Dellufornleifafræði í tímaritinu Sögu

Fyrir tæplega tveimur árum var hér á Fornleifi gagnrýnd afar viðvaningsleg túlkun á merkum grip fornum, sem enn er notaður í Helgafellskirkju. Það er kirkjuklukka frá 16. öld (á klukkunni er steypt árið 1547), en gagnrýni mín var sett fram í tengslum við klausturverkefni undir stjórn Steinunnar Kristjánsdóttur prófessors við HÍ. Sjá meira í grein minni frá 2015 sem ber heitið Klausturrannsóknin undir smásjá Fornleifs.

Ég sendi í ágúst 2015 Steinunni grein mína og álit á hlekk í tölvupósti, en setti einnig hlekkinn á smettiskruddu klausturverkefnisins sem kallast afar furðulegu nafni á ensku, Monasticism in Iceland.

Ég fékk því miður engin viðbrögð frá Steinunni, hvorki svör á blogginu ellegar á Facebook. Greinilega trúir Steinunn ruglinu í sjálfri sér líkt og svo oft áður, því hún endurtók villurnar í greinarstúfi sem nýverið gaf út ásamt Völu Gunnarsdóttur í tímaritinu Sögu (LV:2017). Þar er hvergi minnst á gangrýni mína á túlkun hennar (sem reyndar var upphaflega kölluð uppgötvun nemanda hennar Völu Gunnarsdóttur) á klukkunni í Helgafellskirkju, sem höfundarnir skilgreina sem bjöllu.

Kirkjuklukkan nú sögð spænsk og sýna heilaga Barböru

Steinunn heldur að lítil mynd sem á klukkunni er, sem hún hefur ákveðið að sé spænsk og það án nokkurra haldbærra raka, sýni tengsl við Katrínu af Aragóníu en að dýrlingurinn á myndinni sé heilög Barbara.

... en fyrst var það Katrín (Catalina) af Aragon

Steinunn Kristjánsdóttir hélt hins vegar eftirfarandi fram árið 2015 á FB klaustursverkefnisins, sem einnig var til vonar og vara sett á FB Þjóðminjasafnsins: 

Aftur á móti virðist sem að konan á myndinni eigi að vera Catherine af Aragon sem var drottning á Englandi árin 1509-1533. Hún var gift Henry VIII, en blómið á myndinni er merki Tudor ættarinnar - Tudor rósin. Það sem líkist ávexti er granateplið frá Granada og er það skjaldarmerki ættar Catherine. Catherine var mjög vinsæl drottning meðal almennings á Englandi og var heittrúaður kaþólikki. Hún sýndi trú sína vel þegar hún neitaði að skilja við Henry VIII þegar hann hafði hug á að giftast Anne Boyelin. Að lokum afneitaði Henry völdum páfans á Englandi og fékk hjónabandinu við Catherine lýst sem ógildu.

Katrín af Aragóníu hefur aldrei hlotið helgi. Konan á myndinni á bjöllunni gat því á engan hátt verið Katrín þó Steinunn héldi því fyrst fram. Það var ekki fyrr en 2011 að leikari og uppistandari í Georgíu í Bandaríkjunum hafði samband við erkibiskup bandarískan og stakk upp á því að Katrín af Aragóníu yrði tekin í dýrlinga tölu. Maðurinn, sem var atvinnulaus leikari, var greinilega að vekja athygli á sjálfum sér frekar en Katrínu (sjá hér). Katrín af Aragóníu hefur aldrei borið geislabaug á neinum myndum af henni. Það hefðu Steinunn og Vala geta gengið úr skugga um án þess að vera hið minnsta menntaðar í miðaldafornleifafræði.

Í greininni í Sögu LV -1 2017 hefur sagan hins vegar umbreyst og þróast örlítið í meðförum óvenjufrjós ímyndunarafls Steinunnar, því nú heldur Steinunn því fram að dýrlingurinn á myndinni sé engin önnur en heilög Barbara. En Steinunn gleymir því, þó hún hafi sjálf fundið hollenska Barbörumynd úr pípuleir í brotum á Skriðuklaustri, að heilög Barbara var iðulega sýnd með pálmagrein í hægri hendi. Það fer nú lítið fyrir henni á myndinni á bjöllunni frá Helgafelli. Hvað varð af pálmagreininni Steinunn?

Granateplið í tengslum við Katrínu af Aragon.

Höfundar greinarinnar um kirkjuklukkuna í Helgafellskirkju, Steinunn og Vala, héldu því upphaflega fram að granateplið sem sést á kirkjuklukkunni að Helgafelli sé hluti af ættarskildi ættar Katrínar. Enn er vaðið í villu. Þær gleyma einnig að nefna að Katrín var fyrst lofuð og gefin Artúri, bróður Hinriks VIII. Foreldrar Katrínar voru Ferdinand II af Aragoníu (Aragónía liggur á norðaustur-Spáni víðs fjarri Granada) og Ísabella (Elísabet 1) af Castillíu.

Eftir að herir þeirra hjóna höfðu endanlega ráðið niðurlögum á veldi Nasrid konunganna múslímsku (Imarat Gharnatah í Al-Andaluz sem stofnað var 1230 e.Kr.), tóku hjónin sér af og til búsetu í höllinni Alhambra.

Nafn borgarinnar og héraðsins umhverfis var ekki Granada á tímum Nasrid ættarinnar - heldur Gárnata (Karnatha) sem þýðir hæð útlendinganna á arabísku og vísar til þess að gyðingar, sem fyrir múslímunum voru ávallt útlendingar og óæðri músílmönum, bjuggu í miklum mæli á þeirri hæð sem borgríkið fær nafn sitt af. Borgin var reyndar einnig nefnd Gárnata al-Yahud á arabísku. Gyðingar í Granada, sem síðar flýðu í miklum mæli undan Ferdínandi og Ísabellu, m.a. til Portúgals og síðar til Hollands, voru rétt mátulega þolaðir af múslímum, því þekking þeirra, lærdómur og hagleikur kom sér vel fyrir hina múslímsku herfursta, sem keyptu sér það sem hugurinn girntist.

Granada var því aðeins hljóðmyndun af nafninu Gárnada. Ferdínand hinn kaþólski og Isabella spúsa hans, foreldrar Katrínu litlu og ófríðu, voru í furðu æðiskenndu gyðingahatri sínu eftir að múslímar höfðu verið hraktir á brott úr Gárnata. Þau hjónin gerði allt til að koma þeim í burtu og m.a. þess vegna varð Gárnata al-Yahud að Granada, fyrst og fremst með vísun til Maríu Meyjar og ávaxtar hennar Jesús, og táknaði granteplið la granada á trénu el granado, á myndmáli miðalda og endurreisnartímabilsins að María sé þunguð. Granateplið var einnig tákn eða allegoría fyrir kirkjuna sem safnar sama þeim sem trúa (með vísun til berjanna/fræjanna í fræbelgnum), og á síðmiðöldum er granateplið stundum sýnt í hendi Jesúbarnsins og táknar hið nýja líf sem fórnað er fyrir mannkynið. Hins vegar var granateplið aðeins lítill hluti af skjaldamerki ættar Katrínar árið 1492.

Katrín hljóp í spik sem hústrú Hinriks og fæddi honum engan karlkyns erfingja

Þess ber að geta að þegar Hinrik VIII var að reyna að losa sig við Katrínu, því hún gat ekki fætt honum annað en lífvana drengi og stúlkur en aðeins eina lifandi stúlku (Maríu). Karlstaulinn var einnig farinn að daðra við aðrar konur. Hann taldi að hjónabandið með Katrínu væri undir álögum og að bróðir hans Artúr hefði í raun átt samfarir við Katarínu og að hún hafi alls ekki verið hrein mey þegar Hinrik tók við henni og kvæntist.

Hinrik VIII leitaði m.a. ráða hjá sefardískum (spænskum) rabbínum búsettum í Modena á Ítalíu til að losast undan hjúskaparheitunum. Hann taldi gyðinga geta lagt til frumkristin rök fyrir því að hann fengi veittan skilnað. Í guðfræði Sefaradim-gyðinga var fjölkvæni leyft og skilnaður gerður auðveldari en hjá þýskum gyðingum. En hann gat ekki kallað til Englands gyðinga því þeir höfðu verið bannaðir þar í landi síðan 1290. Þess vegna lét hann kalla til Englands guðfræðing einn, kristnaðan gyðing Marco Raphael að nafni, til að færa sér þægileg rök úr lögmálið gyðinga. Hinrik útvegaði sér m.a. Talmúd til til að leita raka og vísdóms til að losa sig við Katrínu. Hann vissi greinilega hvað fór í taugarnar á Katrínu af Aragon og foreldrum hennar (sjá t.d. hér), sem voru meðal svæsnustu gyðingahatara, kaþólskra sem sögur fara af.

Ekki fór mikið fyrir granateplinu í skjaldamerki konungsættar spænsku. Faðir Ferdínands II var farin að kalla Granada hluta af spænska konungsríkinu árið 1475. En sigur þar var víst mest í munninum á kóngsa. Granateplið var þó ekki tekið upp sem merki Granada-ríkisins fyrr en eftir fullnaðarsigur sonarins yfir Nasrid konungunum. Þá var ávexti Maríu Meyjar, komið fyrir í skjaldamerki konungsættarinnar í mýflugumynd og reyndar fyrst á gullmynt, svo kölluðum exelentum /exelente de Granada), sem hafin var slátta á árið 1497. Hins vegar er það alrangt að granateplið hafi verið skjaldamerki ættar Katrínar líkt og Steinunn hélt upphaflega fram árið 2015.

Granatepli á tveimur greinum var merki Granada eftir 1492 og sést fyrst neðst á hinum konunglega skildi á myntum frá 1497. Á Skjaldamerki Katrínar á Englandi, meðan að hún var drottning, fór sömuleiðis lítið fyrir granateplinu, sem upphaflega var kaþólskt tákn fyrir Jesús, barn Maríu meyjar.

 

Myndin á Helgafellsklukkunni sýnir í raun Maríu mey

Ég taldi til margt í grein minni árið 2015 sem útilokar það algjörlega að konan á bjöllumyndinni sé Katrín af Aragon líkt og Steinunn hélt upphaflega fram. Það helsta er að konan á myndinni sem ég tel vera Maríu mey er með geislabaug. Hún er því helg kona. Rök mín fyrir því geta menn lesið í grein minni frá 2015, sem Steinunn afneitar. Ég tel einni ólíklegt að bjallan sýni heilaga Barböru.

En nú er Katrín, sem yfirmaður klaustursverkefnisins hélt upphaflega fram að væri á myndinni á klukkunni, orðin að Barböru í heimatilbúinni dýrlínatölu Steinunnar Kristjánsdóttur. Eitt af táknun (attribútum) Barböru er vissulega turn. Ef það er turn sem sést hægra megin við dýrlinginn en ekki gosbrunnurinn sem oft er sýndur á helgimyndum af hinum umlukta garði hortus conclusus, þá gleymir Steinunn því sem ég ritaði henni til hjálpar fyrir tveimur árum síðan: Táknrænn turn Davíðs konungs í Jerúsalem (Hebr. Mevo Dovid Melech) stendur einnig i hortus condlusus í miðaldamyndum af þessum forláta garði. Það er ekki bara Barbara sem sýnd er með turn. Stundum er turninn í garði Maríu sýndur sem gosbrunnur.

Áletrunin á bjöllunni H C sem Steinunn les sem H G stendur fyrir Hortus Conclusus (sjá grein mína frá 2015). En Steinunn telur það vera upphafsstafi klukkusteypumannsins - sem þá hefur kannski verið einhver Hector Gonzalez, því Steinunn hefur nú gert bjölluna spænska án nokkurra raka nema þeirra að ónafngreindur aðili á Englandi hafi haldið það.

Að bjallan sé spænsk eins og Steinunn lætur sér detta í hug í grein sinni í Sögu er út í hött. Íslendingar voru á engan hátt í verslunarsamböndum við Spánverja á 16. öld. Hlutir frá Spáni berast fyrst óbeint til Íslands á 17. öld. Ensk gæti bjallan verið, en engar hliðstæður eru til á Bretlandseyjum. Líklegast er að bjallan sé úr Niðurlöndum eða frá Þýskalandi, en ekki er hægt að útiloka Bretlandseyjar.

Í byrjun 16. aldar og um miðja öldinar voru majúsklar (stórir bókstafir á öllum bókstöfum orða í áletrunum (epigrafíu) aftur komnir í tísku. Bjallan var einmitt steypt á þeim tíma, árið 1547. Lag bjöllunnar minnir nokkuð á bjöllur frá því fyrir og um 1200. Slíkt lag kom aftur í tísku um tíma í Þýskalandi.

Í Þýskalandi hafði Lúther einnig gert bænina sem hefst á orðunum DA PACEM DOMINE IN DIEBVS NOSTRIS (sem er að finna á bjöllunni á Helgafelli) að sínum orðum og samdi m.a. sálm sem hann kallaði Verleih uns Frieden gnädiglich, sem byggir á þessari gömlu kaþólsku morgunbæn.

Tveir möguleikar eru hugsanlega fyrir því að prófessor við HÍ virði að vettugi athugasemdir frá kollega sem er sérmenntaður í kirkjufornleifafræði og miðaldafræðum, sem Steinunn er alls ekki.

Þeir eru að:

1) Steinunn hafi afhent Sögu greinarstúf sinn áður en að ég gagnrýndi skoðun hennar og sendi henni.

2) Hún virðir ekki þekkingu annarra og er enn á þeirri skoðun að hún hafi rétt fyrir sér um túlkun sína á kirkjuklukkunni á Helgafelli.

Það skiptir einu hvaða skýringu maður velur. Ritstjórn Sögu er til háborinnar skammar. Ritstjórarnir ættu að hafa fræðilegt bolmagn til að sjá að greinin inniheldur fjölmargar villur, vangaveltur og staðhæfingar í stað fræðilegra raka, og hefur greinin því takmarkað fræðilegt gildi. Ritstjórar eiga vitaskuld að kynna sér hvort aðrir hafi ritað um sama efni.

Tímaritið Saga virðist í einhverri fræðilegri lægð og getuleysinu er greinilega fagnað með því að setja greinarstúf með alvarlegum rangfærslum fremst í tímaritið og nota myndefnið fyrir greinina sem kápumynd. Myndin á kápunni er álíka óskýr og tilgátur Steinunnar. Ljósmyndirnar með greininni eru einnig í hræðilega bágum gæðum. Spyrja mætti, hvort að í tísku sé á Íslandi að hylla fáfræði og vitleysu, þar sem ógrunduð persónuleg skoðun háskólaprófessors með skáld í maganum sé meira virði en fræðileg rök undirbyggð með dæmum?

Höfundar greinarinnar í Sögu vitna í blogg á vefsíðu The Museum of London, þar sem Vala Gunnarsdóttir hefur sett inn fyrirspurn. Engin svör hafa borist Völu nema frá mér á þeirri síðu (Sjá hér).

Greinilegt er að mýtufornleifafræði á upp á pallborðið á Íslandi (sjá t.d. grein mína hér á undan um túlkun fornleifa í Stöðvarfirði). Það er líkast til tímanna tákn á Íslandi. Formóðir fílamannsins og fóstra eskimóakvennanna og annars rugls (sjá t.d. hér, hér, hér um alla tíð, hér, hér, hér og hér) hefur einnig hlotnast fálki með slaufu. Það er víst víðar verðbólga en í spilltum fjármálum Íslands eða ferðamannaplokkinu.

Leitið, og þér munuð finna...

Ef Steinunn Kristjánsdóttir hefði í raun og veru sökkt sér niður í fræðin í stað þess að vera á eintómu fjölmiðlatrippi með þvælukenndar tilgátur, hefði henni, fyrir ritun hneisulegrar greinar sinnar í Sögu, verið kunnugt um prýðisgóða fræðigrein eftir Hope Johnston:

CATHERINE OF ARAGON'S POMEGRANATE, REVISITED. Transactions of the Cambridge Bibliographical Society, Vol. 13, No. 2 (2005), pp. 153-173 (sjá  http://www.jstor.org/stable/41154945).

Þá hefði prófessorinn getgjarni vitað að rós og granatepli voru myndmál margs annars á 16. öld en hjónabands Arthúrs og Katrínar - eða síðar Hinriks og sömu Katrínar. Þessa grein ættu ritstjórar líka að hafa fundið og með henni getað bent Steinunni á villur hennar. Það fer greinilega lítið fyrir fræðilegri getu á Sögu. Kannski kannast ritstjórarnir ekki við Google?

Við látum hér í lokin meistara Bob biðja fyrir okkur og hringja klukkum sínum fyrir fremsta grillufangara íslenskrar fornleifafræði. Henni er vitaskuld leyfilegt að svara fyrir sig. En hingað til hefur ekki verið neinn vilji hjá Steinunni að gera það nema þá á bak við tjöldin. Þögnin og yfirklór hefur hentað henni betur þegar yfirlýsingarnar í fjölmiðlunum reyndust vera dómadags rugl. En nú hefur hún hins vegar fengið tímabundið sérleyfi á ruglið í sér með grein í hinu virta tímariti Sögu. Það er allt annað og mun alvarlegra mál en að vera með delludreif í gúrkutíðinni á fjölmiðlum.

Bobbi á bjöllunni í Japan árið 1997. Þetta er einfaldlega ekki hægt að gagnrýna.

 

Sjá fyrri grein um efnið hér

Athugasemdir

[Jón Steinar Ragnarsson, 8.7.2017 kl. 01:31]

Minnir mig á eina tengingu sem við ættum að þekkja með tilvísun til maríu sem rósar. Lo how a rose e're blooming, sem sungið er hér um öll jól.

https://youtu.be/g458-jXkbpU

[Jón Steinar Ragnarsson, 8.7.2017 kl. 01:43]

Sálmurinn er þýskur frá 15. Öld.

[FORNLEIFUR, 8.7.2017 kl. 07:04]

 Rétt er það Jón Steinar. Menn hættu ekki að dýrka Maríu eftir siðbót. Es ist ein Ros entsprungen heitir víst sálmurinn á þýsku og er María þar kölluð Röslein og Jesús Blümlein. Er ekki til íslensk þýðing?

[FORNLEIFUR, 8.7.2017 kl. 07:20]

Lesendur góðir: Skoðið einnig https://de.wikipedia.org/wiki/Stuppacher_Madonna.

[Jón Steinar Ragnarsson, 8.7.2017 kl. 08:15]

Það aldin út er sprungið, er íslenska þýðingin.

https://youtu.be/e22P5ykzHns

[Sigurður Þór Guðjónsson, 8.7.2017 kl. 14:33]

Íslenski textinn er eftir Matthías Jochumsson. Upphaflega útsetning lagsins er fyrir kór og lagið nýtur sín best. https://www.youtube.com/watch?v=Ru0JYOBre7Y

[Sigurður Þór Guðjónsson, 8.7.2017 kl. 14:35]

https://www.youtube.com/watch?v=Ru0JYOBre7Y

[FORNLEIFUR, 8.7.2017 kl. 18:47]

Innilegar þakkir Sigurður Þór. Ég hlusta á þetta um jólin.