Getur einhver lesið á japönsku kassana mína ?

Ég segi eins oft og ég get: Ég er með heppnari mönnum, og það er fyrst og fremst vegna betri helmingsins. Mín elskulega ektakvinna, hin síunga Irene, dekrar mjög við manninn sinn. Til að mynda nýlega, þegar hún gaf mér afmælisgjöf. Ég fékk gjöfina nokkrum vikum fyrir afmælið, alveg eins og í fyrra er hún bauð mér á eftirminnilega tónleika með Woody Allen og hljómsveit hans.

Í ár fékk ég hins vegar japanskan kassa fyrir afmælið mitt sem er 22. júlí ár hvert - en stundum skömmu áður eða í áföngum.

Eina sólríka helgi fyrir skömmu, (síðan hefur sólin brunnið á himninum hér í Danmörku), brugðum við okkur í stórbæinn og fórum meðal annars inn í litla verslun í Nágrannaleysu (Naboløs), sem selur verðandi japanska forngripi. Verslunin er rekin af nokkrum ungmennum á þrítugsaldri sem ferðast mikið til Japan vegna brennandi áhuga síns á landinu. Þar kaupa þau einnig góða gripi sem þau leggja örlítið á í Kaupmannahöfn og reyna svo að lifa af því sem þau þéna með námi eða til að greiða fyrir frekari ferðir til Japans. Mig grunar þó að þau hafi aðgang að búðarrýminu fyrir lítið, þar sem verslunin er á afar góðum stað.

Kona mín sá strax að ég slefaði eins og krakki yfir bambuskassa einum í búðinni sem og loki af minni kassa. Þetta var eini slíki gripurinn í versluninni. Kassinn og lokið eru frá byrjun 20. aldar og bera áletranir ritaðar með japönsku tússi. Ég keypti mér lokið fyrir lítið. Konan mín sá líka að mér langaði óhemjumikið í kassann  svo hún keypti hann sísona og gaf mér í fyrirframafmælisgjöf.

Kassar sem notaðir voru fyrir postulín eða lakkvörur

Kassar sem þessir voru jafnan smíðaðir úr bambus utan um dýrmætan varning svo sem postulín eða lakkvöru, þegar slíkir eðalgripir voru seldur á fyrri öldum. Konan mín, sem lagði stund á japönsku með námi sínu í stjórnmálafræði í Árósi á síðustu öld, gat ekki lesið áletrunina á kössunum. Hún sá strax að þetta var að miklu leyti skrifað með kínverskum táknum sem kallast kanji.

Mynd II

Mynd III

Ég spurði þá verslunareigendurna sem voru til staðar, hvort þau gætu lesið japönsku, en það gerði aðeins ein þeirra, sem er hálfur Japani. Hún gat hins vegar heldur ekki lesið  áletrunina. Hún tók þá myndir og sendi föður sínum, sem er japanskur, og hann varð líka að gefast upp, en upplýsti að þetta væri gömul japanska frá því yfir leturbreytingu á 20. öld. Þegar hætt var að nota ýmsa kínverska bókstafi og hljóðkerfi annarra stafa breyttist alfarið. Í dag er þessi japanska ekki kennd nema í háskólum, og afar fáir geta lesið texta með kínverskum táknum og gamla hljóðkerfinu.

Ég hafði þá samband við Toshiki Toma prest innflytjenda á Íslandi, og síðar prófessor einn í Kaupmannahöfn, en báða skorti aldur og þekkingu til að geta lesið þennan gamla kanji-texta. Til þess þarf maður víst helst að vera orðinn rúmlega 90 ára eða sérfræðingur. Ekki þýðir heldur að biðja Kínverja að lesa textann, því þó þeir þekki táknin, þýða þau og hljóða oft á tíðum allt öðruvísi á gamalli japönsku en á kínversku.

Í kassanum á myndinni efst voru japönsk dagblöð frá 3. áratug síðustu aldar. Það gæti vel gefið hugmynd um aldur kassans.

Geta lesendur hjálpað með ráðningu textans?

Mynd IV

Vera má að lesendur Fornleifs séu sleipir í japönsku og geti lesið fyrir mig hvað stendur á

(I)   kassanum (á myndinni efst),

(II)  innan á loki hans (mynd IV)

(III) báðum hliðum loksins af litla kassanum (myndir II og III)

Kassinn er listavel smíðaður og ekki er notaður einn einasti járnnagli. Hann er einnig mjög vel nothæfur. Ég nota hann eftir hreinsun og vöxun til að hylja snúrur og leiðslur sem hrynja í tugatali af tækjum sem á okkar tímum fylla öll skrifborð. Leiðslur frá tölvu, lömpum, hátölurum, hleðslutæki og skánskri myndavél, fara allar ofan í kassann og sem felur svarta spaghettíið sem lekur ofan af skrifborðinu mínu. Kassinn og áletranir hans sjást vel undir borðinu, en mig vantar enn skýringu á áletrunum til þess að vera alsæll. Ég tek fram að það stendur hvorki Honda, Toyota, Mishubishi, Nissan, Suzuki, Daihatsu eða Datsun á kassanum.

Þýðingarnar á áletrun kassanna minna þarf ég helst að fá ekki miklu síðar en á morgun, sem minnir mig á það hvernig vörumerkið Datsun varð til:

   Framleiðendum Datsun vantaði fangandi, erlent nafn á fyrstu bifreiðina sem þeir framleiddu. Þeir leituðu til helsta ráðgjafa um fangandi bílanöfn á sínum tíma. Hann bjó í New York, sem hét vitaskuld Cohen. Cohen spurði útsendara japanska bílframleiðandans hve fljótt þeir þyrfti að fá hið nýja nafn. "Aooh, Helst á morgun" sagði sá japanski. Cohen svaraði þá uppvægur á brooklensku "Dat soon?" Ég sel þetta ekki dýrara en ég keypti.

Listin að ljúga að ferðamönnum

Fornleifar og fornleifarannsóknir á Íslandi eru á síðari árum orðið eitt aðalefnið á gúrkutíð fjölmiðlanna. Það er auðvitað gott að fræðigrein og fræðsla sé almenningi ánægja og jafnvel skemmtun, en þegar skemmtunin er orðið að hálfgerðum sirkus og fræðin eru virt að vettugi, þá verða menn að staldra við og segja skoðun sína.

Stundum rekst maður á svo mikið rugl um fornleifar á Íslandi í fjölmiðlum, að mann vantar orð til að lýsa því. Við höfum séð þetta vel sumarið 2015, þegar rúst skála sem rannsökuð hefur verið í Lækjargötu er síendurtekið sögð vera frá landnámi, þótt fornleifafræðingurinn sem rannsakar rústina segi af mikilli varúð, að hún telji hana vera "frá fyrstu öldum byggðar á Íslandi". Á þessu er mikill munur, en greinilega geta blaðamenn og fréttasnápar gúrkuvertíðarinnar ekki gert greinarmun á því.

Nýlega sá ég grein eftir írskan mann, Neil McMahon, sem hefur búið á Íslandi í tæp 40 ár og m.a. starfað sem kennari, leiðsögumaður og nú sem enskufréttamaður. Hann ritar um fornleifar á Íslandi í ókeypis-blaðinu Iceland Magazine sem dreift er til útlendinga á Íslandi og er það einnig aðgengilegt á netinu. 

McMahon lýsir m.a. Þjóðveldisbæjarskömminni í Þjórsárdal á þennan hátt:

Stöng Commonwealth Farm in South Iceland
Here at Stöng is a fine reconstruction of one of over 20 houses in this once-fertile valley, destroyed in a massive eruption of the volcano Hekla in 1104. Several houses were excavated by a team of Nordic archaeologists in 1939 and the reconstruction of the best-preserved one in 1974 was part of the nation’s celebration of eleven hundred years of settlement. To commemorate Iceland’s adoption of Christianity in 1000 AD, a turf-clad stave church was erected nearby in the year 2000.(Sjá hér)

Ljósmynd Gernot Keller. Aldrei hefur verið hringlaga kirkjugarðsgerði kringum kirkjuna á Stöng.

Hér eru lesendur leiddir í þann vafasama sannleika, að Þjóðveldisbærinn sé á sama stað og Stöng og að eyðing Þjórsárdals hafi átt sér stað í Heklugosi árið 1104. En er það nema von, að frásagnaglaður Íri komist ekki að því sanna eftir hartnær 40 ár á Íslandi, þegar þeir sem standa að þjóðveldisbænum hella eintómum lygum út í upplýsingaefni á netinu.

Á vefsíðu Þjóðveldisbæjarins er upplýst að:

"The Commonwealth farm in Þjórsárdalur is one of Iceland's best kept secrets. The farmhouse, built on the site of one of the manor farms of the Age of Settlement, is constructed as experts thought it would have been." (Sjá hér).

Hér er ekki upplýst að Þjóðveldisbærinn sé byggður nærri þeim stað þar sem rústir Skeljastaða voru. Fólk heldur því auðveldlega að endurgerðin hafi verið reist ofan á rúst Stangar.  Þar að auki er því haldið fram að Þjóðveldisbærinn, sem aldrei verður neitt annað en hugarfóstur eins þjóðernisrómantísks myndlistakennara, Harðar heitins Ágústssonar, sé afrakstur vinnu margra sérfræðinga.

Frá rannsókn á kirkjurúst og smiðjurúst undir henni. Myndin efst er frá rannsókn kirkjurústarinnar á Stöng. Ljósmyndir Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Af hverju allar þessar rangfærslur og veruleikafirring?

Ef nokkuð er, þá er alls ekki hlustað á sérfræðinga. Það er ekki verið að segja fólki að inni í veggjum Þjóðveldisbæjarins sé steinsteyptir veggir og að í allt of háreystri þekjunni sé nælondúkur sem var vinsæll á 8. áratugnum. Þjóðveldisbærinn er því miður ekkert annað en hugarfóstur sjúklegrar menningarminnimáttarkenndar sumra Íslendinga, sem endar í því að menn fara að byggja "fornleifar" til að eiga eitthvað "fínt" eins og "hinar þjóðirnar".

Mynd þessa tók höfundur árið 1992 þegar verið var að gera við austurgafl þjóðveldisbæjarins. Hænsnanet og gólflagningarefni höfðu menn ekki á Þjóðveldisöld. En á þennan hátt var nú leyst vandamál ævintýrasýnar Harðar Ágústssonar listmálara, sem fékk að stjórna byggingu fornhúss á 1100 ára afmæli búsetu í landinu. Á 8. áratug 20. aldar hófst auglýsingastofuþjóðernisstefna Íslendinga, og ef eitthvað er hefur hún enn aukist eftir Hrunadansinn árið 2008.

Þór Magnússon horfir eins og Plastgaukur á "forn" vinnubrögð við gerð Þjóðveldisbæjarins.

Sumir menn sem standa í slíku braski eru að mínu mati jafnvel að reyna að reisa minnisvarða um sjálfa sig. Menn eru greinilega enn að. Reistur var hryllingur sá í Skálholti sem kallaður er Þorláksbúð og menn dreymir um miðaldadómkirkjur og leikmyndar-Selfoss. Íslendingar sakna greinilega Disneylandsins.  Þeir gleyma hins vegar að spyrja sig, hvort þetta sé það sem ferðamennirnir hafi áhuga á að sjá. Kannski eru ferðamenn einmitt að flýja heim plasts og yfirborðsmennsku í heimabyggð sinni og vonast eftir einfaldleika hreinleikans á Íslandi.

Kirkjan sem reist var við þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal, á ekkert skylt við kirkjurúst þá sem ég rannsakaði ásamt samstarfsfólki mínu að Stöng. Ekkert samstarf var haft við mig, fornleifafræðinginn sem fann og rannsakaði kirkjurústina, varðandi endurreisn og gerð kirkjunnar.  Stjórn Þjóðveldisbæjarins hefur aldrei viljað leiðrétta rangfærslu þær sem þeir flytja í upplýsingaefni og það er enn verið að vega að heiðri mínum sem sérfræðings um fornleifar á  Stöng og í Þjórsárdal, með því að nefna ekki niðurstöður rannsókna minna - að þegja þær i hel.  Það er gömul íslensk aðferð, sem oft tekst, en ekki til lengdar. Svik komast upp um síðir.

Hvað varðar Stöng, þá ætti ekki að vera vandamál fyrir þá sem sjá um ferðamannaiðnaðinn í Þjóðveldisbænum að sækja sér réttar niðurstöður um fornleifarannsóknir í Þjórsárdal. Nóg er að finna hér á Fornleifi.

Ferðamönnum í Þjóðveldisbænum er ekki sagt frá þessu.

Þessi "eftirlíking" úr plasti og steinsteypu, sem falin er undir skinni síðbúinnar þjóðernisrómantíkur og menningarminnimáttarkenndar, er rekin í samvinnu við Þjóðminjasafnið. Og er því líklegast er ekki við aumingja fólkið í ferðamannaiðnaðinum í  Skeiða- og Gnúpverjahreppi að sakast.

Þjóðminjasafnið, samstarfsaðili um rekstur Þjóðveldisbæjarins, getur heldur ekki greint rétt frá endalokum byggðar í Þjórsárdal. Rangar upplýsingar eru um eyðingu byggðar í Þjórsárdal í sýningum safnsins, sem og á Sarpi, þegar lýst er forngripum úr Þjórsárdal. Er það nema von, að einhverjir asnist til að ljúga að ferðamönnum, þegar logið er að þeim af einni helstu menningarstofnun íslenska ríkisins?

Sjá einnig: Plastöldin í Þjórsárdal.

Fornminjarnar í Elliðaárdalnum?

Ungur maður, Daníel Alexandersson að nafni, sem örugglega er upprennandi stjarna í fornleifafræðinni, greindi í gær í kvöldfréttum Sjónvarpsins frá fundi sínum á afar furðulegum steini með skreyti. Daníel rakst á steininn er hann var nýverið að vaða í Elliðaánum (sjá hér).

Daníel og faðir hans með steininn góða

 

Daníel lætur sig dreyma um víkinga og telur skreytið minna á list víkingaaldar. Ekkert er þó í þessu mynstri og þeirri aðferð sem notuð hefur verið til að klappa steininn, sem bendir til víkinga eða norrænna manna frá fyrstu byggð á Íslandi. Mynstrið á steininum gæti reyndar minnt á völundarhúsafléttur, labyrinþoi (Gr. λαβiρινθοi), sem klappaðar voru á stein t.d. á Bretlandseyjum og víðar. Á Írlandi eru völundahúsafléttur þekktar í steinlist frá steinöld (3500 ára gamlar ristur) fram á miðaldir. En skreytið á steininum sem Daníel rakst á er ekki höggvið með aðferðum sem notaðar voru á Írlandi fyrr en á síðari hluta miðalda. Sömuleiðis bendir margt til þess steinhellan sé söguð til.

Hugdetta Fornleifs um hvernig allt skreytið kynna að hafa litið út í byrjun.

 

Af myndum við sjónvarpsfréttina er ljóst að listaverkið er nokkuð haglega unnið. Í fljótu bragði sýndist mér steinninn sé íslenskur, og ef þetta er grágrýti, hefur steinninn nærri örugglega verið sagaður til eða unninn með nútímaverkfærum.

Eini tilhöggni íslenski steinninn frá fyrri öldum, sem er unninn með svipaðri tækni og steinninn sem Daníel Alexandersson fann, eru leifar grafsteins Odds Biskups Einarssonar í Skálholti (1559-1630). Hann var unninn í íslenskan stein, og með allt annarri tækni en áður hafði sést á Íslandi. Þótt ekki sé ég að að gera því skóna að steinninn sem Daníel Alexandersson fann eigi eitthvað skylt við grafstein Odds biskups, þá hefur mig lengi grunað að sá sem bæri ábyrgð á gerð grafsteins yfir Oddi hafi verið Daníel nokkur Salómon, fátækur pólskur gyðingur, sem breytti nafni sínu í Jóhannes Salómon, þegar hann tók skírn í Frúarkirkju í Kaupmannahöfn árið 1620. Árið 1625 hélt hann til Íslands með með ferðastyrk upp á 6 ríkisdali og fara engar sögur af honum síðan. Grafsteinns Odds Einarsson svipar ekkert til grafsteina samtímamanna hans á Íslandi eða á Norðurlöndunum en minnir um margt á grafsteina gyðinga, sunnar og austar í Evrópu.

Hluti af grafsteini Odds biskups Einarssonar

 

Að loknum þessum vífilengjum og vangaveltum, þykir Fornleifi líklegast að einhverjir hafi verið að leika sér að höggva völundarhús á sagaða og eða slípaða steinhellu. Eins og kunnugt er, hefur þarna í nágrenninu við fundarstaðinn farið fram ýmis konar gjörningur. Í Elliðaárdalnum hafa menn "lengi" lagt stund á indíánalist. Gæti hugsast að einhverjir hafi verið að höggva völundarhús í einhverjum indíánaleik og að brot af þeirri vinnu hafi fyrir órannsakanlegar leiðir lent í ánni?  Indíánar krotuðu reyndar ekkert síður en Írar völundarhúsaskreyti á steinklappir.

Best er að útiloka ekkert, og gaman væri að fá að vita úr hvaða efni steinhellan er og hvort sjáist för eftir steinsög. Ef steinninn hefur verið sagaður útilokar það vitaskuld háan aldur og er þá ekki um fornleifar að ræða.