Af Nathan án Olsens

Fyrir nokkrum árum síðan skrifaði ég stutta grein um mjög svo skemmtilega kattarleit danska gyðingsins Fritz Nathans sem ungur hafði farið til Íslands til að stunda verslun. (Sjá kattargreinina á dönsku hér)

Ég lék mér að því hér um árið að skrifa smákafla úr sögu gyðinga á Íslandi, og geri reyndar enn. Þar sem mér þóttu sagnfræðingar sem rituðu um gyðinga á Íslandi, fyrst og fremst vera að rífast um hver hefði verið andstyggilegri við gyðinga fyrir stríð, Framsóknarmenn eða Sjálfstæðismenn, eða vildu gera annan hvern Dana á Íslandi að gyðingi (sjá meira hér), sá ég annan vinkil á sögunni. Hatur Framsóknarmanna og Sjálfstæðismanna skiptir vitaskuld engu máli, því svæsna gyðingahatara getur maður bent á í báðum herbúðum en einnig á meðal íslenskra vinstri manna, t.d. krata. En inn á milli voru hins vegar ágætismenn í öllum búðum.

Síðar sneri ég mér um alllangt skeið í frítíma mínum að rannsóknum mínum á brottvísun flóttamanna af gyðingaættum frá Danmörku á stríðsárunum sem ég uppgötvaði fyrstur manna og ritaði um það bók sem olli því að danskur forsætisráðherra baðst afsökunar á gerðum forvera sinna (sjá hér). Það þoldu t.d. ekki vinstri menn í Danmörku, því hatur þeirra á gyðingum er mikið og óskiljanlegt - en uppgötvar maður að í ættum framsækinna vinstri manna í Danmörku voru oft svæsnustu nasistarnir. Þessi ósköp virðast nefnilega ganga í ættir, þótt ekki sé hægt að útiloka trú og uppeldi.

Ég hafði hitt Ove Nathan, son Fritz Nathans. Ove var prófessor í eðlisfræði við Niels Bohr stofnunina og um tíma rektor Hafnarháskóla, og við það má bæta að hann var einnig Íslandsvinur. Áður en hann  dó  fékk ég hjá honum  ýmsar upplýsingar um föður hans, sem hann kynntist þó lítið þar sem hann var ungur er faðir hans dó. Ég vissi því ýmislegt um Fritz Nathan áður en ég skrifaði þessa grein mína um kattarleit hans í Reykjavík. Barnabarn hans, Daniel Nathan, bróðursonur Ove Nathans hafði þá áður (1993) skrifað stutta grein í tímaritið Rambam sem ég ritstýrði löngu síðar. Í það skrifaði ég einnig grein mína um Nathan og fressið sem Fritz Nathan leitaði að fyrir konu sína, sem hann kvæntist í Stokkhólmi.

Móðurbróðir móður minnar, Helgi Þórðarson, hafði eitt sinn sagt mér frá Nathan eins og hann man eftir honum ungur og sá hann á götu í Reykjavík. Helgi sagði mér það kringum sumarið 1976 eða 1977, að Fritz Nathan hefði gelt eins og hundur og ósjálfrátt og þótti ungum drengjum í Reykjavík það afar fyndið, merkilegt og minnisstætt.  Mér varð um og ó þegar Helgi heitinn lýsti  þessum ósköpum í Nathan fyrir mér nokkuð myndrænt.

Um daginn var ég svo að lesa fyrsta hluta ævisögu Vilhjálms Finsens sem afi minn hafði átt, þegar ég rakst á lýsingu á Nathan. Vilhjálmur Finsen taldi að Nathan hafi verið haldinn sjúkdóminu Vítusardansi (Sct Vitusdans), sem venjulega er talinn sami sjúkdómur og í dag er kallaður Huntingtons Chorea.  Væntanlega hefur Vilhjálmur Finsen haft rangt fyrir sér, því Huntington sjúkdómurinn lýsir sér öðruvísi og alvarlegar en kvilli Nathans. Nathan dó heldur ekki úr Huntingtons sjúkdómi sem er alvarlegur taugasjúkdómur sem dregur menn til dauða.

Vilhjálmur Finsen ritaði svo um Nathan:

...Nathan, sem var rauðhærður og freknóttur Gyðingur, hafði ferðast um landið sem farandsali, safnað pöntunum [fyrir] alls konar erlendar vörur hjá smákaupmönnum og gengið ágætlega“.  Svo greinir Finsen frá því hvernig Nathan stofnaði heildverslunina Nathan & Olsen með Carl Olsen, sem Finsen hafði hinar mestu mætur á. 

Síðan skrifar Finsen:

„Nathan þjáðist af  Vítusardansi (Sankt Veitsdans) svo óskaplegum, að stundum var ekki komandi nærri honum, en að því gat vitanlega ekkert gert. Höfuðið á honum hristist og skókst þá hræðilega, ul leið og hann rak upp ýmis undarleg hljóð, barði höfðinu við borð, stóla og veggi og spýtti í allar áttir.“

Mig grunar að Fritz Nathan hafi verið haldinn slæmu tilfelli af Tourette heilkenni, sem fólk sem ekki þekkir til getur lesið sér til um á netinu (t.d. hér).

Aðra gamansögu, örlítið illkvittna segir Finsens af Nathan:

„Nathan var sagður kvensamur i meira lagi, en vegna áðurnefnds sjúkleika átti hann erfitt með að kynnast sæmilegum stúlkum. Þetta vissu kunningjar hans í Reykjavík. Þeir vissu líka, að Nathan var mjög nærsýnn og náttblindur. Nú hugsuðu þeir sér eitt sinn, að þeir skyldu leika á Nathan.

Hann bjó þá á Amtmannsstíg. Þeir fengu í lið með sér danskan mann Henningsen að nafni, en honum hafði skolað hér á land til Brydesverslunnar, og var hann vefnaðarvörusérfræðingur. Kvöld eitt klæddu þeir Henningsen í kvenmannsföt, kápu, hatt og slæðu og létu hann vera á vakki á Amtmannstíg, þegar Nathan kom heim úr mat. Nathan kom spýtandi og geltandi upp stíginn, þegar stúlkan vindur sér að honum ósköp hæversklega og segir: „Gott kvöld, herra Nathan.“ Meira sagði „daman“ ekki. Nathan var ekki lengi að átta sig, fór undir eins að klappa á handlegginn á „stúlkunni“ og leit á hana á annan hátt, en það var ekki við komandi að stúlkan vildi fara með honum heim. Það  var þó fyrst fyrir framan húsið, að Henningsen gaf sig skellihlæjandi fram, en Nathan fór einn sneyptur upp í herbergi sitt.  Að frátöldum nefndum ágöllum var margt prýðilegt um Nathan heitinn.“

Mig grunar að þessum Henningsen hafi þótt ansi notalegt að klæðast ótvíræðum kvenmannsfötum endrum og eins, líkt og oft hendir ýmsa karla. Í byrjun 20. aldar fóru menn þó ekki í árlegar skrúðgöngur til að hylla slíkar hetjur og fjölbreytileika kynhneigðanna. En ungir menn geta líka oft verið fjári illkvittnislegir í uppátækjum sínum og er þessi saga til marks um að þannig hafi ungir menn alltaf verið; Helvítis fífl og fábjánar og sumir eru þannig víst alla sína tíð fram í háa elli. Er nema von að konur átti sig hvorki upp né niður á þessum frumstæðu lífverum og öllu hátterni þeirra. Enn sú mæða...

Heimildir:

Finsen, Vilhjálmur 1953. Alltaf á heimleið. Bókaverzlun Sigfúsar Eymunssonar H.F. Reykjavík.

Ok Þetta.

Athugasemdir

[Ragnhildur Kolka, 19.8.2017 kl. 09:38]

Það er ekki tekið út með sældinni að vera öðruvísi en aðrir. En þrátt fyrir gelt og gól tókst Nathan þó að ná sér í konu og geta af sér börn. Líklega má þakka það kvensemi hans.

[FORNLEIFUR, 19.8.2017 kl. 10:03]

Það er stundum furðulegt hvað mönnum tekst. Nú voru hjónabönd á þessum tíma oft nokkuð fyrirframákveðin hjá gyðingum. Án þess að vita nokkuð um það gæti sænska stúlkan sem Nathan var kynntur fyrir hafa verið með klumbufót eða kæki. En það held ég ekki. Menn undruðust einmitt hvað hans stórglæsilega kona sá í Fritz Nathan. Ég treysti konum betur til að sjá ágæti karla en körlum sjálfum.