Heilagur andskoti, var ekki nóg að sjá að dómsdagstrú eingyðistrúarbragðanna var útbúinn til að halda lýðunum þægum og meðfærilegum.

Andri Slydda (formlery known as "Snær"- sá er bráðnaði) Magnason

Mikil bévítis vitleysa er nú grein Andra Snæs í the Guardian um daginn. Sjáiðið (svo notað sé annað stílbragð úr föndurkassa Andra og Illuga Leysingavatnssons).

Andri Snær er kappinn sem malaði sjálfum sér stórfé úr sjóðum gamals nasista, sem stal af gyðingum í Frakklandi sem Þjóðverjar losuðu CO2ið úr á sínum tíma. Þegar ég skrifaði um þá auðfengnu kolefnisvasapeninga sem Andri Snær komst með betlihöndina í (sjá hér og hér), bannaði hann mér að birta mynd af sér við frásögn mína af "heiðri" þeim honum var sýndur. Venjulega hefur Andri Snær ekkert á móti myndum af sér sjálfum, en þegar einhver sá að styrkur sem hann fékk var ataður blóði gyðinga, vildi hann ekki að andlit sitt væri sýnt. Ég dó ég ekki ráðalaus og fann gamla mynd af Andra ungum í Lederhosen.

The hills are alive, but the Ok is tot and gone, Judentotesgelderhalter Andri Slydda als Jüngling auf Gletscher-Suchen im Alpenlandschaft.

Andri Snær, meðhjálpari við útför Oksins: Sýndu mér bílana þína ég skal segja þér hve marga jökla þú hefur brætt?

Allir útlendingarnir sem mæta í staursetningu Oksins með Sankti Andra, losa líka glás af CO2 með því að fljúga til Íslands. Þeir bræða örugglega hettuna af Eiríksjökli með þessum áhuga sínum á að komast í jarðaför jökuls á Íslandi. Sá áhugi á því miður ekkert skylt við skynsemi.

Ágæti, lífræni Andri, geturðu ekki farið að skrifa almennilegar bókmenntir, í stað þess að vera í þessum tilfinninga-klámbissness?

Kult-leiðtogahlutverkið fer Andra frekar illa. Andri er nefnlilega ekki eins grænn og hann vill vera láta. Heimshitnun er ekki "fiktsjón" heldur vandamál sem verður að leysa án þess að jökull, sem aldrei var eiginlegur jökull, sé heygður af létttjúlluðu fólki sem tekur á sig allar syndir heimsins svo að vitleysan megi lifa að eilífu. AMEN á eftir efninu.

Sjáiði svo hér hve langt á eftir tímanum Andri er.

Fönnin á Oki á stöðugu undanhaldi

Fornleifafræði snýst ekki um uppgröft, heldur uppgötvun

Þessi fleygu orð, sem ég tek heils hugar undir, las ég á vegg í sýningarrými á Sjóminjasafni Reykjavíkur úti á Grandagarði í Reykjavík fyrr í sumar (2019). Ég var þar á ferð með syni mínum og góðvini nærri ættaróðali fjölskyldunnar, eyjunni sem Grandinn tengdi við borg syndanna. Ég gerði mér far um að heimsækja sýningu frá 2018 á Sjóminjasafni Reykjavíkur úti á Granda áður en hún lokar.

Það fyrsta sem maður sér þegar maður kom inn í sýningarsalinn, þar sem áður var saltaður fiskur (eða voru það þorskhausar) mátti lesa þessi orð á veggnum:

Fornleifafræði snýst ekki um uppgröft, heldur uppgötvun

Þetta er frekar ýkt þýðing yfir á íslensku á orðum bandaríska fornleifafræðingsins David Hurst Thomas (f. 1945): "Archaeology is not what you find, it´s what you find out" , Einnig var  búið að klína upphaflegu heilræðunum upp á vegg í annars smekklegri sýningu.

En efnistök sýningarinnar voru á engan hátt smekkleg miðað við þau heilræði sem ég las á veggnum. Sýningin fjallaði fyrst og fremst uppgröft, neðansjávaruppgröft, því flest af því sem telst til uppgötvana á sýningunni hefur áður verið gert skil. En höfundur sýningarinnar virtist hafa gleymt að nefna þá sem uppgötvað hafa hlutina á undan honum og ritað um uppgötvanir sínar og alþjóðleg tímarit.

Þetta er sýning um nýlegar rannsóknir á flaki hollenska fluyt-skipsins de Melckmeyt, sem á sýningunni er ranglega kallað Melckmeyt. Skipið hét de Melckmeyt, þ.e. Mjaltastúlkan, en ekki Melckmeyt, eða Mjaltastúlka. Ef greinir er til í tungumálum, er um að gera að læra að nota hann. Hann skiptir töluverðu máli. Mig grunar hins vegar að hinn írskfæddi doktorsnemi í fornleifafræði við HÍ, Kevin Martin, sem fékk leyfi til að kafa niður á flak de Melckmeyt skorti mjög eiginleikann til að uppgötva hlutina sjálfur, en sé ríkulega búinn því siðleysi að nota vinnu annarra líkt og hún væri vinna hans sjálfs. Tökum nokkur dæmi.

Vinnu annarra og niðurstöðum stolið

Við inngang sýningarinnar er minnst á köfun og rannsókn Bjarna F. Einarssonar á flaki de Melckmeyt árið 1992. Bjarna tókst ekki að halda rannsóknum sínum áfram, og ekki veit ég til þess að hann hafi reynt það. Hins vegar er ekki minnst einu orði á rannsóknir mínar og hollenska fornleifafræðingsins Ninu Linde Jaspers á fajansa og leirkerum sem fundust í flakinu af de Melckmeyt árið 1992.

Til fjölda ára reyndi ég að ná mér í styrk til að vinna úr leirkerum úr flakinu. Ég skráði brotin og fór með sýnishorn til Hollands.

Hollenskur sérfræðingur, sem var haldinn þeim leiða og stórkallalega eiginleika að slá hlutum út, án þess að rannsaka þá, hélt því fram við mig árið 1995, að ákveðin gerð hvíts fajansa sem fannst í flaki de Melckmeyt væri ítalskur. Ég stóð því lengi í þeirri trú því ég treysti manninum. Mig langaði einnig að halda áfram rannsóknum mínum. En rækilega var komið í veg fyrir það af Margréti Hallgrímsdóttur þjóðminjaverði.

Mörgum árum síðar uppgötvaði ég að ungur fornleifafræðingur í Hollandi hafði komist að því að þessi ákveðna tegund af fajansa væri frönsk enn ekki ítölsk. Þessu hef ég gert grein fyrir í nokkrum greinum hér á blogginu Fornleifi en einnig í mest lesna fornleifatímariti Dana, Skalk (sjá hér); sem og í hollenska tímaritinu Vind (sjá hér og hér). Þar að auki skrifaði ég um fajansann í de Melckmeyt ásamt Ninu Linde Jaspers í mikla sýningarskrá, sem jafnframt er mjög gott fræðirit, White Delft; Not just blue, (sjá mynd) sem kom út í tengslum við skemmtilega sýningu á hinu heimsfræga Gemeentemuseum Den Haag í Hollandi árið 2014 (sjá hér).

Þessu greinir Kevin Martin, sem stendur á bak við sýninguna, hvergi frá á sýningunni, en hann hann notar samt óspart upplýsingar og UPPGÖTVANIR okkar Ninu Jaspers. Þegar hann upplýsir sýningargesti m.a. um franska keramík á sýningunni. Honum ber, líkt og hann nefnir vinnu Bjarna F. Einarssonar 1992-93, að nefna að uppgötvanir varðandi leirtauið sem fannst í de Melckmeyt voru gerðar af Ninu Linde Jaspers og mér. Að láðst að greina frá því er einfaldlega frekar ósiðlegt.

Keramík úr flaki de Melckmeyt. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Skipið de Melckmeyt tengist aðeins óbeint einokunarverslun á Ísland

Sýningin endurspeglar vinnubrögð í doktorsverkefni hins írskættaða Kevin Martins í fornleifafræði við Háskóla Ísland, sem ber ber titilinn The archaeologogy of the Monopoly in Iceland. Martin er enn að vinna að þessu verkefni sínu, þó hann hafi hafið doktorsverkefni sitt árið 2015. Tæknilega séð ætti því að vera lokið - en svo er víst ekki. En þessi aðvörunarorð mín vona ég verði lesin af yfirboðurum Kevin Martins í Háskóla Íslands.

Eins og titill verkefnis Martins kemur fyrir sjónir, furðar það mig að de Melckmeyt sé notuð sem stefnismynd (gallíonsfígúra) verkefnis Martins við HÍ, því de Melckmeyt tengist aðeins óbeint einokunarverslun Danakonungs á Íslandi. Ferðir skipsins við Ísland en er fyrst og fremst gott dæmi um áhuga Hollendinga á norðurslóðum. Jonas Trellund, Daninn sem stjórnaði útgerð skipsins til Íslands hafði kvænst inn í forríka fjölskyldu, fjölskylduna Pelt, í Amsterdam. Trellund stundaði siglingar og  verslun fyrir tengdaföður sinn allt frá Miðjarðarhafi og Madeira til Norður-Evrópu.  Fjölskyldan var með skip í siglingum, til að flytja sykur til sykurhreinsunarverksmiðju sinnar í Amsterdam. Trellund kom því til leiðar að Pelt-fjölskyldan lánaði Danakonungi skip til hernaðar gegn Svíum. Þakklætisvottur Danakonungs var að veita Trellund tímabundið leyfi til verslunar og hvalveiða við Ísland. Sú ákvörðun konungs var hins vegar gerð í óþökk Íslandskaupmanna í Danmörku, þ.e. þeirra sem höfðu konungsleyfin í Kaupmannahöfn, Helsingør og Glückstadt.

Trellund, sem var í alþjóðlegum siglingum allt frá Madeira til Íslands, var alls ekki hinn dæmigerði einokunarkaupmaður í Danmörku sem hafði leyfi til Íslandsverslunar. Trellund var fyrst og fremst hlekkur í kapítalískri verslun hollenskrar ættar, sem hann kvæntist inn í, en einnig ævintýramaður. Endalok Trellunds voru einnig mjög ævintýraleg eins og ég hef skrifað um (sjá hér).

"Uppgötvun er fornleifafræði"

En ef sýning Kevin Martins í Sjóminjasafni Reykjavíkurborgar á að sýna ekta fornleifafræði á grundvelli uppgötvana, furðar það mig hve mikið Kevin Martin hefur leitað til smiðju annarra sem uppgötvað hafa hlutina á undan honum. Það gerir hann einnig, mér til mikillar furðu, án þess að vitna í vinnu annarra sem bera heiðurinn og erfiðið af uppgötvununum sem hann gerir að sínum.

Á sýningunni er því haldið fram að á Þjóðskjalasafni Hollands hafi árið 2017 fundist skjal, sem er gert mjög hátt undir höfði á sýningunni. Í skjali þessi, sem Kevin Martin segist hafa "uppgötvað",  er skýrsla sem var þinglýst í Amsterdam 20. júlí 1660 sem greinir frá framburði nokkurra áhafnameðlima de Melckmeyt sem tókst að snúa aftur til Hollands.

"Rannsókn árið 2017" "uppgötvaði" það sem vitað hefur verið síðan 1935 - á safni þar sem skjalið sem uppgötvað var 2017 hefur aldrei verið til. Þvílík og önnur eins uppgötvun!

Á sýningunni í Sjóminjasafni Reykjavíkur er birt mynd af skjali frá 1655 sem kemur de Melckmeyt og vitnaleiðslum í Amsterdam sumarið 1660 yfir skipverjum sem voru á Íslandi árið 1659 einfaldlega ekkert við. Hvers konar vinnubrögð eru þetta? Hver stendur fyrir þessu rugli? Hér, hér og hér má sjá skjalið frá 1660, sem Pieter Buytene útbjó 20.7.1660.

Nú er þetta skjal frá 1660, sem vitnað er í á sýningunni ekki nein ný uppgötvun gagnstætt því sem haldið er fram í sýningartexta. Marie Simon Thomas vitnaði í þetta skjal í frábærri doktorsritgerð um samskipti Hollendinga og Íslendinga, Onze IJslandsvaarders in de 17de en 18de Eeuw, sem gefin var út í Amsterdam árið 1935.

Í skjölum og vangaveltum sem Leó Ingason, fyrrverandi skjalvörður í Kópavogskaupstað (sem á ættir að rekja til Hollands eins og sá sem þetta ritar) sendi mér árið 1993, þegar sem ég hafði yfirumsjón með rannsóknum á vegum Þjóðminjasafns Íslands, er ljóst að þá var íslenskur bæklunarlæknir, dr. Halldór Baldursson, sem var mikill áhugamaður um fallbyssur og flakið í Flatey, búinn að verða sér út um ljósrit af skjalinu frá 20. júlí 1660. Ég fékk sömuleiðis ljósrit af skjalinu í Amsterdam árið 1995. Bjarni F. Einarsson hafði einnig aðgang að þessu skjali. Síðar, þegar veraldarvefurinn kom til hefur skjalið, sem Kevin Martins segist hafa "uppgötvað" árið 2017, verið aðgengilegt á vefsvæði Borgarskjalasafns Amsterdam.

En getur Kevin Martin yfirleitt lesið skrift einokunartímans? Þegar hann notar skjal frá 1655 til að skreyta texta um skjal frá 1660. Mig grunar ýmislegt um vangetu doktorsnemans.

Það er svo sem ekki nein ný uppgötvun að notarus puplicus (lögbókari/vitnaleiðslumaður) í Amsterdam, Pieter van Buytene að nafni (en ekki van Buijtene líkt og stendur á sýningunni úti á Granda), tók skýrslu af nokkrum skipsverjum á de Melckmeyt þann 20. júlí 1660 á Nieuwebrugsteeg í Amsterdam, þar sem hinn afkastamikli notaríus Pieter Buytene bjó. 

Skjalið frá 20. júlí 1660 er heldur ekki varðveitt á Þjóðskjalasafni Hollendinga líkt og Kevin Martin heldur fram. Þjóðskjalasafn Hollands er í den Haag, og þar er skjalið ekki varðveitt. Skjalið er að finna á borgarskjalasafninu í Amsterdam, Stadsarchief Amsterdam, þar sem það var er ég skoðaði það árið 1995, reyndar í annarri byggingu en það er varðveitt í nú.

Úr upphaflega skjalinu frá 20.7. 1660. Ljósmynd Stadsarchief Amsterdam.

Hvernig eru svo léleg vinnubrögð möguleg? 

Hvernig getur Kevin Martin haldið því fram, á sýningu sem tengist doktorsverkefni hans í fornleifafræði einokunarverslunarinnar, að skjal sem hann segist hafa uppgötvað, þó margir hafi áður lýst innihaldi þess, sé að finna á Þjóðskjalasafni Hollands sem er í den Haag,  þegar skjalið er í raun og veru varðveitt á borgaskjalasafni Amsterdam?

Þetta þýðir aðeins eitt: Kevin Martin hefur ekki sjálfur uppgötvað skjalið sem hann nefnir á sýningunni og aldrei verið á Þjóðskjalsafni Hollands í den Haag, því skjalið er varðveitt í Amsterdam. Upp komst um kauða.

Til að bæta gráu ofan á svart, hvað varðar "stórar" uppgötvanir sínar í fornleifafræði, lætur Martin fylgja ljósmynd mynd af skjali frá 1655.  Myndin er alls ekki af skjalinu varðandi de Melckmeyt frá 20. júlí 1660, sem Kevin segist hafa uppgötvað í Hollandi, heldur af alls endis óskyldu skjali varðandi kaupmenn í Amsterdam sem m.a. versluðu í Svíþjóð. Þvílík og önnur eins vinnubrögð hef ég aldrei séð. Þau eru til háborinnar skammar.

Kevin Martin getur að mínu mati því miður ekki talist fornleifafræðingur. Nú, ég leyfi mér að segja þetta með því að taka mark boðorðum David Hurst Thomas, sjálfofmetins bandarísk fornleifafræðings,  sem Martin gerir hátt undir höfði á sýningu í Reykjavík - og það af algjörlega óskiljanlegum ástæðum. David Hurst Thomas kemur fornleifafræði á Íslandi ekkert við. Boðorð hans er þó í sjálfu sér ágætt, en maðurinn á bak við sýninguna í Sjóminjasafni Reykjavíkur hefur ekki fylgt boðorðunum sjálfur, ellegar ekki skilið þau.

Ég á erfitt með að skilja, að maður sem stundar vinnubrögð af þessu tagi geti verið doktorsnemi við HÍ. En þar á bæ virðist ýmislegt hægt, að því er mér skilst. En vinnubrögð eins og þau sem maður sér á sýningunni, að köfunarvinnu Kevin Martins ólastaðri sem ég hef engin tök á því að gagnrýna, eiga ekki neinn grundvöll í akademískri hefð. 

Sonur Nebúkaddnessars, Belzhassar, gat ekki lesið og skilið orðin á veggnum. En hann hélt veislu með þýfi þegar orðin birtust honum. Belzhassar vegnaði ekki vel. Málverkið er málað af Rembrandt van Rijn um það bil 25 árum áður en de Melckmeyt sökk í Flatey. Belhazzar og Rembrandt koma de Melckmeyt svo sem lítið við, líkt og orð bandarísk fornleifafræðings, en orðin á veggnum úti á Granda voru illilega misskilin af Kevin Martin eða heilræðinu sem hann lét mála á veggin ekki fylgt af honum sjálfum.

Villkominn 1944

Fjölbreytnin kom á vissan hátt til Íslands í síðara stríði. Einbeitt framleiðsla á skyldleikaræktuðum Miðflokksmönnum fór nú fyrst að leggjast nokkuð af enda höfðu konur úr meiru að moða en áður var. Þetta fór þó allt hægt af stað í byrjun.

Kanar buðu alla velkomna. Það ríkti fjölþjóðastemning í kömpum þeirra. Þó var varað við þýskum genum.

Amerískur korpuáll sýnir þýsk tískuföt og síldarsalat í rándýru húsi í Reykjavík árið 1944.

Allar tegundir voru á boðstólum árið 1944. Jafnvel framfærilegir framsóknarmenn í júníformi. Mér þætti vænt um að fá nöfn á íslensku löggurnar. Sá hávaxni er markaður sem nr. 20, en sá dökki í langa frakkanum tel ég að geti verið (Hjörtur) Hafsteinn Hjartarson, sem var frændi minn. Hann fæddist í Kaupmannahöfn árið 1908.

Allsorts og allar tegundir búninga voru á boðsstólum í Reykjavík og íslensku stúlkurnar voru líka í sínum skrúða, boðnar á ball af framandi mönnum í "Hekluúlpum" eða í hnésíðum pilsum. Myndin neðst er líklega frá 1941, en hinar eru frá 1944. Ljósmyndirnar urðu nærri því bruna á bráð fyrir nokkrum árum, þegar óþekkt nasistagerpi kveikti í Frelsissafninu (Frihedsmuseet) danska, sem heyrir undir danska þjóðminjasafnið.

Áhugaverður fundur á Auðkúlu í Arnarfirði

Vestur á Auðkúlu í Arnarfirði heldur Margrét Hrönn Hallmundsdóttir áfram rannsóknum á fornum skála, þrátt fyrir að merk rannsókn hennar hafi af einhverjum ástæðum ekki hlotið mikla náð fyrir augum sjóðstjórna sem veita fé til fornleifarannsókna á Íslandi.

Margrét og teymi hennar í tvær vikur hreinsuðu um daginn gólf að Auðkúlu og fundu brot af merkum grip. Það var lítil brjóstvarta eða miðtrjóna af brjóstnælu (skálanælu) frá seinni hluta 10. aldar. Brjóstnælubrotið er úr bronsi og er logagyllt. Rannsakendur voru greinilega ekki með handbækurnar á staðnum, svo að Fornleifur leyfði sér að keyra í greiningu á gripnum á fasbók fornleifafræðingsins.

Að mati Fornleifs er um að ræða lítinn hluta af brjóstnælu af gerðinni P52 (samkvæmt gerðarfræði Jan Petersens hins norska meistarafornleifafræðings) eða Rygh 655 eftir gerðarfræði Olufs Ryghs. Slíkar brjóstnælur kalla enskir fornleifafræðingar "Barokk-nælur". Þær eru algengastar í Svíþjóð, en finnast þó æ oftar annars staðar.

Nælurnar hér af ofan af gerðinni P 52 / Rygh 566 frá Litlu-Ketilsstöðum í Hjaltastaðaþinghá. Á nælunni til vinstri hefur brjóstvartan losnað af. Fyrir neðan næla af gerðinni P 52 teiknuð.

Sá hluti brjóstnælunnar sem fannst á Auðkúlu í síðustu viku er miðvartan. Miðvartan er hnoðuð á, og er hún oft horfin af nælum af þessari gerð sem finnast i jörðu. Líklega hefur þessi hluti nælunnar á Auðkúlu fallið af á 11. öld, þegar hún var orðin lúin og gömul og hefur brotið væntanlega lent í gullkistu barnanna á Auðkúlu.

Þessi næla kemst næst þeirri gerð næla sem vartan frá Auðkúlu tilheyrir. Nælan er frá Uri í Norddal á Mæri. Universitetsmuseet i Bergen.

Sá gamli leggur línurnar fyrir brunaútsöluna á Þjóðminjasafninu

Nú, þegar núverandi þjóðminjavörður sýnir eldlogandi og jafnvel brennandi áhuga á að skipta aðeins um umhverfi og gerast ráðuneytisstjóri, er engu líkara en að fyrirrennari hennar í starfi þjóðminjavörslunnar langi aftur í gamla stólinn sinn. En svo er nú vafalust ekki. Hann er greinilega orðinn hrætt gamalmenni sem telur alla vera að stela í kringum sig.

Í grein sem birtist sl. þriðjudag í Morgunblaðinu  (16. júlí, 2019, bls. 15) minnir Þór Magnússon á mikilvæg menningarverðmæti sem hann telur að séu í bráðri í hættu. Það eru kirkjur landsins og innanstokksmunir þeirra. Þór lýkur grein sinni, sem hann kallar Öryggi kirknanna, með þessum aðvörunarorðum:

Hér verða ráðamenn kirkjunnar og prestar og umráðamenn kirkna að athuga vel um úrlausn. Við getum ekki lengur í einfeldni okkar treyst á heiðarleika fólks einvörðungu. Trúin á ekki fastan sess í huga allra núorðið og sumum eru kirkjurnar lítt heilagir staðir lengur.

Þarna finnst mér gamli þjóminjavörðurinn, sannast sagna, vera farinn að sýna þá hræðslu sem oft grípur um sig hjá gömlu fólki, sem telur alla vera að stela í kringum sig og að heimurinn fari sí versnandi. En heimurinn hefur vitaskuld lengi farið versnandi og gamalt fólk hefur svo lengi sem sögur herma, vitstola eða með rænu, fengið þá flugu í hausinn að allir í kringum þá væru þjófar eða illmenni.

Sannast sagna tel ég að heiðarleiki fólks sé síst minni en áður. Trúin er kannski ekki eins fastur þáttur og fyrr, en það hefur þó ekki nauðsynlega skaðað heiðarleika almennings, sem ekki fer lengur reglulega í kirkju og aldrei biður bænirnar sínar á kvöldin, eða fyrr en það fær alvarlegan sjúkdóm og er að deyja Drottni sínum.

Það er því að mínu mati ákveðinn skammtur af fordómum í grein Þórs Magnússonar og hann er næstum því hálf-ósvífinn.

Því skulum við rifja upp söguna. Því stuldur úr kirkjum hefur nú ekki aðeins verið stundaður af trúleysingjum, óskírðum og útlendingum á ferðalagi líkt og Þór gefur í skyn.

Árið 1972 bárust Þjóðminjasafninu góðir gripir westur úr henni Ameríku. Það var ljósahjálmur úr messing frá lokum 16. aldar eða byrjun þeirrar 17., og brot af róðukrossi frá 16. öld. Þessa gripi afhenti Helga Potter safninu, en hún hafði erft þá eftir föður sinn Jón Jacobson Alþingismann, sem var landsbókavörður frá 1907 til 1924. Báðir gripir voru upphaflega varðveittir í Víðimýrarkirkju í Skagafirði, en jörðina Víðimýri átti Jón um tíma og tók með sér gripina er hann flutti þaðan í borg syndarinnar hér syðra. Dóttirin Helga erfði gripina síðan eftir föður sinn, og fór með þá til Ameríku.

Hvarf dýrmætra menningarverðmæta úr Víðimýrarkirkju var ekki vegna þjófnaða útlendinga eða óheiðarlegra Íslendinga. Guðhræddur alþingismaður og 100% Íslendingur fór með gripina úr kirkjunni - eða taldi þá sína eign. Við vorum heppin að frú Helga Jónsdóttir Potter, ofurstafrú í Bandaríkjunum, hafði ekki smekk fyrir þetta "junk from back home" og skilaði því aftur á viðeigandi stofnun undir stjórn Þórs Magnússonar.

Þór Magnússon varar alla við með þessum orðum, sem er þó greinilega fyrst og fremst beint gegn útlendingum.

Ýmsir fornir kirkjustaðir eru nú í eyði, föst búseta engin þar lengur og kirkjurnar því án fasts eftirlits. Í kirkjunum er samt geymt margt dýrmæti. Nú er ferðamannastraumur nánast um allt land mikinn hluta ársins. Sumar kirkjur mega jafnan kallast "ferðamannakirkjur". Eftir að fækkaði í sóknum og sumar sveitir tæmdust nálega af fólki, eru kirkjurnar margar hverjar afar sjaldan nýttar til helgihalds, en margar standa á fornfrægum kirkjustöðum, þekktum úr sögunni og vekja athygli ferðafólks.  Hvarvetna er sú hætta að óhlutvant fólk ásælist og taki gripi úr kirkjunum, enda hefur það gerst.

Engu er líkara en að Þór Magnússon hlusti of mikið á Útvarp Sögu. En líkast til var hann einnig alinn upp við að útlendingar væru verra fólk en sannir Íslendingar. Hann ríður fáknum Hleypidómi frá Offorsi sem hefur gömlu hryssuna Hræðslu frá Öfgum sér til reiðar er hann skrifar fyrrgreind orð. Sumt af því sem Þór skrifar inniheldur þó ef til vill sannleikskorn:

Ég man nefnilega eftir smið sem gerði við kirkju fyrir Þjóðminjasafnið og lét sig hverfa til Ameríku með gripi úr kirkjunni, sem  aldregi sáust síðan. Þór gleymir að segja okkur þá sögu, og að maðurinn hafi starfað fyrir safnið - en ekki verið ferðamaður eða meðlimur í þjófagengi á framfærslu ríkisins líkt og Þór talar um í pistli sínum -  heldur hreinn og tær Íslendingur, alveg eins og Jón alþingismaður Jacobson (1860-1925) og síðar Landsbókavörður, sem tók kirkjugripi á Víðimýri traustataki. 

Klukkurnar sem voru á þili Víðimýrarkirkju árið 1929 hanga þar ekki lengur og klukknaportið er ekki sams konar og þá. Hver flutti klukkurnar og breytti klukknahliðinu (sáluhliðinu)? Hvaða mátt frá Guði fengu þeir til þess að hengja klukkurnar upp í nýtt hlið sem ekki var þarna fyrir aldamótin 1900?

Vandamálið, sem Þór talar um, er vel hægt að koma í veg fyrir með því að fjarlægja úr kirkjum sjaldgæfa gripi, sem geymdir verða af sóknarprestum eða öðrum kirkjunnar mönnum eða yfirvöldum. Löngu er búið að finna upp þjófavörn. Hin vellauðuga þjóðkirkja hlýtur að eiga fyrir þjófavarnarkerfi.

En látum ekki fordómana drífa verkið. Lítum í eigin barm. Íslendingar eru líka þjófar og lygarar. Heilt gegni þjófa og skítmenna setti þjóðina nærri því á hausinn hér um árið, svo ekki sé talað um fjölda stjórnendur ríkisstofnanna, sem ekki kunnu að fara með almannafé hér á árum áður og komust sumir hverjir upp með það nokkuð lengi. Við nefnum engin nöfn.

Aðrir störfuðu við hirð stjórnmálamanna sem óskuðu þjóðinni seyru, meðan að þeir sjálfir földu auðæfi sín á pálmaeyjum. Slíkir tækifærissinnar í ríkisþjónustu eiga viðhlæjendur í mörgum stjórnmálaflokkum og getur greinilega fengið hæstu stöður í ráðuneytum landsins, þrátt fyrir furðuslælega umgengni við samstarfsmenn sína og þá sem þeir hafa verið ráðnir sem sérstaklega illkvittin ráðunaut til að reka fólk á öðrum stofnunum. 

Ég leyfi mér að halda því fram, að grein Þórs beri örlítinn keim af ellibrekum og gleymsku, jafnvel af hinum ljóta sjúkdóm Alzheimer sem Kári Stefánsson hefur nú gefist upp á að lækna með einstæðu genamengi Íslendinga. Slíkri lækningu hafði hann reyndar lofað þjóðinni. En líklega er best að þjóðin gleymi því líka, enda minnið ekki sterkt í íslenska skyldleikaræktaða stofninum og lítið "Intel inside". En eins og kunnugt er, kennir fólk með ellibrek gjarnan ættingjum sínum og nágrönnum um að stela frá sér.

En Þjóðkirkjan verður sjálf að bera ábyrgð á þeim gripum sem Þór ritar um og finna úrlausn með eldhuganum sem kannski sest brátt í ráðuneytisstjórastöðu, þ.e.a.s.ef Þjóðkirkjan vill hafa gripi sína óhulta í guðshúsum sínum til að dýrka þá fram að Dómsdegi.

Að lokum má minna á, að Þjóðminjasafnið lét heilt bátasafn brenna fyrir augunum á sér og allra landsmanna í Kópavogi fyrir nokkrum áratugum og það var heldur ekki útlendingum og glæpagengum að kenna. Sagan dæmir okkur en ekki gamlir karlar sem gleymt hafa vísvitandi eða vegna elli.

Dýrð sé Drottni; Og hann þakkar ugglaust mönnunum fyrir að dýrka með sér skreytisýkina, glysgirnina og hræsnina, sem er honum jafn velþóknanleg og Gullkálfurinn heitinn.

AMEN eftir efninu.

Gestir koma í höll Nerós

Fornleifafundur sumarsins 2019

Nýlega greindi RÚV frá fundi (sjá hér) sem að öllum líkindum kemst á blöð sögunnar sem fornleifafundur sumarsins.

Slær hann við "Stöðinu" í Stöðvarfirði og breskum bjórflöskum sem nýlega fundust á Hellisheiðinni. Nú verður einfaldlega að friða allan Kópavoginn, eftir að svæðið varð glóðvolgur fornminjastaður. Sjáið varðveisluna á leðrinu. Ekki einu sinni farið að falla á gullið!

Einn ötulasti lesandi Fornleifs spurði á FB út í fundinn í Kópavogi: 

Bendir mynstrið á keðjunni ekki eindregið til samísks uppruna? Og þar með eru færðar sterkar líkur á því að samískur shaman með sólarblæti, eins og lögun úrskífanna bendir sterklega til, hafi verið þarna á ferð, trúlega snemma á landnámsöld eða jafnvel fyrr.

Því var fljótsvarað:

Íslensk fornleifafræði hefur greinilega misst af manni eins og þér. En einu gleymdir þú í þessari yfirferð þinni sem minnir svo unaðslega á rök og snilli séra Láka heitins í Hólmi. Úrin stöðvuðust öll fyrir 9. öld og úrið með demantskantinum og ólinni úr hvítabjarnaleðri var greinilega annað hvort í eigu eskimóakonu, eða að shamaninn hafi verið samkynhneigður. Mér er sama hvort það var, því þú átt kollgátuna: Allt gerðist þetta fyrir Landnám í Kópavogi, áður en Norðmenn komu með Skriffinnana, kristnina og annan óþægilegan genderintollerans.

Safnast þegar í sarpinn er komið

Við leit á Sarpi (Sarpur.is) uppgötvaði ég fyrr á árinu að forngripur, nálhús úr bronsi, sem ég fann á Stöng í Þjórsárdal árið 1983, þegar ég hóf fornleifarannsóknir þar, er gert jafn hátt undir höfði og gömlum sokkabuxum af þjóðminjaverði, sem eru frá þeim tíma er hún vann sérvinnu fyrir Sigmund Davíð í Stjórnarráðinu (sjá nánar hér).

Þvílíkur og annar eins heiður fyrir nálhúsið frá Stöng í Þjórsárdal. Það kemst nú loks með tærnar þar sem hælar sokkabuxna þjóðminjavarðar voru. 

Ég leyfir mér að kvitta fyrir og upplýsa aðstandendur Sarps, að upplýsingum um nálhúsið, sem ég fann á Stöng árið 1983, er mjög ábótavant á Sarpi, eins og því miður svo mörgu öðru.

Ég hins vegar ekki ánægður með að fótanuddtæki Árna Björnssonar þjóðháttafræðings hefur einnig komist á forsíðu Sarps. Þetta tæki er reyndar sögufrægt, þó óþjóðlegt sé, en það gerði Árna þó kleift að rita Sögu Daganna á fimmtíu vikum hér um árið í fullu starfi.

Ritstjóra Fornleifs langar að taka fram að rauðu pílurnar, sem benda á umrædda gripi, hefur verið bætt inn á skjámyndina af sumarstarfsmanni listasviðs Fornleifs.

Þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins óskar nú eftir reynslusögum af fótanuddstækjum.

Blingið hennar Hólmfríðar Þorvaldsdóttur

Önnur tilraun og fræðilegri:

Því betra er að hafa það sem sannara reynist.

Um daginn fór ég heldur betur kvennavillt og ályktaðir rangt um mynd þessa. Þessar hefðarkonur, sem stóðu og sátu fyrir á ljósmynd í Reykjavík árið 1860, eru móðir, ein dætra hennar og uppeldisdóttir. Ljósmyndarinn upplýsti að þær væru kona og dætur "forsetans" (president of Reykjavík), sem var Jón Guðmundsson forseti Alþingis, einnig þekktur sem Jón ritstjóri (1807-1875).

Þær eru blessaðar, með fúlustu fyrirsætum Íslands sem ég hef séð - en gætu þó vel hafa verið óttaslegnar við þennan undarlega áhuga útlendinga á þeim. En þrátt fyrir óróa ungu kvennanna og illt augnaráð móðurinnar tókst sem betur fór að ná einni af elstu hópljósmyndum sem er til af Íslendingum. Myndin var tekin þann 25. ágúst árið 1860.

Mér þótti í fyrstu tilraun líklegt að konan, sem situr og heldur á bókinni, væri Sigríður Bogadóttir (1818-1903) kona Pétur Péturssonar síðar biskups. Mér varð þar heldur betur á í messuvíninu og var mér vinsamlegast bent á það. 

Myndin er hins vegar með vissu af Hólmfríði Þorvaldsdóttur (1812-1876) dóttur hennar Kristínu Jónsdóttir og uppeldisdóttur, Hólmfríði Björnsdóttur, sem var bróðurdóttir Hólmfríðar Þorvaldsdóttur. Hafði gamall samstarfsmaður minn á Þjóðminjasafni Íslands, Halldór Jónsson, skrifað um konurnar og Einar heitinn Laxness, sem kenndi mér eins konar dönsku í MH fyrir 43 árum síðan, hafði skrifað grein í Lesbók Morgunblaðsins árið 1997 um myndina og meira.

Fox-leiðangurinn 1860

Árið 1860 í ágústmánuði, heimsótti leiðangur manna Ísland, eftir dvöl á Grænlandi. Ferðinni var fyrst og fremst heitið til Grænlands, en komið var við í Færeyjum og á Íslandi á bakaleiðinni. Tilgangurinn með Grænlandsleiðangrinum var hin endalausa leit að örlögum Sir John Franklins og leiðangurs hans á tveimur skipum, HMS Terror og Erebus, en þau fórust með mönnum og mús við Grænland árið 1845. 

Fjöldi leiðangra hafa verið gerðir til að leita uppi skip Franklins og rannsaka örlög skipsverja. Þeim leiðöngrum lauk væntanlega endanlega árið 2016 er flök skipanna fundust. Flak HMS Terror reyndist vel varðveitt á 25 metra dýpi. Leitarleiðangurinn árið 1860 var einn af mörgum sem var kostaður af ekkju John Franklins og var fley leitarmanna Fox og kapteinn um borð var þekktur flotaforingi, Allen Young (1827-1915)að nafni. Fox-leiðangrinum 1859-60, voru gerð ágæt skil af danska flotaforingjanum Theodor von Zeilau í bók sem út kom í Kaupmannahöfn árið 1861 og bar titilinn Fox-Ekspeditionen 1860.

Þegar leiðangursmenn á Fox, sem var gufuskip, kom við í Reykjavík síðsumars 1860 voru teknar ljósmyndir og eru nokkrar þeirra varðveittar sem stereómyndir, sem seldar voru þeim sem höfðu áhuga á því að fá dálitla dýpt í myndaskoðun sína á konum, sem var með öðrum hætti og menn skoða myndir í dag - verður víst að segja.

Ljósmyndarinn var kaþólski paterinn Julian Edmund Tenison-Woods (1832-1889), og eru nokkrar mynda hans frá Íslandi varðveittar (sjá t.d. eina þeirra hér). 

Tau-kross Hólmfríðar Þorvaldsdóttur

Fornleifur borar hér fyrst og fremst í eitt atriði. Það er smáatriði á spaðafaldsbúningi frú Hólmfríðar. Um háls hennar hangir festi með Tau-krossi (borið fram Tá, sem er gríska heitið fyrir t). Tau-kross er einnig kallaður Sankti Andrésarkross, því hann munn hafa verið krossfestur á T-laga krossi. Krossinn, sem Hólmfríður ber um hálsinn, er að öllum líkindum frá fyrri hluta 16. aldar eða lokum 15. aldar. Neðan úr krossinum hanga þrjú A með þverstriki yfir (líkt og A-in voru oft sýnd í epígrafíu (áletrunum) á 15. öld) og tvö A að auki héngu neðan úr þvertrénu. Þessi 5 A voru að öllum líkindum vísun til nafns heilags Andrésar.

Þannig var nú blingið á 16. og 15. öldinni og sumar af þessum þungu festum urðu ættargripir hjá velmegandi fjölskyldum.

Sannast sagna minnir mig að ég hafi séð slíkan grip á Þjóminjasafninu þegar ég var á unga aldri (8-12 ára), en það var ég eins og grár köttur. Í þá daga var öllu búningasilfri slengt í tvö sýningarpúlt inni í bændasalnum. Mig minnir að þar hafi legið svona T-kross, en er ekki lengur viss. Þrátt fyrir nokkra leit hef ég ekkert fundið því til stuðnings á Sarpi. Kannski er ekki búið að melta gripinn nógu vel í Sarpi og ef til vill er ekki til mynd af honum á Þjóðminjasafninu. Ef það er tilfellið, er safnið beðið um að bæta úr því.

Til var í einkaeigu teikning eftir Sigurð Guðmundsson málara af Hólmfríði, en sú mynd eyðilagðist því miður í bruna árið 1934. Ljósmyndir höfðu hins vegar varðveist af teikningu Sigurðar Málara, einni þeirri bestu frá hans hendi, og þar má glögglega sjá Tau-kross Hólmfríðar.

Upphaflega hélt Fornleifur í fljótfærniskasti, að konan á ljósmynd Tennison-Woods væri Sigríður Bogadóttir. Myndin hér til hægri var tekin af henni árið 1903, sem var árið sem hún andaðist í Kaupmannahöfn. Líklegast voru margar konur nokkuð þungbrýndar á þessum árum í Reykjavík.

Annar möguleiki er sá, að þetta listaverk um hálsinn á fýldri maddömunni hafi verið brætt og málmurinn endurnotaður. Og svo er alltaf sá möguleiki að þetta djásn, sem fer Lady T í Reykjavík svo vel, hafi gengið í arf og sé Téið enn notað af langalangalangaömmubarni hennar, plötusnúðnum Alli T. Maður leyfir sér að dreyma og vona. En vonin er samt afar lítil.

Látið nú Fornleifi í té aðstoð yðar.

Mynd þessi, sýnir dóttur Hólmfríðar Þorvaldsdóttur, Kristínu Jónsdóttur og Hólmfríði Björnsdóttur, sem var bróðurdóttur Hólmfríðar Þorvaldsdóttur. Ljósmyndin var tekin á sama stað og myndin efst, og var einnig tekin af pater Tenison-Woods og hefur hann merkt hana "21. ágúst 1860 kl. 5 síðdegis". Frummyndin er varðveitt hjá Royal Geographic Society í London. Ljósmyndin er líklega tekin til norðurs við horn Aðalstrætis og Kirkjustrætis. Skugginn passar vel við að klukkan sé 5, 21. ágúst.