Tapað fundið

Í nýjasta hefti SKALK, hinu vinsæla, danska riti um fornleifafræði og sögu, er áhugaverð grein eftir ungan fornleifafræðing, Jens Winther Johannsen.

Greinin fjallar um grænlenskan grip sem fannst nýverið við fornleifarannsóknir í tengslum við byggingu neðanjarðarlestarstöðvar við Østerport í Kaupmannahöfn. Gripurinn grænlenski hefur endað í díki við Eystrahlið um miðja 17. öld.

Gripurinn er teinn eða oddur með krókum úr beini. Oddurinn er spjótsoddur af grænlensku fuglaspjóti, spjóti sem var kastað úr kajökum með kasttrjánungi. Gerir höfundur greinarinnar grein fyrir sögu þeirra Grænlendinga sem rænt var á ferðum Dana til Grænlands. Þeir voru færðir til Kaupmannahafnar á fyrri hluta 17. aldar til að svala forvitni konungs og svo hægt væri að „uppfræða þau útí Guðshræðslu, Tungunni og borgaralegum Sýslum". Rekur Johannsen sögu þeirra í stórum dráttum og leggur til að spjótsoddurinn, sem fornleifafræðingar fundu í Kaupmannahöfn, hafi týnst er Grænlendingar sýndu norska fræðimanninum Jens Bjelke spjótið einhvers staðar við Østerport, og hafi oddurinn síðar ratað í díkið.

Persónulega finnst mér mun líklegra að einn hinna nauðugu Grænlending, sem dauðleiddist í Kaupmannahöfn og dóu flestir úr þunglyndi þótt þeim hafi annars verið lýst sem glaðværu fólki, hafi eitt sinn læðst út á andaveiðar og verið að veiða sér önd í matinn á díkjum Kaupmannahafnar er oddurinn brotnaði af kastspjótinu. 

Svo mikið leiddist Grænlendingum í flatneskju Kaupmannahafnar, að þeir reyndu að strjúka á konubáti sem þeir smíðuðu sér, en komust aðeins yfir á Skán, þar sem þeir bjuggu í góðu yfirlæti hjá skánskum bændum áður en þeir voru fluttir aftur leiðindi Kaupmannahafnar.

Ég get ekki sagt meira um þennan skemmtilega fund við Østerport, nema að ég brjóti höfundarétt, og bendi lesendum á að finna sér eintak af Skalk nr. 2012 á bókasafni á Íslandi til að frétta frekar af örlögum frænda vorra á Grænlandi í kóngsins Kaupmannahöfn. Því óneitanlega er þetta merkilegur fundur, sem tengist enn merkilegri örlagasögu.

Einhvern tíman munu líklega finnast sauðskinnskór íslenskir með leppum í díkjum Kaupmannahafnar. Íslendingar köstuðu hins vegar svo vitað sé reiðhjólum í ölæði í díki Kaupmannahafnar, eins og menn geta lesið um í dönskum lögregluskýrslum sem upplýsa, að sökudólgarnir hafi verið tveir fornleifafræðingar, færeyskur og íslenskur  - þó ekki sá er þetta skrifar. Kannski segir maður frá þeirri uppákomu í seinni tíma annálum á blogginu Fornleifi.

Efst er mynd af Grænlendingnum Poq, sem að eigin frjálsum og fúsum vilja fór til Danmerkur árið 1724, svo það var líklega ekki hann sem tíndi örvaroddi sínum. Hann var fyrsti Grænlendingurinn sem tókst að snúa aftur á lífi til síns heima eftir dvöl í hjarta ríkisins. Á málverkinu, sem nú hangir í Þjóðminjasafni Dana, þar sem einnig sést Piqueroq samlandi Poqs, heldur Poq á spjóti með króksoddum af sömu gerð og oddurinn sem fannst í 17. aldar lögum í díkinu við Østerport, og sömuleiðis kasttrjáningur eða teinn sá sem notaður var til að kasta fuglaspjótinu.  

Nálhúsið og hrosshárin frá Stöng

Fimmtu getraun Fornleifs lauk eftir um það bil einn sólahring, þegar Bergur Ísleifsson gaf okkur rétt svör við öllum spurningum. Skulda ég nú lesendum Fornleifs ítarlegri upplýsingar um hrosshárið sem myndin með getrauninni var af.

Rannsóknir mínar á Stöng í Þjórsárdal hófust árið 1983. Þjóðhátíðarsjóður gaf mér það sumar smápening til rannsóknarinnar, sem dugðu fyrir nokkurra vikna launum fyrir tvo stúdenta. Árangurinn var góður. Við rannsókn á gólflögum skálans, sem enn stendur opinn á Stöng og er yfirbyggður, fundust eldri, óhreyfð gólflög, og sömuleiðis veggur eldri skála undir þeim sem nú er opinn gestum.

 

Uppgröftur í skálanum að Stöng í Þjórsárdal. Einar Jónsson teiknar. Ljósm. VÖV.

Nokkrir merkir gripir fundust við rannsóknina, en sá merkilegasti kom á næstsíðasta degi rannsóknarinnar. Það var nálhúsið sem þið sjáið hér á myndinni efst.

Nálhúsið fann ég í neðst í gólflagi skálans sem liggur undir yngsta skálanum sem til sýnis er í dag. Nálhúsið fannst rétt fyrir framan pallinn (setið) sem var meðfram veggjum skálans, framarlega (austast) í skálanum.

Ég og Einars Jónsson lögfræðingur og þá sagnfræðinemi, sem vann með mér, trúðum ekki okkar eigin augum og ánægja okkar fóru ekki framhjá hópi ferðamanna sem kom í heimsókn nokkrum mínútum eftir að við fundum hlutinn. Þar fór fyrir hópi Sigurjón heitinn Pétursson trésmiður, sem lengi var forseti borgarstjórnar í Reykjavík fyrir Alþýðubandalagið og einhverjir samflokksmenn hans og kollegar frá Norðurlöndum. Sigurjón fékk að höndla hlutinn og úrskurðaði með gantalegu brosi á vör að þetta hlyti að vera eitthvað stykki úr bíl og væri glænýtt. 

Þó ég þekkti ekki neitt nálhús með þessu sama lagi, gerði ég mér strax grein fyrir því að þessi gripur væri nálhús, og staðfestu tveir sérfræðingar á Norðurlöndunum það, en þeir höfðu heldur ekki séð nálhús sem var með þessu lagi og töldu gripinn "austrænan".

Nálhúsið séð frá enda þess. Ljósm. VÖV.

Er gripurinn var kominn í hús, fór innihaldið í nálhúsinu að þorna, og losnaði það að lokum úr nálhúsinu. Þetta voru einhvers konar trefjar. Ég fór með þær til Danmerkur, þar sem þær voru greindar af dr. Jesper Trier forstöðumanni forvörslustofu Forhistorisk Museum Moesgård í Árósum, sem var á sama stað og fornleifadeildin við háskólann í Árósum, þar sem ég nam fræðin. Jesper Trier sem er "fiberolog" og hafði sérhæft sig í alls kyns tægjum og taugum í egypskum fornleifum, var ekki í miklum vafa þegar hann brá ögn af hárinu undir smásjána. Þetta voru samankuðluð hrosshár, sem ugglaust er ekki mikið öðruvísi en hrosshár af hesti Faraós.

Hrosshárin í nálhúsinu. Ljósm. VÖV.

Hrosshárum hefur líklega verið troðið inn í rör nálhússins, sem var opið í báða enda, og það gegnt því hlutverki að halda nálunum í skorðum. Ekki veit ég hvort hrosshár séu betri til þess arna en t.d. ull, en hver veit?

Aldursgreining á birkikolum og beinum úr gólflagi því sem nálhúsið fann hefur sýnt, að gólfið og húsið sé frá 11. öld. Sjá t.d. hér.

Ég tel að nálhúsið á frá Stöng geti allt eins verið íslensk smíð. Á Stöng var smiðja á 10 öld, þar sem menn unnu með kopar og á nálhúsinu er skreyti Þjórsárdals, sem er hringur með punti í miðjunni, svokallaðir "Circle-dot" eða "konsentrískir hringir", sem reyndar er líka mög algengt skreyti um allan heim. En í Þjórsárdal eru flestir gripir með skreyti einmitt með þetta einfalda, alþjóðlega "mynstur".

Nálhúsið hefur farið á sýningar í 4. löndum og talað hefur verið um að framleiða eftirlíkingar af því til sölu, og þætti mér það í lagi ef einhver hluti gróðans af slíku framtaki, sama hvað lítill hann yrði, færi á einhvern hátt í áframhaldandi rannsóknir á Stöng í Þjórsárdal, sem mér hefur reynst erfitt að fjármagna.

Nálhúsið er nú til sýnis á Þjóðminjasafni Íslands í hinu kjánalega „Þjórsárdalsbúri", sem er glerkassi hálffullur af vikri sem eitthvert hönnuðargrey hefur flippað út með í föstu sýningu safnsins. Kassinn á að gefa tilfinningu af eldvirkni og eyðingu byggðar. Eldvirkni, ein og sér, eyddi reyndar ekki búsetu á Stöng eða byggð í Þjórsárdal, svo kassinn er út í hött. Einnig er bagalegt, að vart er hægt að sjá gripina frá Þjórsárdal vegna þess að of dimmt er í þessum eldakassa Þjóðminjasafnsins, sem verður líklega að teljast eitt kjánalegast gimmick safnasögu Íslands. Vikurinn, sem notaður er í þennan undrakassa, er ekki eini sinni vikurinn úr Heklugosinu 1104, sem um tíma var talið að hefði grandað byggð í dalnum. Nú hafa fornvistfræðingar og jarðfræðingar einnig gert sér grein fyrir því, að Þjórsárdalur lagðist fyrst í eyði á 13. öld.

Ítarefni

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1989). Stöng og Þjórsárdalur-bosættelsens ophør. Í Bojsen Chris­tensen K. M. og Vilhjálmsson, V.Ö. (eds.) hikuin 15, 75-102. English summary.

Sami (1992) Færsla um grip númer 590 b í sýningarskránni Viking og Hvidekrist. Norden og Europa800-1200 (From Viking to Crusader; Wikinger, Waräger, Normannen; Les Vikings... Les Scandinaves et l'Europe800-1200) fyrir sýninguna Viking og Hvidekrist, sem var sett upp á Þjóðminjasafni Dana árið 1992 (sýningin var einnig í Paris - Berlín - Kaupmannahöfn 1992-93). Nordic Council of Ministers in collaboration with The Council of Europe; The 22nd Council of Europe Exhibition 1993.

Sami (1994) "Nálhús frá Stöng í Þjórsárdal. Í Á. Björnsson (red.). Gersemar og þarfaþing. Úr 130 ára sögu Þjóðminjasafns Íslands. Þjóðminjasafn Íslands, Hið íslenska Bókmenntafélag. Reykjavík 1994.

5. getraun Fornleifs

Fornleifur spyr eins og sauður að fornum sið: Hvaeretta á myndinni?

Veit hann það vel sjálfur, enda er leikurinn til þess gerður, að allir nema fornleifafræðingar svari. Fornleifafræðingar geta bara etið það sem úti frýs.

Vissuð þið, að hvergi í heiminum eru hlutfallslega til eins margir fornleifafræðingar eins og á Íslandi? Sú spurning er ekki hluti af getrauninni, en frekar spurning um raunalegt ástand, sem veldur því nú að þessi miklu fjöldi ágætu fornleifafræðinga mótmælir nýjum og illa hugsuðum Þjóðminjalögum sem greinilega voru ekki skrifuð af fornleifafræðingum. En var nú viturlegt að stofna fornleifafræðideild við Háskóla Íslands til að ala á heimalningshætti, skyldleikarækt og atvinnuleysi í greininni, þar sem fræðimennska er enn af skornum skammti, en stórtæk garðyrkja, óhemjuleg skurðagerð með tilheyrandi yfirlýsingagleði því mun algengari? Ef þið hafði skoðanir á því, lát heyra. En hér skal venjulegu fólki með áhuga á miklum aldri fyrst og fremst svara eftirfarandi spurningum

• A) Hvað er það sem á myndinni sést?
• B) Hvar fannst það?
• C) Í hverju fannst það?
• D) Hvað var hlutverk þess?

Hver er konan til vinstri ?

Beinin heilla, og konan hér á myndinni er engin undantekning frá þeirri reglu. Ljósmynd þessi, sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands, var tekin sumarið 1939 í Þjórsárdal, nánar tiltekið í kirkjugarðinum að Skeljastöðum, sem var nærri þar er Þjóðveldisbærinn stendur í dag.

Ég á fórum mínum ljósrit af dagbók Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar frá rannsókninni, sem hefur farið framhjá ýmsum sem telja sig hafa gert rannsóknum í Þjórsárdal skil. Ekki kemur þar fram hvaða heimsókn þessi kona tengdist. Sumir, sem séð hafa mynd þessa hjá mér, létu sér detta í hug dr. Ólafíu Einarsdóttur, sem var fyrsti viðurkenndi fornleifafræðingur Íslands. Það þykir mér sjálfum ólíklegt, þar sem ég man eftir Ólafíu sem mun breiðleitari konu af Mýrarkyni með allt öðruvísi nef en konan sem skoðaði og kjassaði beinin í Þjórsárdal sumarið 1939. En hver veit?

Myndirnar sem teknar voru í garðinum þann dag sem konan lagðist með beinunum, eru einar af þeim fáu sem teknar voru af rannsókninni að Skeljastöðum, þar sem Matthías Þórðarson sem gróf að Skeljastöðum tók ekki ljósmyndir.

Konur eru svo hverflyndar, hér er ungfrú fornleifafræði 1939 til hægri

 

Til fræðslu fyrir þá sem alltaf eru halda því fram að beinin í Skeljastaðagarði hafi legið í gjósku frá Heklugosinu árið 1104, t.d. jarðfræðingur nokkur sem aldrei kom til Skeljastaða þegar verið var að grafa þar, þó svo að hann væri með í rannsókninni í Þjórsárdal árið 1939, þá má vera augljóst af myndunum , að svo er ekki. Þótt myndin sé svarthvít, get ég séð, að askan sem liggur undir konunni og beinunum er H3 gjóskan, sem er forsögulegt lag sem Hekla spjó yfir Þjórsárdal og víðar fyrir einum 2900 árum síðan, en gjóska þessi hefur víða blásið upp og flust mikið til, enda mjög létt. Flest mannabein í kirkjugarðinum lágu á uppblásnu yfirborðinu og höfðu bein sést þar í langan tíma og verið tekin af læknastúdentum og nasistum. Mun ég greina frá því betur síðar.

Allar upplýsingar um konuna til vinstri á myndinni (til hægri á þeirri neðri) væru vel þegnar. Einhver sonur eða dóttir þekkir kannski móður sína í hlutverki hinnar ungu og glaðlegu konu, sem greinilega hafði áhuga á fornum leifum og skjannahvítum beinum.

Silfurberg í Kaupmannahöfn

 

Í Rósenborgarhöll í Kaupmannhöfn er geymt safn glæsigripa danskra konunga, svo og krónur, ríkisepli og annað sem konungum þótti gaman af áður en hraðskreiðir bílar og lífræn ræktun urðu vinsælli. Á meðal lítilfjörlegri dýrgripa konungasafnsins eru tveir teningslaga kristallaðir kalksteinar, nánar tiltekið kristallar úr silfurbergi, sem á fræðimálinu er kallað Iceland Spar, einnig kallað kalkspat, Ca[CO3].

Efst með köntunum á teningum þessum hefur verið greyptur á kristallana rammi úr gylltu silfri, en neðst standa þeir á fæti úr sama efni. Umbúnaður steinanna er þó ekki alveg eins, og steinarnir eru heldur ekki jafnstórir. Einn er 10 sm að hæð hinn nokkuð minni eða 8,9 sm. Sá stærri er, sem reyndar er ekki sá hæsti, er 689 rúmsentímetrar og hinn minni 672.

Ekki er með vissu vitað, hvenær þessi gripir komu í safn konunganna, Kunstkammeret, en líklega hefur það verið á 17. öld. Kristallarnir eru nú í því safni sem kallað er Græna Herbergið (Det Grønne Kabinet) í kjallaranum undir Rosenborg.

Lengi voru þessir kristallar skráðir sem norskir, en það eru þeir ekki, því silfurberg finnst ekki í Noregi. Þeir voru á þeim tíma ekki þekktir utan Íslands, en síðar hefur silfurberg einnig fundist og verið unnið á Spáni, í Síberíu, Japan og Suður-Afríku, og síðar í Bandaríkjunum.

Silfurbergsteningarnir í Rósenborgarhöll er taldir ættaðir úr Helgustaðanámu við Reyðarfjörð, þar sem fyrst var farið að sækja silfurberg á 17. öld, en námuvinnsla sem að lokum eyðilagði hreinleika silfurbergsins hófst þó ekki fyrr en eftir 1850. Silfurberg finnst á tveimur öðrum stöðum á Austurlandi.

Í ferðalýsingu Ferdínands Albrechts hertoga af Braunschweig-Lüneburg-Bevern frá 1670 lýsir Ferdínand því sem hann sá í safni Danakonungs:

Ein grosser hohler Stein gantz voll Amathistern, so auch in Norwegen gefunden werden. Chrystall aus Issland, welchen, wie auch den Norwegischen Edelgesteinen, es nur daran fehlet, dass sie nich zur rchten MATURITÄT kommen können.

Friðrik 3. Danakonungur og Íslands

Tveimur árum áður en Ferdínand Albrecht hertogi heillaðist af óþroskuðum steinum (kristöllum) Friðriks 3, skipaði Friðrik konungur steinskurðarmeistara og aðstoðarmanni hans að sigla til Íslands og dvelja þar í sex mánuði til að vinna þar íslenskan kristal.  Mun Erasmus (Rasmus) Bartholin prófessor í stærðfræði og síðar læknisfræði við Hafnarháskóla líklegast hafa staðið á bak við þann leiðangur, þar sem hann ráðlagði flotanum danska sem átti að koma námumanninum til Íslands.

Menn hafa svo gefið sér að Bartholin hafi þakkað konungi aðstoðina við að ná í kristalla til Íslands með því að færa konungi að gjöf hina tvo silfurbergskristalla frá Helgustaðanámu. Hafa kristallarnir þá hugsanlega verið settir í umbúnað sinn árin 1668-69.

Telja fróðir menn að Bartholín hafi haft áhuga á silfurberginu frá Íslandi fyrir rannsóknir sínar eða áhuga, en síðar notuðu þekktir vísindamenn í Evrópu silfurberg til rannsókna. Má þar nefna danska stjarnfræðinginn Ole Rømer, tengdason Bartholins, hollendinginn  Christian Huygens (1629-95) og Isaac Newton (1642-1727).

Strýturnar úr ametysti, eru 3,1 og 3,0 sm að lengd.

Talið er, að upphaflega hafi tvær strýtur úr ógegnsæjum vínrauðum ametyst verið límdar ofan á teningana. Þannig er einn kristallana nú hafður til sýnis í Kaupmannahöfn Þessar strýtur eru líka enn til í safni Danakonunga, í Det Grønne Kabinet, og bera númerin  320 og 321.  Geta strýturnar, ein áttstrend en önnur með ferningslaga þversnið, vel verið komnar frá Íslandi, þar sem ametyst er einnig að finna.

Sumir fræðimenn hafa leikið sér af þeirri hugmynd að silfurberg hafi verið notað sem svokallaðir sólarsteinar á miðöldum. En þegar nefndir eru sólarsteinar (solarium) í miðaldaannálum kirkna var þó örugglega ekki alltaf átt við kristalla, heldur sólúr úr steini. Bergkristall gæti einnig hafa verið notaður. Peter heitinn Foote gaf árið 1956 út grein um sólarsteina og gerði danskur fornleifafræðingur skýringar hans að sýnum og hefur sá, Thorkild Ramskou, kallaður Ramses, síðan verið þökkuð skýring á sólarsteinum, sem ég held að sé röng. Meira um það síðar.

Ítarefni

Garboe, Aksel 1959. Geologiens historie i Danmark: Fra myte til videnskab. C.A. Reitzel, Kbh.

Hein, Jørgen 2009. The tresure Collection at Rosenborg Castle II; The inventories of 1696 and 1718; Royal Heritage and Collectin in Denmark-Norway 1500-1900. [Udg. Af Selskabet til Udgivelse af danske Mindesmærker]. Museum Tusculanum Press. [Gripunum er lýst á blaðsíðum 139 og 140. og bera silfurkristallarnir númerin 268 og 269. Jørgen Hein naut aðstoðar Dr. Sveins Jakobssonar við kafla sinn um kristallana frá Íslandi]. Myndirnar hér að ofan eru úr bók Jørgen Heins.

Leó Kristjánsson 2007. Silfurberg og þágttur þess í þróun raunvísinda og ýmissar tækni, einum á 19. öld: Minniblöð og heimildaskrá. Jarðvísindastofnum Háskólands, Raunvísindastofnun Háskólans, Önnur útgáfa, nóv. 2007.

Leó Kristjánsson 2001. Silfurberg: einstæð saga kristallanna frá Helgustöðum. Jökull 50, Reykjavík 2001, bls. 95-108.

Grein um Silfurberg á Wikipedia.

Þakka ég einnig Peter Kristiansen safnverði á Rosenborgarsafni fyrir upplýsingar.

Viðbót 1.6. 2012 

Ég fékk um daginn neðanstætt bréf frá Leó Kristjánssyni jarðeðlisfræðingi við HÍ, sem ég þakka innilega fyrir, en Leó hefur manna mest rannsakað silfurbergið og skrifað um það:

Sæll Vilhjálmur,

ég var að lesa fróðleg skrif þín um silfurbergs-skrautmuni í Rósenborgarhöll. Ég er mjög áhugasamur um íslenska silfurbergið og hef síðan 1995 tínt saman ýmis gögn um það, að mestu í tómstundum. Áhersla mín hefur þó einkum verið á notkun þessa efnis í raunvísindarannsóknum, frekar en t.d. á verslun með það, eða á sýnum af því á söfnum. Ég hafði ekki heyrt af mununum sem þú lýsir eða af frásögn Ferdinands hertoga, en er svona "paa staaende fod" sammála um að kristallarnir sem þeir eru úr gætu hafa komið til Danmerkur 17. öld. Mér hefur fundist líklegt að Ole Worm hefði eignast sýni af silfurbergi, en ekkert óyggjandi hef ég þó séð um slíkt í bók H.D. Schepelerns 1971 um Museum Wormianum sem ég á, né í bókum hans og Jakobs Benediktssonar um bréfaskipti Worms. Það er hinsvegar spurning hvenær tækni við að saga og/eða slípa svona efnivið hafi komist á nógu hátt stig til að smíða hallar-kubbana úr kristöllum sem í upphafi voru örugglega frábrugðnir teningslögun. Silfurberg klofnar eða springur mjög gjarna eftir sínum náttúrulegu þrem skakkstæðu stefnum; stórir saltkristallar úr þýskum námum hefðu líklega verið bæði auðfengnari og auðveldari að sníða til í teninga en silfurbergið. Þú nefnir að silfurberg tengist einhverjum rannsóknum Ole Rømers, ég hef ekki haft fregnir af því fyrr og væri þakklátur fyrir frekari upplýsingar þar að lútandi. Frásagnir hef ég séð um að Danir hafi stillt út stórum silfurbergskristöllum á einhverjum heimssýningum o.þ.h. á 19. öld. Ég hef ekki haldið öllum slíkum frásögnum til haga, en til dæmis segir G. vom Rath í Annalen der Physik 132, bls. 530, 1867 að á því ári hafi í der dänischen Abtheilung der Pariser Ausstellung verið (ótilsniðinn) kristall að stærð 2 1/2 fet og breidd 1 fet.

Sitthvað í umfjöllun um silfurberg í seinni tíma ritum m.a. hinni íslensku Wikipediu er ónákvæmt, raunar einnig í því sem ég hef skrifað sjálfur vegna þess að nýjar upplýsingar er ég að finna smátt og smátt. Skrá um ýmis rit mín og erindi varðandi silfurbergið er á heimasíðunni www.raunvis.hi.is/~leo undir "Web-publications". Ég bendi sérstaklega á 400 bls. skýrslu frá 2010 sem hægt er að lesa og prenta út. Ég mun vonandi bæta við hana mörgum heimildum o.fl. síðar á árinu. Nýjasta grein mín sem aðgengileg er þar kom út fyrir nokkrum dögum í tímaritinu History of Geo- and Space Sciences. Af þessum ritum má vel draga þá ályktun, að Helgustaðanáman sé merkasti staður á Íslandi í heimssögulegu tilliti. Hinar ýmsu stofnanir (landshlutans og landsins) sem sjá um byggðaþróunar-, umhverfis-, ferða- og safna-mál, ættu að geta nýtt sér þá staðreynd á ýmsan hátt.

Sumir fjölmiðlar einkum útlendir hafa löngum haft furðu mikinn áhuga á sólarsteinum og þessháttar "fornmanna-vísindum". Jókst hann enn eftir birtingar greina í ritum Konunglega Vísindafélagsins í London á nokkrum síðustu árum (Hegedüs o.fl. 2007, Ropars o.fl. 2012) sem fjalla m.a. um fund kalkspat-mola í gömlu skipsflaki í Ermarsundi. Ég er sammála þér, Þorsteini Vilhjálmssyni (sjá kafla hans í ritinu  Íslensk Þjóðmenning 7, 1990) o.fl.skynsömum mönnum sem ég hef rætt við, um að hæpið sé að tengja sólarsteina úr fornritum við hvort heldur er silfurberg eða landafunda-sjóferðir, af ýmsum ástæðum. Ég hef því látið öðrum eftir að ræða um þau mál á prenti. Ritgerð Peters Foote 1956 hefur farið fram hjá mér en ég er að verða mér úti um afrit. Árni Einarsson líffræðingur sagði mér fyrir nokkrum árum frá sólarsteinum í máldögum kirkna og hefur birt grein í Griplu XXI 2010 þar sem þeir koma við sögu. Ég vissi ekki að þar gæti verið um sólúr úr steini að ræða eins og þú nefnir, hélt frekar að það hefðu kannski verið steinar með hringlaga formum í, eða steindir sem sýndu einhver sérstök litbrigði (enda mun Sonnenstein á þýsku allavega nútildags geta átt við tiltekið feldspat með þesskonar eiginleika).

Kveðja,

Leó Kristjánsson

Íslenskar súpermýs

 

Nýlega minntist ég á Åge Meyer Benedictsen. Langamma hans á Íslandi hét Jarþrúður Jónsdóttir og trúði því að íslenskar mýs gætu róið á kúadellum. Íslendingar trúa oft hvaða dellu sem er. Má til að mynda nefna Kínverja nokkurn sem vill verða keisari uppi á öræfum og dellunni í íslenskum fjármálafurstum áður en allt hrundi á Fróni. Ég reyndist sannspár í færslu minni um þá í frásögninni um súpermýsnar íslensku, sem fyrst birtist 6.11.2007.

---

Dr. Ebenezer Henderson, Skotinn sem gerðist prestur í Danmörku og dreifði biblíum út um allt, velti líka fyrir sér veraldlegum fyrirbærum. Hann velti fyrir sér íslenskum músum í ferðabók sinni frá Íslandi árið (1818). Þar skrifar hann á blaðsíðum 417-19 um athuganir Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar, sem fyrst komu út í Íslandslýsingu þeirra árið 1772. Rannsóknir þeirra bentu til þess að hagamýs söfnuðu berjum og öðru ætilegu á þurrar kúadellur, sem þær svo roguðust með niður að næsta læk, hoppuðu um borð og stýrðu dellunni með halanum, þangað til þær voru komnar heilu og höldnu á áfangastað.

Hr. Hooker, sem einnig ferðaðist á Íslandi, henti gaman af þessari vitleysu hjá Eggerti og Bjarna og segir okkur að sérhver viti borinn Íslendingur hlægi af þessari upplýsingu Eggerts og Bjarna.

En Henderson var trúmaður og hann tilkynnti lesendum sínum með mikilli andargift í bók sinni Iceland: Or the  Journal of A Residence in the Island during the Years 1814 and 1815:

"Having been apprised of the doubts that were entertained on this subject, before setting out on my second excursion, I made a point of the account, and I am happy in being able to say, that it is now established as an important fact in natural history, by the testimony of two eye-witnesses of unquestionable veracity, the clergyman of Brjamslæk, and Madame Benedictson of Stickesholm, both of whom assured me that they had seen the expedition performed repeatedly".

 Ebenezer Henderson hafði mikil áhrif á skeggtísku Össurar Skarphéðinssonar

Madame Bendediktsson, sem hét Jarþrúður Jónsdóttir (og var kona Boga Benediktssonar faktors og fræðimanns) hafði á sínum yngri árum haft möguleikann á því eina kvöldstund, að virða fyrir sér mýs við strönd lítils stöðuvatns, og sjá hvernig litlu dýrin léku listir sínar sem ferjumenn. Maddaman greindi einnig frá því að mýsnar hefðu notað þurra sveppi sem töskur.

Annað hvort hefur frú Jarþrúður sjálf verið á sveppum þetta sumar, eða að hún hafi verið berdreymin í meira lagi og hefur máski séð fyrir sér Íslendinga árið 2007 fyrir utan Bónusverslun, en ekki getað sett þá sýn í samhengi - ekki trúað sínum eigin draumum.

Þetta athæfi íslenskra músa þótti enn svo merkilegt árið 1832, að alþýðufræðararnir hjá Penny Magazine sögðu frá þessu og bættu við myndinni af íslenskum músum á siglingu.

Nú er vandamálið bara, að ég veit ekki hvort þetta er rétt eða rangt. Ég hef aldrei fylgst með músum. Geta íslenskar mýs siglt á kúadellum og hafa þær yfirleitt leyfi til þess? Sumir íslenskir fjármálasnillingar geta greinilega siglt á hvaða dellu sem er og er þeim trúað fram í rauðan dauðann.

Tóm steypa

 

Í frétt Sjónvarpsins í fyrrakvöld var greint frá því að Húsafriðunarnefnd freistaðist þess nú friðalýsa hús og mannvirki í Skálholti undan viðundrinu sem menn byggðu á liðnum vetri við norðurhlið Skálholtskirkju. Ég vona að Húsafriðunarnefnd verði kápan úr því klæðinu.

Með núverandi menntamálaráðherra, sem neitað hefur að taka afstöðu til ólöglöglegar leyfisveitingar Fornleifaverndar Ríkisins, sem gaf út leyfið til að óskapnaðurinn í Skálholti yrði reistur, er það borin von að sú ósk Húsaafriðunarnefndar rætist. Fornleifavernd Ríkisins neitar einnig að tjá sig um málið, svo líklegast verður að fara með þá beiðni fyrir einhverja nefnd sem getur rakið garnirnar úr Fornleifavernd Ríkisins og kennt ráðherra stjórnsýslu.

Færi ég einnig fréttamanni sjónvarpsins bestu þakkir fyrir að sýna alþjóð aðeins betur hvers konar ævintýrakarlar og leiktjaldasmiðir hafa verið að verki í Skálholti. Tilgátuhús sem á að sýna byggingalist fyrri alda á einum helgasta stað landsins, inniheldur plast, tjörupappa og gerviefni og greinilega líka hraðsteypu eins og sýnt var í sjónvarpsfréttinni.

Svo er því borið við, að Þorláksbúð með plastdúk og steypu sé byggt með húsagerð á Stöng í Þjórsárdal sem fyrirmynd. Svo er ekki, og get ég sagt það með ró í huga, þar sem ég hef manna mest rannsakað minjar að Stöng í Þjórsárdal. Skúrinn í Skálholti, og Þjóðveldisbærinn við Búrfell í Þjórsárdal kemur byggingum á Stöng í Þjórsárdal ekkert við. Þó að yfirsmiðurinn að Þorláksbúð með steypuslettunum, hafi smíðað innviði fyrir hugmyndakirkju arkitekts sem teiknaði „eftirmynd kirkjunnar á Stöng", þá er ekki þar með sagt að sú kirkja eigi nokkuð sameiginlegt með þeim byggingum sem á miðöldum stóðu á Stöng í Þjórsárdal.  Ég stjórnaði rannsóknum á kirkjurústinni á Stöng í Þjórsárdal, og ég vil meina að kirkjulíkanið sem var reist við Þjóðveldisbæinn eigi ekkert skylt vil kirkju þá sem stóð á Stöng í Þjórsárdal. Sjá hér. Hér má hins vegar lesa grein um rannsóknirnar á kirkjunni Þjórsárdal og einnig hér og hér.

Bið ég aðstandendur byggingarinnar sem klambrað hefur verið saman norðaustan við dómkirkjuna í Skálholti vinsamlegast um að hætta að ljúga opinberlega til um hvar þeir hafa sótt sér hugmyndir að byggingu sinni. Hugmynd þeirra er kannski sótt í teikningar arkitektsins Hjörleifs Stefánssonar, en Hjörleifur hefur hins vegar hina mestu ímugust á því fyrirbæri sem reist hefur verið í Skálholti á síðastliðnum vetri. Hann sagði sig úr stöðu formanns í Húsafriðunarnefnd vegna þess að þessu furðubygging varð að veruleika í trássi við ráðleggingar Húsafriðunarnefndar.

Menn, eins og Gunnar Bjarnason smiður, ættu að sjá sóma sinn í því að taka þessa hræðilegu byggingu sína niður og reisa hana annars staðar, þar sem hún veldur ekki spjöllum. Ég legg til að hann biðji Fornleifavernd og Menntamálaráðyneytið um fjárhagslega hjálp til þeirrar framkvæmdar. 

Líkneskjadýrkun

 

Þjóðminjaverði og Skáksambandi Íslands kemur akkúrat ekkert við hvað einhver maður úti í bæ selur á uppboði. Það sem hann selur eru ekki minjar eða fornleifar í skilningi þjóðminjalaga. Skáksambandið seldi manninum gripina, og þar með voru þeir og "verðmæti" þeirra úr sögunni fyrir Skáksambandið.

Ég á sjálfur skyrdollu sem Bobby Fischer skrifaði "Fucking Jews" á, tyggjóklessu sem Sæmi Rokk tuggði fyrir 1. skákina sem tefld var, fjórar flugur sem Boris Spassky fann á hótelherbergi sínu á Hótel Sögu, sem og kaffibrjóstsykur hollenskan, sem dr. Max Euwe gleymdi heima hjá föður mínum. Skáksambandið fær aldrei þessa gripi eða ágóðann af sölu þeirra - ALDREI!

Menn eru svo að hlæja af monstransi kaþólikka með blóði fv. páfa sem nýlega kom í karmelítaklaustrið í Hafnafirði. Það er hægt að kyssa og kjassa í þeim tilgangi að fá allra sinna meina bót. Mér sýnist þó, að líkneskjadýrkun á gripum sem notaðir voru af sjúkum gyðingahatara, sem tekinn hefur verið í heilagra manna tölu á Íslandi, vera álíka helga fyrir suma Íslendinga eins og blóðnasablettur úr páfa. Ekki er öll vitleysan eins. Fetíshismi er greinilega ríkur í sumum Íslendingum.

Maður getur furðað sig á yfirlýsingagleði þjóðminjavarðar, sem í afskiptum sínum af því hvað maður úti í bæ gerir við eignir sínar, fer langt út fyrir starfssvið sitt og -reglur.

Stúlkan frá Egtved

Stundum skilur maður einfaldlega ekki baun í tilganginum með sumum rannsóknum á fornleifum. Síðast fékk ég þá tilfinningu er ég heyrði í fréttum hér í Danaveldi um verkefni líffræðings nokkurs við Kaupmannahafnarháskóla. Hann DNA-greinir hár úr fólki frá bronsöld, sem fundist hafa í mýrum í Evrópu.

Líffræðingurinn, Morten Allentoft að nafni, safnar nú hárlokkum af mýrarlíkum, þ.e. fólki sem fórnað hefur verið, eða grafið, í mýrum í Þýskalandi, Póllandi. Oftast eru bein þessa einstaklinga alls ekki varðveitt, en húð og hár eru meira eða minna varðveitt og sömuleiðis fatnaður. Nú síðast fékk Allentoft lokk úr hári Egtved stúlkunnar, sem fannst í Egtved á Jótlandi árið 1921.

Egtved Nazi style

Stúlkan frá Egtved er talin einn merkasti fornleifafundur í Danmörku, þó svo að hún hafi ekki verið nema um 16-18 ára að því er fróðustu menn telja. Hún gaf upp öndina, blessunin, um 1357 f.Kr. Þá var hún sveipuð kýrfeldi og lögð í kistu sem var gerð úr eikarbol.

Kongelig Egtved

Tilgangurinn með DNA-rannsókninni á hárinu á bronsaldarfólki er sagður vera til þess að sjá, hvort einhver skyldleiki sé með þeim sem teknir hafa verið af lífi eða grafnir úti í mýri á bronsöld.

Back to the ´60s

Þegar ég las um þetta verkefni Allentofts og heyrði, var mér spurn: Telur maðurinn virkilega að hann gæti séð náinn skyldleika manna á milli, þótt þeir hvíli lúin bein eða hafi endað daga sína í mýri einhvers staðar í Evrópu?  Ég leitaði því betri upplýsinga en fjölmiðlar gáfu. Blaðamenn skilja ekki alltaf allt samhengið, þótt þeir vilji komast á þing og verða forsetar.

Gry Egtved

Kom þá ýmislegt í ljós, sem skýrði fyrir mér rannsóknina - og kannski ekki. Kristian Kristiansen, prófessor í fornleifafræði við háskólann í Göteborg ber ábyrgð á verkefninu. Hann langar að endurrita sögu bronsaldar - ekki meira né minna. Hann telur skoðun þá um bronsaldarsamfélagið í Norður-Evrópu, sem hingað til hefur verið við lýði, úrelda. Kristiansen sættir sig ekki lengur við þá túlkun kollega sinna, að bronsöld í Norðurevrópu hafi verið tími lítilla fólksflutninga og ferðalaga. Krisiansen, sem er Dani, telur þessu öðruvísi farið og telur að ýmsir fundir á síðustu árum sýni að mikil hreyfing hafi verið á fólki. Þetta telur  hann m.a. sig sjá í forngripunum.

Lone, akademikerpigen fra Egtved

 

Hann telur að DNA muni gefa svarið. Ég held ekki. Ég held að það sé þegar hægt að sýna fram á hve lítið skylt og blandað fólk í Danmörku, Svíþjóð, Pólandi og Þýskalandi var á bronsöld, með beinamælingum einum saman. Mikill staðbundinn munur í er keramík, en glæsigripir, sem gætu hafa borist um langa vegu sem verslunarvara, þurfa ekki endilega að sýna uppruna þess fólks sem þeir finnast hjá. Gripur frá Búlgaríu í Danmörku sýnir ekki endilega að einhverjir frá Búlgaríu hafi verið í Danmörku.

Kristiansen telur konuna geta hafa verið langförula, því að það er talið að konur hafi oft verið sóttar langt í burtu til að giftast, t.d. til þess að styrkja bönd milli stríðandi hópa. Því telur Kristiansen að DNA úr stúlkunni frá Egtved geti sýnt að hún hafi komið annars staðar frá á Jótlandi eða t.d.  frá Sjálandi. En á móti má spyrja, var mikill munur á erfðamengi fólks í austur og vestur Danmörku á þessum tíma? Til þess þarf auðvitað enn frekari DNA rannsóknir, en þær hafa ekki farið fram. Varðveitt bein eru líka af skornum skammti og beinamælingar (osteometria) er því erfið.

Av,er hun ikke fra Boring?

Því er oft þannig farið, að þótt gripur sem finnst á Norðurlöndunum, sem er greinilega kominn langt að, þá þýðir það ekki að fólkið sem átti hann hafi verið aðkomufólk úr fjarlægum löndum.

Nú er bara vonandi, að ekki komi í ljós að Egtved stúlkan var söngelskur drengur sem hafði gaman af blómum og að setja hár. En það þætti þeim í kynjafræðinni líklega afar kræsilegt.

Oldtidsfund, men skide sensuel, ikke? Lige efter Prof. Kristiansens hoved.

Ég er hins vegar viss um, að ef ég fengi lokk úr hári konu minnar, og sendi hann til Allentofts, þá myndi koma í ljós að þær væru nátengdar, enda er konan mín komin af svipuðum slóðum og Egtved stúlkan, og hefur sama fólkið búið þar lengi og talað einkennilegt tungumál.

Efst má sjá Flemming Kaul fornleifafræðing við Þjóðminjasafn Dana (tvífara Kristjáns IV) segja frá stúlkunni frá Egtved á makalausri densku (Danglish).

Skálholtsskemmdarverkið

Í mikilli langloku um Þorláksbúð á Vísis.is, lýsir Bjarni Faust Einarsson kollega minn yfir skoðun sinni á Þorláksbúð hinni nýju. Enginn þarf að vaða í villu um, að flestir fornleifafræðingar á Íslandi, sem bera virðingu fyrir fræðunum sínum, líst illa á Þorláksbúð. Það á svo sannarlega við um Bjarna Einarsson, þó hann tjái sig seint um málið og þekki greinilega ekki alla enda þess. Ekki hafa nú samt margir fornleifafræðingar, aðrir en við Bjarni, lýst skoðun okkar opinberlega, nema ef vera skyldi Þjóðminjavörður. Hinir eru auðvitað allir lafhræddir við vald Fornleifaverndar Ríkisins, sem er hin eini sanni sökudólgur, því Fornleifavernd gaf leyfi til að viðundrið í Skálholti yrði byggt.

Í grein Bjarna á visir.is er greint frá fundi sem Fornleifavernd Ríkisins boðaði til í ársbyrjun 2012. Þann fund skrifaði ég um og hvatti menn til að fjölmenna á hann. Þá skrifaði ég mikið um Þorláksbúð og sýndi fram á hver tók ákvörðunina um bygginguna og hvar ábyrgðin lægi. Hún liggur algjörlega hjá Fornleifavernd ríkisins. Það hefur Menntamálaráðuneytið staðfest. Ég sendi ráðuneytinu fyrirspurn (sjá hér), henni var svarað á þennan hátt.

Bjarni (sjá mynd) greinir frá því að starfsmenn Fornleifaverndar Ríkisins hafi á fundinum ekki litið svo á að Þorláksbúð væri tilgátuhús, heldur eins konar skýli líkt og skýli það sem reist var á Stöng í Þjórsárdal árið 1957. Sú upplýsing stangst svo um munar á við þær upplýsingar sem fornminjavörður Suðurlands gaf við leyfisveitinguna. Uggi Ævarsson, skrifar ekkert slíkt í leyfisveitingu sinni eftir að hann hafði  greinilega fengið skipun frá yfirmanni sínum Kristínu Sigurðardóttur um hvað hann ætti að gera. Sjá einnig hér. Þetta sýnir greinilega, að fyrir utan að vera ekki starfi sínu vaxnir, þá þekkja starfsmenn Fornleifaverndar ekki sögu minjaverndar sem skyldi.

Skýlið sem reist var yfir Stöng árið 1957 er allt annars eðlis en smekkleysan í Skálholti. Það var m.a. reist fyrir tilstuðlan dr. Kristjáns Eldjárns yfir rústir sem voru rannsakaðar að hluta til (Þótt sumir teldu þær fullrannsakaða); til að koma í veg fyrir algjöra eyðileggingu þeirra. Þorláksbúð er hins vegar eyðilegging, sögufölsun úr gerviefnum, tímaskekkja, eyðsla á almannafé og smekkleysa í einni og sömu byggingunni. Hún er bautasteinn yfir póltíska spillingu og andlegan vanmátt íslenskrar minjavörslu.

Miðað við þann óskunda sem Fornleifavernd Ríkisins hefur haft í frammi varðandi Stöng sjá hér, hér og hér, þá ætti sú stofnun að hafa hægt um sig að nota skýlið á Stöng til að afsaka sig út úr fyrirbærinu við kirkjumúrinn í Skálholti. Þetta er ein lélegasta afsökun sem komið hefur frá Fornleifavernd Ríkisins.

Kjarni málslins er sá, að Þorláksbúð var reist í trássi við skýr ákvæði í lögum, en með leyfi frá Fornleifaverndar Ríkisins, sem á að fylgja þeim lögum en ekki að brjóta þau.

Þorláksbúð er ólögleg framkvæmd og hana þarf að fjarlægja, samkvæmt lögum og í leiðinni yfirmann fornminjavörslunnar sem einn bar ábyrgð á þessu ömurlega lögbroti.

Sjá einnig færslu hér í dag um spillinguna í fornleifavörslunni á síðasta áratug 20. aldar. Össur Skarphéðinsson umhverfisráðherra hringdi í Þjóðminjavörð og Náttúrvernd Ríkisins til að þjösna í gegn sumarbústað lyfsala nokkurs. Bústaðurinn var reistur ólöglega í Berufirði á Barðaströnd.