Móbergslöndin Ísland og Ítalía

Þótt móberg sé algengasta bergtegund Íslands, og að sögn Haraldar Sigurðssonar jarðeðlisfræðings - hvorki meira né minna en steinn steinanna á grjóthólmanum Íslandi - hefur því aldrei verið gert jafnt hátt undir höfði á Íslandi eins og á t.d. Ítalíu. Sumir Ítalir elska móbergið sitt ekkert síður en marmarann, og á ég ekki erfitt með að skilja það.

Móberg eða tuff (á ítölsku tufo / tofus á latínu) geta verið mismunandi bergmyndanir. Íslenska móbergið er myndað rétt undir vatni eða ís og er svokölluð Palagónít bergmyndum. Það sem fólk kallar túf (túff) erlendis er hins vegar sjaldnast palagónít líkt og íslenska móbergið. Ég ætla þó ekki að sökkva mér djúpt í gerðarfræði mismunandi móbergs, en bið fólk sjálft um að lesa um hinar mismunandi gerðir móbergs í heiminum sem eru gerð ágæt skil hér.

Móbergið á Ítalíu hefur alltaf heillað mig, síðan að ég sá það fyrst í Róm og við Sorrentó-flóa á 8. áratug síðustu aldar, og þótti um margt minna á sumt íslenskt berg. Það hefur á ákveðnum svæðum mikið notað til bygginga, enda sterkara en það íslenska og umbreytt 300 - 600.000 ára berg. Á Ítalíu eru til að minnsta kosti átta "tegundir/gerðir" móbergs sem notað er í byggingar (sjá hér). Það kemur frá mismunandi svæðum og hefur móbergið oft mismunandi lit, allt frá gráum og grænbrúnum yfir í ljósari vikurliti og mórauða liti. Það gráa inniheldur smærri korn af öðru efni, en það brúna getur verið mjög gróft. Túffið hefur verið notað sem byggingarefni síðan á dögum Etrúra (sem sumir kalla Etrúska) á 7. öld f.Kr., og er enn notað til viðhalds eldri bygginga.

Horft yfir móbergsbæinn Cori úr rúmlega 480 m. hæð. Cori er eldir en Róm.

Í fjallaþorpinu Cori di Latina í Lazio í Lepini-fjöllum suðaustur af Róm, hefur mikið verið byggt úr þessu mjúka og létta efni, sem hægt er að forma auðveldlega og jafnvel saga þá til. Það finnst í miklum mæli á svæðinu kringum bæinn.

Cori varð til sem bær fyrr en Róm og síðar bjó Rómaraðallinn hér í fjöllunum á sumrin, til að komast burtu frá mývargi og öðru pestarfé sem hrjáði hann niður á sléttunum. Þeir byggðu sumarhús sín úr kalksteini og móbergi en fluttu einnig hingað hinn fínasta marmara sem þeir reistu með hof og virðulegri byggingar. Í Róm er hins vegar einnig hægt að sjá fjölda rústa húsa sem byggð hafa verið úr móbergi, sem er alls staðar að finna í sumum hæðum borgarinnar. Góð dæmi um byggingar í Róm til forna, þar sem notast var við móberg, er hluti af Colosseum og Portúnusarhofi.

Portúnusarhof í Róm

Veggur Serviusar Tulliusar sem byggður var umhverfis Rómarborg á 4. öld f.Kr. Múrinn var hlaðinn úr tilhöggnum móbergsbjörgum. Hér er brot af honum nærri aðalbrautastöðinni, Termini í Róm.

Palatino-hæð í Róm er að miklum hluta mynduð úr móbergi og mörg hús í Róm voru hlaðin úr móbergi. Oft hafa menn þó pússað yfir þessa steina í veggjum, en dyraumgjörðir meðan að skreytingar hafa verið látnar halda sér. En í hofum og húsum í Pompeii, Herculaneum og t.d. í Cori standa veggir það menn hafa hlaðið litla ferninga af móbergi í tígulmynstur svo unun er á að horfa, t.d í Polux og Castor hofinu í Cori. Í seinni tíma byggingum t.d. frá endurreisnartímanum var hið mjúka móberg einnig notað og stendur sig enn vel. Húsið sem ég bý í í Cori hefur kjarna frá miðöldum en að hefur verið byggt mikið við húsið. Ýmis efniviður hefur verið notaður, en greinilegt er að móberg og kalksteinn eru algengasta efnið. Gatan Via della Repubblica efst í Cori, er lögð með basaltsteinferningum og í miðju götunnar er 20 sm. renna úr kalksteinshnullungum.

Miðaldabyggingar hlaðnar úr móbergi í Cori í Lazio.

Þetta röndótta hús er hlaðið úr Lazio-móbergi og kalksteini hér frá svæðinu umhverfis Cori - og er nú til sölu.

Gömul gluggaumgjörð innan í enn eldri dyraumjörð. Efnið er Lazio móberg.

Á Stóru Borg undir Eyjafjöllum, sem vitaskuld er ekki neitt síðri menningarbæli en Róm, var móberg notað í hleðslur. Oftast nær óunnið, en í einni byggingunni man ég eftir 6 eða 8 steinum tilhöggnum og strýtumynduðum, sem voru eins konar hornsteinar í byggingunni innanverðri. Ég tók margar myndir af þessum steinum, sem Mjöll Snæsdóttir hefur fengið til úrvinnslu, og get ég því ekki sýnt ykkur þær. Vitaskuld var húsið teiknað og mælt eftir öllum kúnstarinnar reglum, en ég hef enn ekki séð þessa listavel tilhöggnu steina birta í bók eða ritlingi og veit ekki hvort þeim var bjargað á safnið í Skógum.

Vart er þó hægt að byggja hof eða turna úr íslensku móbergi eins og menn gera á Ítalíu, t.d. eins og turninn (hér yfir) ofar á Via della Repubblica í bænum Cori. Turninn var var reistur í fornum stíl við kirkju sem byggð var eftir síðara heimsstríð, í stað kirkju postulanna Péturs og Páls ofar í bænum. Kirkjuskip þeirrar kirkju hrundi ofan á 40 kirkjugesti árið 1944 er bandamenn skutu á bæinn í þeirri trú að yfirmenn þýska hersins feldu sig eða héldu fund í kirkjunni. Allir kirkjugestir létust nema einn drengur, sem missti annan fótlegginn. En kirkjuturninn og Herkúleshofið við suðurmúr kirkjunnar stóðst sprengjuna og er turninn einnig að einhverjum hluta til byggður úr móbergi í bland við kalkstein, marmara og basalti.

En ef móbergið íslenska fær að hvíla sig og umbreytast í 300.000-600.000 ár til viðbótar er kannski hægt að tala um endurreisnarhús úr þessu þjóðarbergi okkar, sem mér finnst nú fallegra en margt sem íslenska þjóðin er annars kennd við. Spurningin er bara, hvort Íslendingar hafi þolinmæði að bíða svo lengi eða hvort æðri máttarvöld haldi Íslendinga út í allan þann tíma. Varla.

Kjallaragluggi með umgjörð úr móbergi á lítilli höll frá 17. öld í neðri hluta Cori. Efsta myndin sýnir hleðslu í hofi Pollux og Castors í Cori. Dyrabúnaður á húsi í efri hluta Cori, sem að hluta til er frá miðöldum. Það er í mikilli niðurníðslu en ég gæti vel hugsað mér að festa kaup á því hefði ég til þess fjármagn (veit þó ekkert um verðið eða hvort það er til sölu en ekki hefur verið búið í því í um 40 ár) eða þolinmæði gegn skriffinnum Ítalíu. Einhverjir fór í gang með viðgerðir á einhverju stigi, en gáfust upp. Yfir dyrunum er lágmynd af Maríu og Kristi.

Sums staðar hafa menn nýtt sér allt mögulegt byggingarefni. Allt var endurnýtt.

Fínustu hallir endurreisnartímans voru einnig byggðar úr því efni sem fyrir hendi var og skreyttar með gömlum súlum sem stundum var rænt úr rómverskum rústum í nágrenninu. Palazzo Riozzi-Fasanella í Cori er frá 16. öld.

Hleðsla úr móbergi frá miðöldum ofan á risavöxnum björgum úr kalksteini/marmara sem eru frá því á annari öld fyrir okkar tímatal.

Rómverskur veggur í Cori hlaðinn úr móbergi í Opus reticulatum.

Reykjavík 1862

Bayard Taylor hét bandarískur rithöfundur, skáld, myndlistamaður og ferðalangur, sem m.a. kom við á Íslandi og teiknaði þar nokkrar myndir, sumar nokkuð skoplegar. Hann teiknaði Reykjavík, dómkirkjuna og önnur hús í bænum.

Bayard Taylor

Síðar birtust teikningar þessar, endurnotaðar sem málmstungur í öðrum bókum og tímaritum, þar sem höfundarnir eignuðu sér þær. Til dæmis í þessari bók frá 1867 eftir Írann J. Ross Browne, sem er sagður höfundur myndanna, en hann minnist oft á vin sinn Bayard Taylor, sem var listamaðurinn.

Hér er einnig mynd eftir Bayard Taylor, af Geir Zoëga og hundinum Brussu (eða Brúsu). Geir var greinilega hinn versti dýraníðingur. Einnig er gaman af mynd af neftóbakskörlum, og af þjóðlegum sið, sem sumum útlendingum, eins og t.d. Taylor, þótti „An awkward Predicament". Rjóðar, ungar, íslenskar stúlkur rifu plöggin af erlendum karlmönnum eins og áður hefur verið greint frá.

Meira af þessum skemmtilegu myndum hér og hér

Þessi færsla birtist áður á www.postdoc.blog.is, þegar myndirnar birtust í fyrsta sinn á Íslandi.

Auðunnir 100 dollarar

Alfred J Raavad bróðir Thors Jensens, sem ég greindi frá í greininni hér á undan flutti til Bandaríkjanna með konu sinni og fjórum börnum árið 1890. Þar kallaði hann sig Roewad og síðar Roewade.

Þann 1. október árið 1892 var viðtal við Alfred í Chicago Daily Tribune í tilefni þess að hann hafði unnið til verðlauna í hönnunarkeppni. Hann vann 100 dali fyrir hönnun merkis fyrir Heimssýninguna Chicago World´s Fair, sem einnig var kölluð The Columbian Exposition sem haldin var í borginni 1892-93.

Vinningstillaga Alfred Raavads var eins konar rúnartákn, hvítt á leirrauðum fleti. Hann hannaði fána, skrúðfána og skjöld með þessu merki. Ekki er laust við að hið forna danska sóltákn sem frændi hans Björgólfur Thor notaði um tíma á stél einkaþotu sinnar sé aðeins skylt þessu tákni sem Alfreð hannaði árið 1892. Þegar menn stefna á miklar hæðir er víst best að hafa góða skildi og tálkn til að verjast falli.

Blaðamaður Chicago Tribune hefur greinilega haft mikið álit á þessum 44 ára Dana, og skrifaði m.a. í forsíðugrein um vinningshafann:

Although Mr. Roewad said with a smile last night that he had never earned $100 so esaily before, it is evident from his career that he has the ability and purpose to earn many hundreds of hundred dollars before he dies.

Þeir voru því greinilega líkir bræðurnir Thor og Alfred Jensen þegar að auramálum kom. Þess má geta að 100 Bandaríkjadalir árið 1892 samvara 2632 dölum í dag (eða 354.293,52 ISK).

Í viðtalinu við Chicago Daily Tribune greindi Alfred örlítið frá högum sínum. Eftir að hann hafði flust með fjölskylduna til Chicago í maí 1890 hafði hann m.a. unnið hjá Keystone Bridge Company. Síðan fékk hann starf hjá Abraham Gottlieb, sem um tíma var yfirmaður framkvæmda á heimssýningunni. Gottlieb var gyðingur, og eru nú til sögunnar taldir tveir gyðingar sem Alfred Jensen Raavad vann með. En síðar á ævinni gerðist Raavad mikill gyðingahatari eins og ég greindi frá í fyrri grein minni um Alfred.

Raavad vann síðar á teikni- og hönnunarstofu heimssýningarinnar og starfaði mest við hönnum hins risastóra Manufactures og Liberal Arts skála (sjá mynd efst og hér fyrir ofan). Skáli þessi var teiknaður af arkitektinum Robert Swain Peabody sem var frá Boston.

Teikning sem sýnir teiknistofu Chicago World´s Fair. Teikninguna gerði T. de Thulstrup. Úr Harpers Week 1892.

Raavad lofaði mjög Bandaríkjamenn og borgina Chicago. Hann gerði samlíkingu á Ameríku og Evrópu, sér í lagi á Englandi sem hann hafði augljóslega ekki miklar mætur á. Ekki er laust við að þegar árið 1892 sé farið að bera á mannbótastefnu og herrafólkshugsjónum í skoðunum Alfred Jensen Raavads:

In spite of my love for my country I decided my ideas and work were too American to agree with the slow Danish Development. After a struggle I sold out everything and started to find the center of the world and its civilization. I was sure the westward growing civilization had its headquarters in the United States, but where in this country was the center? I thought it would be in Chicago, but nobody could be sure of this, and it was a kind of lottery to select any place. As soon as the Word´s Fair question was settled I came to Chicago at once.

Of course it is a serious thing to shift nationality. A thousand questions streamed into my soul. You are too American for Copenhagen, are you American enough for Chicago? I had been studying in Paris, Vienna and other cities and it was plain every place hat its originalities , and of course Chicago hat its. I will see London and see how Chicago and Chicagoans look. I knew that the women of the other European metropolises were most characteristic of the inhabitants. I will look at the women of London and see how they compare with my ideal. I staid there a week, but it is far more difficult to find the English Types than those of other cities. Homely faces, short and clumsy figures, dressed without taste, were the ruling features. Either a special nose fostered by the fog and smoke or the remains of the Celts. 

Arriving here my first task was to seek the American type as it expressed itself in the street passengers. Who can reveal my joy! I looked and was afraid it was a dream. I saw the most beautiful and vivid type of man. The slender, lovely girls, with small hands and feet, natural and healthy, with brighter eyes than I ever saw before, expressed my ideal in better form. This was my first impression and it has grown stronger since.

Heimild: Chicago Daily Tribune, 1. október 1892; forsíða og bls. 3. Hér má lesa hluta greinarinnar.

P.s. Frú Sigríður E. Magnússon, kona Eiríks Magnússonar bókavarðar í Cambridge var eins konar sýningargripur á sýningunni í Chicago árið 1893. Þar var hún klædd skautbúningi, hélt fyrirlestra um sögu Íslendinga, lék á gítar og sýndi íslenska silfurgripi. Ekki voru allir sáttir við þátttöku hennar á sýningunni. Harpa Hreinsdóttir hefur skrifað afar skemmtilegt blogg um það.

 

Bróðir Thors

Thor Jensen, ættfaðir Thorsaranna, átti 11 systkini og þar af fjögur hálfsystur. Einn bróðir Thors var líka vel gefinn piltur eins og Thor og komst á spjöld sögunnar líkt og hinn framtakssami bróðir hans á Íslandi. Hann hét Alfred J. Raavad (síðar stafað Råvad; Sjá ljósmynd til vinstri). Alfred breytti eftirnafni sínu árið 1880, enda Jensen bara nafn fyrir venjulegt alþýðufólk. Alfred fæddist árið 1848 og var því töluvert eldri en Thor, sem fæddist árið 1863. Faðir þeirra var Jens Christian Jensen múrarameistari og móðir þeirra hét Andrea Louise Martens.

Alfred Jensen Raavad

Alfred starfaði í Danmörku og Bandaríkjunum (þar sem hann kallaði sig Roewade). Hann var sæmilega vel þekktur fyrir nokkrar byggingar beggja vegna Atlantsála, en sömuleiðis fyrir áhuga sinn og skrif um borgarskipulag, sem hann byrjaði að sýna áhuga í Bandaríkjunum. Hann varð t.d. fyrstur manna til að teikna skipulag Reykjavíkur, þar sem hann hugsaði sér einhvers konar Akropolis stjórnsýslunnar og "aðalsins" í Öskjuhlíðinni.

Íslenskur arkitekt, Hilmar Þór Björnsson, sem oft skrifar áhugaverðar greinar um byggingalist fyrir alþýðuna á bloggi sínu á Pressunni, hefur haldið því fram, að Alfred J. Raavad hafi aldrei notið sanngirni þegar seinni tíma menn útmældu heiður fyrir landvinninga í byggingarlist og bæjarskipulagi (sjá hér, hér og hér).

Hilmari Þór telst svo til, að Alfred J. Raavad hafi fyrstur stungið upp á fingraskipulagi stór-Kaupmannahafnar, sem löngum hefur verið kennt við Peter Bredsdorff og Steen Ejler Rasmussen og talið að þeir hafi átt heiður að því þegar þeir kynntu það árið 1947. Hilmar Þór álítur að Raavad hafi ekki notið heiðursins vegna þess að hann hafi verið gyðingahatari. Þarna held ég að Hilmari Þór förlist byggingalistin í sagnfræðiathugunum sínum, því þetta er einfaldlega ekki rétt og meinloka og óhugsuð samsæriskenning í besta lagi.

Þó svo að Alfred J. Raavad hafi verið svæsinn gyðingahatari, félagi í Foreningen til Fremmedelementers Begrænsning, sem síðar var gefið nýtt nafn (Dansker Ligaen), þá var gyðingahatur svo rótgróið í löndum Evrópu á fyrri hluta 20. aldar, þar með talið Danmörku, að lítið var eftir því tekið, nema hjá þeim sem fyrir því urðu. Íslendingar flestir geta ekki gert sér grein fyrir því hatri. Það var því ekki Raavad sem var fórnarlamb, heldur fólkið sem hann hataði.

En nú er það einu sinni svo, að gyðingar stjórna ekki ritun sögunnar í Danmörku eða almenningsáliti. Gyðingar höfðu ekki og hafa aldrei haft þau völd í Danmörku, að skipa mönnum sess í sögunni og gera minna úr verkum þeirra til að hefna haturs í garð gyðinga.

Hvaðan Hilmar Þór hefur þess þvælu, veit ég ekki. Hún sýnir frekar fordóma í garð gyðinga en vitsmunalega þanka. Vona ég svo að þessu upplýstu, að fólk sem hugsanlega enn telur Thorsaranna gyðingaættar, fari að taka sönsum, þegar þeir frétta af þessum skoðunum ættingjanna í Danmörku.

Tiltölulega nýlega birtist bók eftir Anne Sofie Bak um Gyðingahatur í Danmörku og þá fyrst var aftur farið að minnast á gyðingahatur Raavads og ýmissa annarra þekktra manna manna í Danmörku. Þess er greinilega getið í yfirlitsverkum og alfræðiritum í Danmörku að hann eigi heiðurinn eða réttara sagt hugmyndina að framtíðarskipulagi stór-Kaupmannahafnar áður en Ejler Rasmussen og Bredsdorff nýttu sér hugmyndir hans. Sá heiður hefur aldrei verið tekinn af Alfred Raavad, hvorki af gyðingum með "öll þeirra völd", né öðrum. 

Þessi bygging, sem Raavad teiknaði með öðrum í Chicago, líkist engum byggingum sem hann skildi eftir sig í Kaupmannahöfn. Hún hafði heldur engin áhrif á Guðjón Samúelsson.

Teiknaði hús fyrir Íslending af gyðingaættum

Máli mínu til stuðnings verð ég að nefna 20 blaðsíðna ritling þann er Alfred birt árið 1918 og sem út var gefinn hjá Høst og Søn í röðinni Dansk-Islandsk Samfunds Smaaskrifter / 1. Bæklingurinn var tvítyngdur og kallaðist á íslensku Íslensk Húsgerðarlist (Hilmar Þór fer rangt með nafnið og kallar bæklinginn "Íslensk Húsagerðarlist") og á dönsku Islandsk Architektur. Bæklingurinn var gefinn út fyrir tilstuðlan manns af íslenskum ættum og gyðinglegum. Það var enginn annar en Aage Meyer Benedictsen (1866-1927), sem ég hef greint frá hér, hér og hér.

Aage var í móðurlegg kominn af íslenskum og dönskum kaupmönnum, en faðir hans Philip Ferdinand Meyer (1828/9 -1887) var gyðingur sem snerist til kristni og kallaði sig síðan Johan Philip Ferdinand Meyer. Meyer, sem lifði framan af tiltölulega áhyggjulausu lífi þökk sé auðlegð föður hans, byggði sér sumarhús árið 1912, sem enn stendur. Hann kallaði húsið Videvang (Víðavang), og er húsið nærri bænum Videbæk á Jótlandi og í dag í eigu austuríska milljónamæringsins og Vínarbarnsins  Kurt Daell (f. 1940,hann hét upphaflega Kurt Hauptmann) síðasta eiganda Daells Varehus í Kaupmannahöfn. Uppeldisdóttir Aaage Meyer Benedictsens og konu hans Kari ól upp tvö börn frá Austurríki. Nokkrum árum eftir að húsið var byggt hafði Aaage áform um að byggja annað hús í íslenskum stíl. Hafði hann samband við Alfred J. Raavad, sem skömmu áður hafði verið á Íslandi og farið með bróður sínum til Bandaríkjanna (sjá um þá ferð hér í prýðis grein Péturs heitins Péturssonar) og voru þeir báðir Aage og Alfred félagar í Dansk Islandsk Samfund.

Meyer Benedictsen hafði í hyggju að byggja sér "Ráðmannsíbúð" með kirkju og "Klukkuhliði", sem Raavad birti teikningar af í ritlingi sínum. Meyer Benedictsen fékk einnig teikningar frá Raavad og eru þær í skjalasafni Meyer Benedictsens í Ríkisskjalasafninu í Kaupmannahöfn (sjá efst og hér fyrir neðan). Því miður varð ekkert úr þeirri byggingu, og ég veit ekki af hverju, en tel sennilegt að Aage hafi skort fjármagn til þeirra.

Þegar yfirlýstur gyðingahatari eins og Alfred J. Raavad, frændi Thorsaranna á Íslandi, gat unnið með Meyer Benedictsen og öfugt, er kannski of mikið gert úr gyðingahatrinu í karlskömminni honum Alfred.

Kirkja sem Meyer Benediktsen vildi reisa. Stal Guðjón þessu frá Alfred Raavad? Ekki man ég eftir því.

Var Guðjón Samúelsson hugmyndaþjófur?

Hilmar Þór Björnsson gerið því líka skóna, að Alfred J. Raavad hafi ekki hlotið þann heiður á Íslandi sem honum bar, og telur Guðjón Samúelsson hafa leitað of fjálglega smiðju Raavads án þess að Raavad fengi neinar þakkir fyrir. Þar á meðal telur Hilmar Björn að Guðjón hafi sótt um of í smiðju Raavads og megi það t.d. sjá á teikningum Raavads að Ráðsmannsíbúðinni.

Ekki var það þá vegna þess að Raavad var gyðingahatari. Ég get vissulega samþykkt að Guðjón hefur greinilega lesið ritling Raavads um íslenska húsgerðarlist, en hvort það var meira en það, stórefa ég. Raavad byggði engin hús í "islandica stíl" með burstum og slíku í Danmörku og það þarf að rökstyðja það vel, ef einhver sér svip með húsum Guðjóns á Íslandi og húsum Raavads í Danmörku eða Bandaríkjunum. Burstahús Guðjóns svipar ekkert til tillögu Raavads að Íslandshúsi gyðingaafkomandans Meyer Benedictsens frá 1917.

Arkitektar leita svo sem oft í smiðju starfsbræðra sinna án þess að geta þess og það er mönnum oft efni í margar, langar og leiðinlegar ritgerðir (sjá hér og myndirnar hér fyrir ofan). Maðurinn er í eðli sínu hópdýr og eftirherma (kópíisti) og langt er á milli þeirra sem fá nýju og stóru hugmyndirnar, og eru þeir sjaldan spámenn í sínu heimalandi. Hvað varðar bæjarskipulag Raavads fyrir Reykjavík, er hægt að sjá að ýmsar hugmyndir Guðjóns eru komnar frá Raavad. En Guðjón setti þó sinn Akropólis á Sólavörðuholtið en ekki í Öskjuhlíðina.

Alfred var vissulega merkilegur "Thorsari" og saga hans afar áhugaverð, nema hvað hann trylltist víst (stundum) þegar hann sá og heyrði gyðinga. En það gerðu menn og gera svo margir enn. Hatrið stendur oft lengur en rammgerðustu byggingar stórra arkitekta.

Ef til vill hefur hinn mjög svo rómaði Guðjón Samúelsson einnig leitað í smiðju Alfred Jensens Raavad. En við skulum þó aldrei útiloka að menn geti fengið sömu hugdettuna.

Grein þessi byggir eins og margar greinar höfundar á rannsóknum hans í Ríkisskjalasafninu í Kaupamannahöfn. Teikningarnar Raadvads af Ráðsmannsíbúð og kirkju er að finna í einkaskjölum Aage Meyer Benedictsens. Ljósmyndin af Aage Benedictsen Meyer er frá 1909 og er í eigu háskólans í Vilnius í Litháen.

Hér má lesa meira á Fornleifi um athafnasemi Alfreds Raavads í grein sem Fornleifur kallar Auðunnir 100 Dollarar.

Hvalbein í og á húsum

    Alls staðar í heiminum, þar sem menning tengdist áður fyrr hvölum, hvalreka eða hvalveiðum, hafa menn nýtt afurðir hvalsins til hins ýtrasta. Þar með talið til húsbygginga.

Íslendingar, norrænir menn á Grænlandi, Inúítar, Indíánar, Hollendingar, Bretar, Þjóðverjar (aðallega í Brimum), Maóríar, Japanir ásamt öðrum þjóðum hafa allir nýtt hvalakjálka, rifbein, hryggjaliði og önnur bein í byggingar, sem sperrur, rafta og jafnvel sem stoðir. Hryggjarliðir hafa orðið að stólum og hnöllum og þannig mæti lengi telja.

Þegar á 17. öld veiddu Hollendingar manna mest hval. Það þekktist í Hollandi að hvalbein væru notuð í girðingar eða hlið, líkt og síðar á Holtsetalandi (Holstein). Hvalbein, nánar tiltekið kjálkar, voru mikið notuð í hlið og gerði í Brimum (Bremen).

Olaus Magnus sýnir á ristum í verki sínu Historia de gentibus septentrionalibus frá 1555 hús byggð úr hvalbeinum.

I Whitby Norður-Jórvíkurskíri á Englandi var þessi hlaða eða skemma rifin á 4. áratug síðustu aldar. Kjálkabein úr stórum skíðishvölum hafa verið nýtt sem sperrur í braggann. Ekki er húsið mikið frábrugðið kjálkahúsinu í verki Olaus Magnusar (Sjá frekar hér).

Sá siður Hollendinga að hengja neðri kjálka úr stórhvelum, sér í lagi skíðishvölum, utan á hús er vel þekktur, og við þekkjum þessa notkun hvalbein einna best vegna hins mikla myndlistaarfs þeirra frá 17. og 18. öld.

Utan á gamla ráðhúsinu í Amsterdam, sem brann til kaldra kola árið 1651, héngu mikil kjálkabörð í járnkeðju. Málarinn Pieter Janszoon Saenredam málaði olíumálverk af húsinu árið 1657 eftir minni eða eldra verki) (stækkið myndina efst til að sjá smáatriðin eða farið hingað til að láta heillast).

Riddarasalurinn (Ridderzaal) í Haag í Hollandi var miðaldabygging sem byggður var á miðöldum. Í dag er hann hluti af svokölluðum Binnenhof (Innri Garði), þar sem hollenska þinghúsið er er í dag. Um miðja 17. öld máluðu tveir listamenn bygginguna og tvö kjálkabein úr skíðishval sem hengd voru á bygginguna árið 1619. Seinni tíma listfræðingar hafa kallað þetta bein búrhvals, sem er tannhvalur, en greinilegt er að þarna hanga kjálkabörð skíðishvals. Aftaka fór fram við húsið árið 1619 og mynd stungin í kopar af þeim viðburði. Þar sjást hvalbeinin ekki, þannig að þau hljóta að hafa verið hengd á bygginguna síðar en 1619.

 

Í ráðhússal í Haarlem í Hollandi hanga þessir veglegu hvalskjálkar. Þau voru flutt til Hollands frá eyjunni Waiigat (Vindrassgati), sem Jan Huyghen frá Linschoten tók með sér til Hollands úr merkri ferð sem hann fór með Willem Barentsz til Novu Zemblu árið 1595. Í miklu yngri ráðhúsum í Norður-Þýskalandi héngu einnig hvalbein og voru t.d. notuð sem ljósakrónur (sjá hér).

Víða í Hollandi hefur það lengi tíðkast að menn settu fallega úthöggna steina á gafl húsa sinna. Gaflsteinar þessir báru gjarna nafn eiganda eða einhverja mynd sem lýsti eigandanum eða starfi hans. Á pakkhúsi frá 18. öld í Amsterdam, sem því miður var rifið árið 1973, hékk þessi steinn : með áletruninni : HET WALVIS BEEN IS NU STEEN. Síðar var steininum komið fyrir á öðru húsi. Kannski hafa hvalaafurðir einhverju sinni verið geymdar í pakkhúsinu á Haarlemmer Houttuinen númer 195-99 (sjá myndina hér fyrir neðan). Gatan fékk nafn sitt af tréverslunum og viðargeymslum Amsterdamborgar sem voru staðsettar þarna frá því á 17. öld, þegar svæðið lá í útjaðri borgarinnar. þar sem minnst eldhætta var af byggingaefninu sem þar var geymt.

Hvalbeinin sem héngu á húsum í Hollandi hafa að öllum líkindum átt að sýna fólki stærð sköpunarverka Guðs. Þau sýndu einnig mátt og megin verslunar og umsvifa Hollendinga á gullöld lýðveldis þeirra á 17. öld, þegar hvalaafurðir voru sóttar til fjarlægra slóða. Beinin voru líklegast til vitnis um þá mikilvægu verslun sem Hollendingar stunduðu og þann iðnað sem tengdist henni. En alltaf var trúarlegur grunnur. Alli könnuðust við söguna af Jónasi í hvalnum. Í beinunum sáu menn einnig sönnun þess að hvalir gætu hæglega gleypt menn.

Jónas stígur út úr hval í þorsklíki. Málverk frá 1595 eftir Jan Breughel eldri. Málverkið hangir í Gamla Pinachotekinu í München.

Annars staðar gerðist það að hvalbein voru hengd upp vegna þess að hvalreki varð. Það gerðist t.d við Litla Belti í Danmörku, þegar stórhveli rak þar á land þann 30. apríl árið 1603. Hvalbein, kjálki og voru hengd upp í kirkjunni í Middelfart og eru þar enn.

 

Í borginni Verona á Ítalíu hangir rifbein úr litlum hval yfir borgarhliðinu.

Húsið með stjörnuna

Stundum getur maður orðið langþreyttur á þrálátu rugli. Það á t.d. við ruglið í blaðakonu einni á Iceland Review og í mýtusmið sem hún hefur gert að sannleiksvitni um að húsið í Austurstræti 9 í Reykjavík hafi verið reist af "gyðingnum Agli Jacobsen". Sjá hér.

Margir ferðamenn sem til Reykjavíkur koma hrífast af Jacobsenshúsinu með stjörnuna og margir, og sér í lagi gyðingar, spyrja sig af hverju Davíðsstjarnan sé á húsinu og halda um stund að þarna gæti hafa verið samkunduhús gyðinga.

Árið 2008 hafði Oren nokkur frá Ísrael samband við Iceland Review til að fá skýringu á stjörnunni í Austurstræti. Oren er reyndar Oren Asaf (f. 1979), og er listamaður sem var á Íslandi um tíma við listsköpun.

Honum var svarað af blaðakonu á Iceland Review, að forstöðumaður Torfusamtakanna, Snorri Freyr Hilmarsson, hefði upplýst hana að húsið hefði verið byggt af Agli Jacobsen sem hafi verið danskur gyðingur. Egil Jacobsen var þó hvorki gyðingur né af gyðingaættum  eins og lesa má hér, hér og ekki síst hér.

Hafði ég því samband við blaðakonuna á sínum tíma, sem ekki vildi breyta upplýsingunum. Í janúar sl. leiðrétti ég misskilninginn í athugasemd á vefsíðu Icelandic Review. Það var fjarlægt eftir skamma stund. Ég setti inn athugasemd í dag og býst harðlega við að hún verði fjarlægð, því blessuð blaðakonan var af þeirri gerðinni sem ekki getur viðurkennt mistök sín fyrir nokkurn hlut.

Ég skýrði málið út fyrir Oren Asaf á sínum tíma. En enn stendur á vefsíðu Iceland Review, að Snorri Freyr Hilmarsson, sem er menntaður leikmyndahönnuður, segi húsið hafa verið reist af gyðingnum Agli Jacobsen. Sannleiksvitni Iceland Review um Austurstræti 9, Snorri Freyr Hilmarsson, er reyndar einn af hugmyndasmiðunum á bak við leikmyndabæinn Blufftown við Selfoss, sem ég afgreiddi hér í blogggrein um daginn. Bölvað rugl er því auðsjáanlega sérgrein hans.

Vonandi getur Icelandic Review látið af Gróusagnaframleiðslu og sögufölsun sinni í framtíðinni. En kannski er þetta vandamál á blaðinu (sjá hér).