Déjà vu

Eftirfarandi myndatexta mátti lesa á baksíðu Alþýðublaðsins sáluga sunnudaginn 13. júní 1965.

Gamli símklefinn á torginu horfinn

ÓÐUM er miðborgin að breyta um svip, gömul og virðuleg verzlunarhús úr timbri eru rifin og í þeirra stað rísa himinháir bankar og skrifstofubyggingar úr stáli og gleri. Og nú er gamli símaklefinn á Lækjartorgi horfinn, hann hefur staðið þarna í nokkra áratugi, en til hvers vita líklega færri, því síminn þarna hefur yfirleitt ekki verið í sambandi, en það er sama,turninn setti sinn svip á bæinn og er ekki laust við að Lækjartorg sé heldur sviplausara eftir að hann hvarf.

Ritstjóri Fornleifs var tæpra 5 vetra þegar þessi hræðilegi atburður átti sér stað. Hann man því lítið eftir þessum merka símklefa og þurfti sjaldan að hringja. Er ekki eins símóður og margir landar hans.

Þó hitnaði honum um hjartarætur þegar hann uppgötvaði að Hollendingurinn fljúgandi, sem kom til Íslands árið 1957, og sem greint var frá í færslunni í gær og fyrr, hafði tekið mynd af þessum merka klefa. Fornleifur, sem er eldri sál en ritstjórinn, telur víst að klefinn sé ættaður frá Svíþjóð. Hann hefur séð slíka klefa þar og hélt að þeir væru hernaðarmannvirki, til taks ef Rússarnir kæmu einn daginn.

Síminn á Lækjartorgi virtist þó ekki vera bilaður árið 1957 og stelpurnar í klefanum sýnast mér vera að hringja, eða voru þær bara flissandi í þykjustunnileik fyrir Hollendinginn, sem þeim þótti greinilega sætur.

Þrátt fyrir spár Alþýðublaðsins gæti þessi frétt hafa birtist nýlega, því enn er verið að reisa himinháa banka, skrifstofubyggingar og hótel úr stáli og gleri. Og samt er Lækjartorg enn líkt Lækjartorgi, og ungt fólk sem þar bíður verður enn ástfangið, þangað til það hverfur í hverfin sín með strætisvögnum Reykjavíkur sem nú heita bara því ómerkilega nafni Strætó.

Reykjavík var þarna á vordegi, eins og undarleg blanda af Múrmansk og New York. Blanda af draumum, hryllingi og norðanátt. Takið eftir sveitamanninum sem situr á bekknum til hægri. Það er eins og hann hafi brugðið búi í gær, eða sé að bíða eftir vagninum að Kleppi. Sá hann hvert stefndi?

Ljóshærði strákurinn glápir á undarlega útlendingin og grettir sig. Það gerir Fornleifur líka. Reykjavík er sem betur fer enn lítil, þrátt fyrir gler og stál. Gleðjumst yfir því, í stað þess að farast í græðgiskasti tengdu hinni eilífu, íslensku minnimáttarkennd.

Reykjavík er bara helvíti fín, gott fólk og spilltir stjórnmálamenn, eins og alltaf. Reyndar er búið að gera bankann í bakgrunninum að dómshúsi. Þangað mætti hífa borgarstjóra inn við tækifæri til að staga í götin í vösum þeirra. Því fylgir ábyrgð að stjórna borg, þar sem enginn símklefi er. En ef trúði og íhaldi tekst það, ætti mórauðum borgarstjóra með ólívukrullur að takast það líka. Það er nefnilega aldrei neitt eftirlit. Enn virkar síminn ekki og borgastjórinn verður upptekinn út kjörtímabilið. Hringið bara, ekkert svar...

Braggadrengirnir og Halli-stæl

Árið 1957 kom ónafngreindur Hollendingur, fljúgandi alla leið til Íslands. Hann var liðtækur ljósmyndari, líklega fagmaður. Bölvanlegt að vita engin deili á honum. Hér er mynd sem hann tók á Skólavörðuholtinu. Iðnskólinn hafði verið reistur, en braggar voru enn á holtinu. Í þeim bjó fátækt fólk, og nú voru útlendingar meira að segja farnir að hafa áhuga á þeim.

Tveir strákanna á myndinni eru enn í fótbolta, í strigaskóm og gallabuxum, alveg eins og væru þeir klipptir út úr mynd frá yfirgefnum kolabæ í Bandaríkjunum. Hinir eru í pásu að skoða leikara,að tyggja tyggjó og stæla um hvort þeir séu indíánar eða kábojar. Kannski bjuggu þeir í bröggunum, eða í nágrenninu?

Þjóðviljinn kallaði fólk sem þarna bjó "þetta fólk" árið 1946, þegar fyrst kom til tals að flytja íbúana í aðra bragga í Fossvogi til að reisa minningarkirkjuna um Hallgrím gyðingahatara. Samkvæmt öðlingnum "Bæjargesti", sem skrifaði Bæjarpósti Þjóðviljans línu, því merka alþýðuvinablaði, þá "forpestaði" fólkið í bröggunum andrúmsloftið í Reykjavík með útikömrum. Árið 1957 var "þetta fólk" greinilega enn þarna, góðvinum öreiganna á Þjóðviljanum til lítillar gleði.

Jónasistar í Framsóknarflokknum voru hins vegar fremri Þjóðviljamönnum í hatri sínu á bröggum og fólkinu sem í þeim þurfti að húka. Forfeður fátæklinganna hafði verið barðir í sveitum landsins og nú átti "þetta fólk" ekki að vera fyrir kirkju heilags Hallgríms gyðingahatara. Braggar fóru alla tíð mjög í taugarnar á þeim sem voru svo vel í álnum að þeir þurftu ekki að búa í þeim sjálfir.

Allt í einu stekkur einhver spjátrungur í nýjustu, ammrísku rokktískunni inn í myndina. Við skulum kalla hann Halla. Hann hafði greinilega stúderað myndir með James Dean og Elvis. Hann er í hvítum sokkum, mokkasínum, vel straujuðum sjínóbuxum og college-jakka, líkt og hann hafði labbað inn í settið við skólavörðuna, beint frá Sunset Búlevard með smástoppi í Vinnufatabúðinni.

Ísland var á góðri leið með að verða 51. ríki Bandaríkjanna. Halli hafði greinilega uppgötvað að útlendingur var að taka af honum myndir þar sem hann var að leika sér við yngri drengi. Það mátti Halli ekki.

Ef einhver kannast við söfnuðinn þarna við klappirnar efst á holtinu, þætti ritstjórn Fornleifs kært að fá upplýsingar. Ef Halli er á lífi, er hann kominn vel yfir áttrætt. Þetta eru næstum því fornleifar.

Eitthvað held ég þessi braggar myndu kosta í endurgerð í dag, en þarna hefði ef til vill verið tilvalið að hafa Hallgrímsbar. 700 milljónir, án samninga á Dags gengi.

Í himinsæng í klaustri

Fornleifur er enn einu ferðina genginn í klaustur á Jótlandi. Nú húkir hann í hvítkalkaðri sellu abbadísarinnar, sem er um 7x10 metrar að flatarmáli og nærri 6 metrar að lofthæð. Ekki abbadísin, heldur sellan. Sannast sagna bjó engin abbadís svo vel, því þessu klaustri var  breytt í danskan herragarð á 16 öld og síðan þá bjó hér alltaf rassbreitt fólk, þangað til síðasta ættin dó út með áhugaverðri, lesbískri komtessu, sem hafði vit á því að ánafna staðnum þenkjandi fólki með lítil auraráð.

Ég sef hér á dimmum nóttum á svartasta Jótlandi í 130 ára gamalli himinsæng, sem sem ég leyfi ykkur að sjá, eins og þetta sé eitthvað andskotans lífsstílsblogg skrifað af draumlyndri baunaprinsessu í Garðabæ.

Ein spíran á rúmgaflinum er reyndar fallin og tjaldið eða mýflugnanetið vantar. Það kemur ekki að sök. Það stendur til bóta sagði einn ábótinn hér, sem unnið hefur á Íslandi sem fornleifafræðinemi. Brátt verður farið í viðgerðir á þessu frábæra rúmi. Mig grunar að listræn kona hafi verið hér á undan mér og æft sig í súludansi þegar hún var komin með ritkrampa eða í andlega þurrð. Í hamagangi sínum hefur hún fellt súluna. 

Rúmið góða er  ættað er úr eigu danskra baróna, sem hér höfðu bú eftir klausturtíma en græddu þar fyrir utan tá á fingri á sykri og þrælavinnu í Vestur-Indíum. Þaðan er rúmið komið frá einhverjum búgarðinum. Black Betty, sem oft er sungið um, hefur  þó ekki enn riðið mér eins og Mara í rúmi þessu, fyrir syndir gráðugra Dana, en rúmið á sér örugglega góðar minningar og heitari en fleti fölra nunnanna sem hér húktu í smá sellum í klaustri við Limafjörðinn. Dýnan er ný og þrælgóð, það er pláss fyrir að minnsta kost þrjár. Já dream on eins og Kaninn segir. Slíkar æfingar stunda ég ekki lengur. Ég sef eins og Egill forfaðir minn á Mýrum, með hita á mér, sem kemur úr forláta rafmagnshitapúða, þýskum.

Ég tek það fram að rauði knæppe-sófinn fyrir framan rúmið verður ekki notaður meðan ég er hér. Maður veit ekki hvað hefur gerst á honum.

Hér er dálítill Laxnessfílingur þegar andinn kemur yfir mann. Hér er um 6 aðrir andans menn (konur meðtaldar, sem eru líka menn nema hjá sænskmenntuðum Íslendingum), í minni "sellum", sem er útdeilt í þeirri röð sem menn koma. Þannig er vistin í sæng sykurbarónanna alls endis laus við klíkuskap og mútur. Allt fólkið er að leita að einhverju álíka og ég, eða um það bil að ljúka við handrit, þrírit eða afrit. Þannig er nú það. Amen að sinni.

Á Hudson fljóti, eða ...

Ljósmynd þessi virðist í fljótu bragði sýna verksmiðjur í forljótu iðnaðarhverfi við Hudson fljótið í New York á fallegum sumardegi. Flotaforingi í bandarísku strandgæslunni siglir framhjá með háttsettum borgarstarfsmanni á Manhattan, eða kannski mafíuforingja. Leyfisveiting fyrir neðansjávarkirkjugarði er kannski í bígerð.

En skoðið myndina betur. Húsin eru við enda eyju, þar sem forfaðir minn einn bjó, og skálinn til vinstri er löngu horfinn, og þar var önnur bygging í tóttinni til skamms tíma, sem var einnig algjörlega horfin síðast þegar ég sigldi þarna hjá. Í húsinu til hægri á myndinni er enn veitt Marshall-hjálp. Reyndar í fljótandi formi.

Myndin var tekin árið 1957 af hollenskum ljósmyndara, líklega Hollendingnum fljúgandi.

Ég held að það sé fokinn einhver Jónas-K í mig; Textinn er orðinn svo stuttur, hálfgert rapp.

Eldjárn í Höllinni

Árið 1967 gekk Haraldur 5. Noregskonungur að eiga Sonju Haraldsen. Þá var vitaskuld kátt í höllinni og þangað var líka boðið dr. Kristjáni Eldjárn forseta Íslands og frú Halldóru.

Mér sjálfum var 1996 boðið í Gyllta salinn á Drottningholm Slott, heim til sænska konungsins sem tók í höndina á mér og um 20 öðrum norrænum gestum. Kóngur var nýkominn úr sundi og hafði smeygt sér í gul Armani-föt og var í rauðbrúnum mokkasínum með tveimur skúfum á. Þá var ég í vinnunni, nánar tiltekið  í norrænni samstarfsvinnu um heimsminjar UNESCO. Hluti af höll konungs, eða sá sem hann býr jafnan ekki í, var settur á heimsminjaskrá. Það er ekki bara HHG sem hefur tekið í höndina á fræga fólkinu og ekki þvegið á sér lúkuna síðan.

Síðan ég var á bónuðu gólfum Carls 16. Gústafs, hefur lítið verið um að íslenskir fornleifafræðingar hafi umgengist konungalið, en núverandi þjóðminjavörður sem ekki er fornleifafræðingur í orðsins fyllstu merkingu, hefur þó fengið að sitja í sama sal og Margrét Þórhildur Danadrottning. Það er víst í fyrsta sinn sem dóttir manns sem m.a. varð frægur af því að aka afturábak kringum landið, fékk að sitja með aðli. 

Jamm, það var kátt í höllinni. Og eins og þið sjáið, leit ein af hinum konungsbornu hýru auga til forseta vors árið 1967. Kristján mun hafa þótt fríðilegur maður. Hann var mér afar vænn, enda mikill heiðursmaður sem ég er upp með mér af að hafa haft langar viðræður við um fræðin, og þó var ég þá enn bara á fyrri hluta náms míns. Í tvígang bauð hann mér heim til sín á sunnudagsmorgni í kaffi og meðlæti, en þá var Vigga orðin forseti. 

Þetta er auðvitað bölvað snobb hjá ritstjóra Fornleifs, manni sem ekki einu sinni kominn af íslenskum sveitaaðli.

Baltageymslan á Horni

Það leiðinlegasta og ömurlegasta sem til er, eru Víkingakvikmyndir. Þær gefa nær alltaf ranga og ógeðfellda mynd af "víkingum", nema þetta skot Monty Pythons.

Sumt fólk dáist að ribböldum og morðingjum og vilja að þeir fái uppreist æru nokkrum árum eftir að þeir fremja morð og annan skunda. Áhuginn á Barbara-víkingum eins og þeir eru sýndir í þessum soðmyndum, sem flestar eru nú framleiddar í hinum menningarsnauðu Bna, á skylt við áhugann sem sumar konur sýna fjöldamorðingjum sem þær vilja ólmast giftast. Kafbátaperrinn í Danmörku var ekki fyrr kominn undir lás og slá en að fangavörður í fangelsinu vildi búa með honum. Víkingamyndir eru sem sagt viðfangsefni fyrir sálfræðinga. Ef maður hefur áhuga á þeim, er best að panta sér tíma sem fyrst hjá hnetubrjótnum.

Myndir eftir Kormák eru heldur ekki nein upplifun. Víkingakvikmyndir eru flestar subbulegar og þeim fylgir sóðaskapur. Hrafn inn limaskorni skildi einnig eftir rusl í Drangshlíð þar sem forfeður mínir bjuggu á 18. öld, fyrir löngu þegar nafni hans fór á flug undir klettunum. Maður hafði þó lúmskt gaman af Krummamyndunum. Danska myndin Rauða skikkjan, sem að hluta til var tekin upp á Íslandi, var einnig óborganleg fyrir þá sem stúdera vildu rennilása á leikbúningum og víkinga með úr.

Á Íslandi bjuggu reyndar aldrei neinir víkingar að ráði, hvorki með eða án "þrælageymslu". Kvikmyndaheimurinn er búinn að búa til einhvern bjórdrukkinn, síðnauðgandi sadista með húðflúr, tíkarspennur eða fléttur í skegginu - sem höfðar til  nútímafólks, sem er ekki lengur með það á hreinu hvort það sé karl eða kona. Það er kallað gender-óöryggi.

Vonandi verður hægt að rústa þessu setti sem fyrst og að landeigandi fái ríflegar bætur fyrir misnotkun á velvilja hans. Ef ekki, er ljóst að þetta hrynur allt, og þá þarf að láta fornleifafræðinga grafa það upp - sem er fokdýr andskoti og setur fljótt skitin kvikmyndafyrirtæki í Hollywood og Sánkti Barbara á hausinn, ef þau eru þá ekki þegar farin á hausinn.

Nú verður El Balto að standa sig. It´s clean-up-time - Es hora de limpiar la mierda.

Annars lendir Kormack í þrælageymslunni úti á Horni fyrir verstu landspjöll sem unnin hafa verið síðan að víkingar komu til Íslands árið 801 og byggðu sér svo kallaða Stöð, til að geta flutt ósaltaðan og ófreðin fisk, (þ.e. er skreið), til landa sem fluttu út skreið. Svo iðkuðu þeir afbrigðilegt kynlíf með 79 stellingunni á Stöðinni. Ágæt kvikmynd var reyndar búin til um það á síðustu öld, og lék Pétur Gautur aðalhlutverkið.

Víkingaþorpið staðið autt í níu ár

Vovehals-buxur koma til Íslands árið 1911

Sumarið 1911 pantar Geir Zoëga (1830-1917) verslunar og útgerðarmaður Vovehals-Buxur, eða efni í þær, frá Jydsk Kjole-Klædehus á Købmagergade 48. Þessar buxur voru saumaðar úr ullarefni, sem spunnið var af Ullarjótum á Jótlandi. Efnið var rómað fyrir styrkleika. Það var Jóska Kjóla og Fathúsið sem hóf að kalla efnið Vovehals Cheviot og Vovehals bukser, sem sem er hægt er að þýða sem ofurhuga buxur. Þannig var þetta efni selt á Íslandi í um áratug eftir að greint var frá því fyrst í íslenskum blöðum.

Nýlega fann ég umslag hjá frímerkjakaupmanni í Danmörku. Í því hafði Jydsk Kjole-Klædehus sent Geir Zoëga prufur af efninu í júlí 1911 eins og kemur fram á framhlið umslagsins. Aftan á umslaginu (sjá efst) er hinsvegar auglýsing fyrir þessar níðsterku buxur, sem verstu villingar gátu fyrir enga munu slitið gat á, sama hvað þeir reyndu.

Fyrst þessar buxur voru eins níðsterkar og látið var að, svo sterkar að "Deres Riv ihjel Drenge" gátu ekki á þær sett gat, sama hvað þeir rembdust, gæti vel hugsast að einhver kynni enn að leyna á einu pari. Lítið upp á háaloft og takið til. Ef þið finnið slíkar brækur farið þá endilega með þær á eitthvað safn í nágrenninu.

Geir Zoëga var afar fjölbreyttur karakter, sama hvað hann tók sér fyrir hendur. Hann var einn helsti atvinnurekandinn í Reykjavík um langt skeið. Upphaflega varð þessi rauðhaus þekktur úti í heimi sem leiðsögumaður ferðalanga, því hann var allvel fær á ensku, og önnur tungumál ef hentaði. Menn rugla honum því iðulega við nafna hans Geir Tómason Zoëga sem var rektor Latínuskólans í Reykjavík. Sá Geir gaf út ensk-íslenska orðabók, eins og kunnugt er, og síðar íslenskt-enskt orðasafn.

Hér ber Geir hundinn sinn Brussu (eða Brúsu) árið 1862.

Fornleifur hefur áður minnst á Geir kaupmann hinn fyrsta (sem einnig var kallaði Geir gamli), t.d. hér, og í grein um langafa minn íslenskan, Þórð Sigurðsson (hér). Tengdasonur Þórðar, afi minn Vilhelm, hafði mikið yndi af því að segja söguna af Þórði sem vann lengi fyrir Geir sem stýrimaður á skipum hans. Þórður langafi minn var afar feiminn maður; Svo mjög að eitt sinn sagði Geir við hann: "Snúðu nú að mér andlitinu Þórður, svo ég þurfi ekki að tala við afturendann á þér". Þessi saga fór víst víða um Reykjavík. Afi sagði stundum þessa sögu til að stríða ömmu minni. Afi hefur hugsanlega gengið í níðsterkum Vovehals-buxum á yngri árum. (Sjá minningar um hann hér, hér og hér).

Ef einhver veit, hvernig stendur á því að safn af umslögum sem send voru til Geirs Zoëga hafa lent á frímerkjasölu í Danmörku, þar sem er verið að selja þau nú, mættu þeir láta mig vita. Verslunarsaga Íslendinga má ekki gloprast niður með því að henda öllu eða gera sér hana að féþúfu fyrir smáskildinga. Umslagið getur verið miklu meira virði fyrir söguna en skitið frímerki með Friðriki VIII, sem andaðist á hóruhúsi í Hamborg og vann aldrei ærlegt handtak á ævileiðinni. Menn eins og Zoëga voru hins vegar konungar Íslands.

Pakkamyndir fortíðar 1. hluti

Í dag ferðast fólk um heiminn sem aldrei fyrr, eins og það hafi étið óðs manns skít. Mengunin sem því fylgir er gríðarleg. Þeir sem ferðast einna mest syngja í helgikórnum Heimsendi, sem einatt kyrjar söngva um heimshitnun og náttúruhamfarir af mannsins völdum, en sem allir aðrir en þeir sjálfir eiga sök á. "Er að fara til Víetnam á morgun - nenni ekki að ansaessu rugli", svo dæmi sé tekið um svör við ásökunum um aðild að heimshitnun.

Dóttir ritstjóra Fornleifs, sem stundar nám á þriðja ári í sálfræði, sem er tilvalin grein þegar maður á föður eins og hún, hefur þegar verið í Víetnam og kennt þar unglingum sem vart voru eldri en hún sjálf. Ekki langar mig þangað í mergð af mýflugum og illfygli, en kannski pínu-ponsu. En dóttir mín er vitaskuld mjög meðvituð um mengun og hamfarir að völdum minnar og eldri kynslóða. Við vorum algjör svín að hennar mati, þó við eigum enga hlutdeild í glæpum verstu græðgiskynslóðar allra tíma - hinni baneitruðu 68-kynslóð. Það var bansettur ruslalýður.

Sú var tíðin að almenningur þurfti að lesa sér til um suðræn lönd og komust menn aðeins þannig til fjarlægra stranda. Einnig gátu menn gerst sjómenn eða trúboðar til að finna fjarlægar og framandi þjóðir. Aðrir, eins og margir frönskumælandi menn og Hollendingar, létu sér nægja að dreyma um pálmalundi eða spúandi eldfjöll með því að kaupa sér kakó eða súkkulaðipakka. Í pökkum með ýmsu nautnaefni og annarri vöru fylgdu einatt pakkamerki með ýmsum fróðleik. 

Fornleifssafn hefur í nokkur ár sankað að sér súkkulaðikortum og pakkamerkjum, sem og öðrum kortum sem fylgdu ýmsum vörum þar sem draumamyndum var stungið í pakkann. T.d. voru slík kort mjög algeng með súpukrafti í nokkrum löndum Vestur-Evrópu fyrir rúmlega 100 árum síðan.  Það eru fyrst og fremst myndir sem varða Ísland sem Fornleifur eltir uppi á forn og skransölum. Flest þessara korta hafa með tímanum farið forgörðum og einstaka eru afar sjaldséð. Allir sem komnir eru á aldur muna eftir "leikurunum" sem krakkar söfnuðu. Fótboltakortin í dag eru líklega angi af þeirri menningu. En það er ekkert barnalegt við það að láta sig dreyma í stað þess að hrifsa, taka og ræna, eins og svo margt gengur út á í dag.

Mórallinn með fræðslu og skemmtikortum í pakkavöru var að upplýsa almenning, sem hafði ráð á súkkulaðimolum eða vöru sem var stungið mynd. Þeir sem ekki höfðu það og þar sem sígarettur voru keyptar í stað þess að fá kolvetni fyrir heilann, gátu líka fundið miða, fána og og fróðleik um lönd í tóbakspökkum. Nú eru tímarnir breyttir og myndin er af illkynjuðu krabbameini. Allur þessi áróður í nautnavöru bar að lokum árangur. Kirkjan tók meira að segja upp á því að gefa myndir. Sumir prestar tóku of mikið fyrir eins og nú er orðið kunnugt.

Í dag ferðumst við eins og zombíar, hvert á land sem er, án þess að hugsa nokkuð út í afleiðingarnar en brjálumst þegar eldgos, þ.e. algjörlega náttúruleg mengun, uppi á Íslandi stöðvar þessa sjúklegu ferðaáráttu okkar.

Svo að efninu

Eftir þennan langa formálsvafning, sem að lokum mun líklega eyða ósónlaginu, mun Fornleifur í dag og á næstunni opna nokkra forna súkkulaðipakka og borða innihaldið með góðu kaffi og halda nokkrar sýningar á Íslandskortum sínum úr kaffi-, súkkulaði-, sígarettupökkum og skókössum - svo eitthvað sé nefnt.

Sumir safna hringum af vindlum, (vindlamerkjum) og eitt sinn sá ég dágott safn af vindlamerkjum með íslenskum þemum.  Það er örugglega hægt að komast á flug með þeim líka. Ég vonast til að geta sett safnið mitt smátt og smátt til sýnis hér á blogginu, áður en flæðir yfir danska láglendið vegna hitnunarinnar af allri ferðamennsku nútímans.

Í dag skal byrjað í Frakklandi, sem vafalaust var Mekka pakkamerkjanna. Þar í landi gleymdu menn svo sannarlega ekki Íslandi - frekar en flestum öðrum þjóðum. Frakkar kunnu eitt sinn að láta sig dreyma. Nú hafa þeir orðið allt til alls, óánægja innflytjendur, nærri fullkomna bíla en sumir hanga þó enn í sér eldri konum. Það er vitaskuld líka áhugaverður forngripaáhugi, en verður seint að söfnunaráráttu.

Nýlega eignaðist Fornleifur tvö súkkulaðikort frá verðlaunaðri súkkulaðiverslun, Guérin-Bouteron sem eitt sinn um aldamótin 1900 lá á Boulevard Poissonniere (Fisksalabreiðstræti) nr. 29 í París og sem framleiddi gæðasúkkulaði í eigin verksmiðju á Rue du Maroc númer 23 og 25.  Verðlaunaðir á öllum sýningum, að eigin sögn, og með súkkulaði í hágæðaflokki. Þetta var tilkynnt kaupandanum aftan á kortum sem voru af ýmsum gerðum og sýndu myndir frá mismunandi löndum heims en einnig kyndir með öðru efni en landafræði fyrir alþýðuna. 

Fyrirtækið Courbe-Rouzet í Dole í Júrafjöllum og í París á Rue d´Haueville prentuðu myndirnar fyrir fyrrgreinda súkkulaðiverslun á Boulevard Possonnierre sem og margar aðrar verslanir.

Efst sjáið þið kort sem sýnir smalastúlku gæta lamba, meðan að Hekla lætur aðeins á sér kræla.

Flest litprentskortin frá þessum tíma, um og rétt eftir aldamótin 1900, voru notuð af fjölda verslana. Auglýsingin á bakhliðinni gat verið mismunandi. Til að mynda á Fornleifssafn kortið með smalastúlkunni við Heklu með auglýsingu fyrir framleiðanda skótaus "fyrir ríka sem fátæka" og íþróttaskæðis, Huet, á Rue de Rivoli og Rue de Roule í Paris.

Kortið hér fyrir neðan sýnir tvo ferðalanga með íslenskum leiðsögumanni, dást að himinmigunni í Haukadal sem nú er vart lengur hægt að skoða fyrir útgeldingum sem ferðast um heiminn eins og heimsendir sé í nánd.

Kortin tvö eru 6,3 x 10,5 sm stór. Fáið ykkur nú suðusúkkulaði og njótið nægjuseminnar fyrir rúmum 100 árum síðan. Þið fáið aldrei svona kort í Costco. Aðeins á Fornleifi.

• Leyfi mér að lokum að minna lesendur á plakatið með Súkkulaði-Siggu, sem er mynd af korti sem stungið var í súkkulaðipakka í Frakklandi. Plakatið er enn fáanlegt (sjá hér). 

Þegar Stöng komst í íranska annála

Hér um árið (2015), þegar fólkið í minjavörslunni á Íslandi var sumt ekki enn búið að losna undan því andlega brjálæði og mikilmennskubrjálæði, sem geisaði á Íslandi fyrir hið margtalaða hrun, Tilkynntu tilheyrandi yfirvöld að það myndi kosta 700.000.000 kall (þið lesið víxilinn rétt, sjöhundruðmilljónirkróna -/) að gera hinni merku rúst í Þjórsárdal hærra undir höfði en henni hafði lengi verið gert.

Meira að segja var efnt til samkeppni um byggingu "skýlis" yfir rústina. Þá keppni vann ungt, upprennandi arkitektapar frá Íslandi og Íran. Tillaga þeirra var því miður algjör della, ef notað skal hlutlaust orð, sem ekki er hægt að byggja á þeim náttúrulega hól sem Stangarbærinn var reistur á. Tillögunni fylgdi teikning sem sýndi hólinn og hugsýn þeirra, þar sem sólin skein í heiði - úr Norðri. 

Þessi samkeppni komst meira að segja í heimsfréttirnar, ef svo má segja. Í blaði (sjá hér) í Teheran í Íran var sagt frá verðlaununum og þar birtist heilsíðuljósmynd af íslenska helmingi verkefnisins, en ættingi hans vann einnig um tíma í Þjórsárdal á 4. áratug síðust aldar og fyrir þjóð sem enn stundar sóðaleg viðskipti við Íran.

Í írönsku greininni um Stangarskýlið var kreddunni um að Stöng hefði farið í eyði árið 1104 vissulega haldið hátt á lofti. Í Íran Ayatollanna sætta menn sig ekki við neinar breytingar á orðum spámanna og 1104 aldursgreiningin var eins og kunnugt sett fram af margfrægum íslenskum spámanni.

Síðan glerhúsið, sem einna helst líktist auðmannsvillu við Miðjarðarhaf, eða bílskúr olíusheiks við Persaflóa, vann verðlaunin - og eftir að sólin í Fornleifaráðuneytinu, Sigmundur Davíð, hætti að skína úr norðri, eru áform um viðgerðir og viðhald á Stöng komnar aftur í meira raunsætt horf. Þakið á núverandi skála verður bætt en ekki stagað og verkefninu lýkur árið 2020 hef ég fengið upplýst. Það eru miklu betri skilyrði en menn höfðu áður í viðgerðum, þegar maður var að reyna að bjarga því sem hægt var að bjarga fyrir lítið fé með meistaralega góðan arkitekt og hleðslumann (sjá hér).

Íranska tímaritið hafði aðeins mynd af unga íslenska arkitektinum, sem sneri á áttirnar fyrir sunnan land. D&G gleraugu voru í tísku þá. Líklega hefur mynd af betri helmingi hans þótt í við of djörf til prentunar í Íran Ayatollanna. Menn vilja helst ekki nota of mikla prentsvertu í myndum í hönnunartímaritum þar í landi.

Minjastofnun varð fljótlega ljóst að loftkastalar forstjóra Minjastofnunar eru byggðir á sandi. Að lokum hentu menn gaman að öllu og í Aprílgabbi stofnunarinnar var greint frá því árið 2015, að sótt hefði verið um að flytja skálann á Stöng til Selfoss. Gárungar telja víst að þetta hafi verið pilla handa Fornleifaráðherra sem varð nískur er hann tók núverandi þjóðminjavörðinn í vinnu sem ráðgjafa um tíma. Ekkert var hins vegar skrifað um það í írönsk dægurblöð, þótt það væri hálfgert hreðjuverk.

Er það ekki skrýtið, og í raun geðveikislega öfugsnúið, að í öfgaríki eins og Íran, sem í áraraðir hefur staðið á bak við hryðjuverk og morðöldur, og þar sem prestaveldi hvetur til eyðileggingu þjóða og menningar þeirra, séu menn að dást að eyðileggingu/varðveislu fornminja á Íslandi.

Fúuuhuhúh, það fer um mann hrollur. Svona lagað gerir menn bara voða reiða. Eitt sinn lagði þjóðminjavörður til að vandamálin við varðveislu Stangar yrðu leyst með því að rústin yrði grafin aftur niður. Hann vissi ekki frekar en núverandi Minjavörður Ríkisins að rústirnar eru orðnar aðeins fleiri nú en í hans hugarheimi, t.d. hefur fundist eldri skáli (eða tveir), kirkja og smiðja undir kirkjunni. Rannsókn þeirra er alls ekki lokið. Suma hluti er ekki hægt að fela, þótt menn geri sér far um það.

Trupulleikarnir á Velbastað

Fornleifafræðin í Færeyjum er ekki eins hástemmd og greinin er á Íslandi. Í Færeyjum eru t.d. ekki 40 fornleifafræðingar á ferkílómetra líkt og á Íslandi. Samt finna frændur vorir, fornfrøðingarnir hjá Tjóðsavninum í Færeyjum, sem áður hét Føroya Fornminnissavn, oft mjög áhugaverðar minjar. Stundum svo áhugaverðar að þær setja alla á gat.

Árið 2016 fannst t.d. á Velbastað (Vébólsstað) á Streymoy (Straumey) einstakur gripur, sem hefur valdið miklum heilabrotum á meðal frænda okkar í fornleifafræðingastéttinni í Færeyjum. Gripurinn sem um ræðir, er forláta hringur úr silfri sem hefur verið logagylltur.  

Þrátt fyrir að færeyskir fornfrøðingar hafi sett sig í samband við sérfræðinga á söfnum í Noregi, Bretlandseyjum (þar með töldu Írlandi)  og víðar (þó ekki á Íslandi), hefur enginn hringasérfræðingur á söfnum þessum getað hjálpað við að leysa gátuna um þennan merka hring. Því því er haldi fram að enginn hringur eins, eða nærri því líkur, hefur fundist í þeim löndum sem leitað hefur verið til. Aldursgreiningin er einnig samkvæmt helstu söfnum enn óviss. Við sama uppgröft fannst einnig silfurmynt, silfur-penny frá tíma Engilsaxakonungsins Eðvarðs hins Eldra í Wessex og mun myntin hafa verið slegin á tímabilinu 910-15.

Hvort hringurinn er eins gamall og myntin, er enginn fræðimannanna sem Tjóðsavnið hefur haft samband við tilbúinn að tjá sig um. Einn þeirra hefur gefið aldursgreininguna 1100-1300, en án nokkurra haldbærra raka. Einn ágætur fornleifafræðingur og fyrrverandi safnstjóri Þjóðminjasafns Írlands, Ragnall O´Floinn, telur hæpið að uppruna hringsins skuli leitað á Bretlandseyjum. Því er höfundur þessarar greinar ekki alveg sammála.

Hér má lesa grein eftir fornleifafræðinginn Helga D. Michelsen hjá Tjóðsavninu sem hann ritaði í tímaritið Frøði (sama og fræði, en borið fram "fröi") og kallar Helgi ágæta grein sína Gátuførur fingurringur. 

Eins og lesa má er Helgi fornfrøðingur í Færeyjum í miklum vandræðum, eða trupulleikum eins og það er kallað hjá frændum okkar. Trupulleikar er reyndar orð ættað frá Bretlandseyjum, komið af orðinu trouble. Ég held að hringurinn frá Velbastað sé líka þaðan. Það er svo minn "trupulleiki". En nú geri ég grein fyrir skoðun minni á baugnum:

Fornleifur ákveður að hjálpa frændum sínum

Þegar ritstjóri alþjóðadeildar Fornleifs frétti af einum helsta trupulleik Færeyinga á seinni tímum, þ.e. hringnum forláta frá Velbastað, ákvað hann að hjálpa frændum sínum sem urðu sjóveikir á leiðinni til Íslands. Hann notaði um það bil eina klukkustund á netinu og á bókasafni sínu uppi undir þaki. Hér kemur mjög stutt skýrsla um niðurstöður gruflsins:

Þar sem myntin sem fannst á Velbastað er vel aldursgreind og uppruni hennar þekktur, datt Fornleifi fyrst í hug að leita uppruna hringsins á sömu slóðum og myntin er frá.  Færeyjar eru, þrátt fyrir allt jafn langt frá Bretlandseyjum og þær eru frá Íslandi og Noregi.

  Tel ég nú mjög líklegt að hringurinn sé undir mjög sterkum Engilssaxneskum stíláhrifum með áhrifum frá Meróvingískri list í Frakklandi. Lag hringsins frá Velbastað er einnig þekkt á frægum hring með engisaxískum stíl, sem fannst á 18. öld. Einn helsti sérfræðingur Breta í engilsaxneskri list, dr. Leslie Webster, telur vera frá fyrri hluta 9. aldar (sjá hér). Hringurinn, sem hér um ræðir, fannst í Berkeley í Mercíu (Midlands) á Englandi, þar sem er greint frá klausturlífi þegar árið 759 e.Kr.

  Króna af öðrum hring, sem talinn er örlítið eldri en hringurinn frá Berkeley í Mercíu, er hringur sem fannst í Scrayingham í Reydale i Norður-Jórvíkurskíri (sjá nánar hér,þar sem hægt er að lesa um aðra hringa með sama lagi, sem tímasettir eru til 8. og 9. aldar). Krónan af hringnum frá Scrayingham er sömuleiðis meistaraverk með filigran-verki (víravirki)en  með sama lagi og krónan á hringnum frá Velbastað.

  Líklegt má telja, að hringurinn sem fannst í Berkley í Miðlöndum hafi verið hringur geistlegheitamanns, ábóta eða biskups. Hringurinn er vitaskuld skreyttur með annarri aðferð en hringurinn frá Velbastað, og er gott dæmi um það allra besta í gullsmíðalist á Bretlandseyjum á 9. öld. En lagið á hringnum, eða réttara sagt krónu (höfði) hans, er það sama  Þetta krosslag, sem báðir hringarnir hafa, er hins vegar frekar sjaldgæft en þó samt vel þekkt á fyrri hluta miðalda. Þetta er sams konar kross og maður sér t.d. á gylltum altörum í Danmörku (gyldne altre). Líklegt þykir mér einnig, að hringurinn frá Velbastað hafi verið borinn af kirkjunnar manni. Af hverju hann tapaði honum í Færeyjum er alfarið hans einkamál.

Ég fann fljótt hringa líka þeim hér til hliðar, sem hafa álíka krossmynd í auga hringsins og Velbastaðarhringurinn, þ.e. vígslukross (hjólkross/Eng. Consecration Cross), eftir mjög stutta leit á veraldarvefnum. Þeir eru vitaskuld alls ekki eins og hringurinn fornfái frá Velbastað, en ef svo má að orði koma, frá næsta bæ.

Ef maður lítur á stóru silfurkúlurnar, eða stílfærðu vínberin beggja vegna hringlaga flatarins með vígslukrossinum á miðju krónu hringsins frá Velbastað, minna silfurkúlurnar mjög á hringa frá Frakklandi frá 6.- 9. öld. Hér eru nokkur dæmi um, hvernig þannig vínberjaklasar (vínberið táknar blóð Krists) voru settir beggja vegna hringkrónunnar, eða þar sem baugurinn mætir krónunni.

 

Ef trúa má Leslie Webster, helsta sérfræðingi Breta í Engilsaxískri list, varðandi aðra hringa með svipuðu lagi og Velbastaðarhringurinn, er hringurinn að mínu mati líklegast smíðaður á 9. eða  10. öld, þegar engilsaxneskur stíll í gullsmíðalist var enn í miklum blóma. Hringurinn er því að mínu mati frá Bretlandseyjum, en ber einnig áhrif frá hringum á Meginlandi Evrópu, helst frá hringum í Frakklandi, en einnig sjást býsantísk áhrif.  

Ég vona að þetta leysi vandamálið með hringinn frá Velbastað. Reikninginn sendi ég síðar til Tjóðsavnsins í Færeyjum, en Fornleifur er vitaskuld rándýr í allri fræðilegri þjónustu við söfn og örn að senda stofnunum reikninga. 

Góðar stundir og allt í lagi.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 

Ljósmyndin efst birtist í Frøði og er tekin af Finni Justinussen

Version in English (pdf)

Version in English (word docx), please see "Skrár tengdar þessari bloggfærslu" below.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• vebolstadur2.docx