Pavlova hittir Vilhjálm á Grand

Pavlova er nafn á miklum eftirrétt sem Fornleifur fékk í fyrsta sinn á ævi sinni fyrir um tveimur árum síðan hjá íslensku vinafólki sem ég heimsótti í sumarhúsi hér í Danmörku.

Oft hafði ég áður heyrt um þennan desert og séð í breskum matreiðsluþáttum. Ég taldi víst að þetta væri gríðar gómsætur réttur, hlaðinn umframorku. Það reyndist rétt vera. Slíkir réttir henta eiginlega ekki ballettdönsurum, miklu frekar sjómönnum. Eftirrétturinn ber reyndar nafn frægra ballettdansmeyjar, Önnu Pavlovu (1881-1931), en ef ballettmær borða slíkan mat er dansferlinum væntanleg rústað eftir fyrstu skál. Þessi frægi desert samanstendur mest af sykri, eggjahvítu og rjóma. Það einasta sem hollusta er í eru berin, og þá helst jarðaber, sem stráð er ójafnri og ónískri hönd efst á pavlóvuna.

Margt er á huldu um þennan eftirrétt. Ástralir og Nýsjálendingar, sem áður fyrr þóttu afar óábyggilegar heimildir hafa rifist um það í áratugi, hver þjóðanna hafi fundið þennan rétt upp fyrstar. Báðar þjóðir vilja nefnilega eigna sér eftirrétt þennan sem hefur fengið mikla heimsútbreiðslu.

Báðum ber saman um að hann hafi verið búinn til til heiðurs Önnu Pavlóvu ballettdansmeyju, þegar hún heimsótti löndin tvö árið 1926. Og nú er desertinn væntanlega orðinn frægari en Pavlova sjálf. En í meðförum fornmatgæðinga vandast nú málin, því engar uppskriftir eða heimildir geta sannað tilurð þessa réttar árið 1926 og dagbækur dansarans svipta ekki hulunni af neinu, því þar er hann hvergi nefndur. Fyrstu uppskriftirnar að réttinum eru frá 4. áratugnum og voru prentaðar bæði á Nýja Sjálandi og í Ástralíu.

Hér verður ekki séð hver er eftirrétturinn eða forrétturinn. Bæði þekktu hins vegar lítið til föður síns.

Árið 1926 var reyndar gefin út í Ástralíu uppskrift að ávaxtahlaupi, fjarri ólíku þeirri Pavlóvu sem flestir tengja nafni ballettdansmeyjunnar. Svo halda aðrir því fram að þessi blessaði réttur sé bara kominn með innflytjendum frá Þýskalandi til landanna tveggja í neðra. Ekki ætla ég að skera úr um upprunann, því laktósaóþol mitt sem uppgötvaðist er ég var fimmtugur, sem og menningarvömbin fína, valdar því að ég verð að halda mig frá slíku lostæti nema í hófi. En góð er hún hún Pavlóva.

Jafn dularfullur og uppruni pavlóvukökunnar er, var uppruni Önnu Pavlovu dansstjörnu það einnig. Hún var dóttir fátækrar þvottakonu í Sankti Pétursborg sem ekki gat eða vildi gefa upp nafn föður barnsins. Dóttirin Anna fékk síðar nafn manns sem móðir hennar giftist og hét Pavlov að eftirnafni. Anna Pavlova andaðist úr lungabólgu í den Haag í Hollandi árið 1931, aðeins fimmtug að aldri (svo dans er kannski ekki eins hollur fyrir líkamann og oft er haldið fram). Minning hennar lifir enn í hinni girnilegu köku (sem menn geta brennt smá fitu við sjálfir að leita uppskriftinni fyrir). Þó er ég hræddur um að svitinn leki ekki af ykkur við leitina. Pavlóvurétturinn er nefnilega orðinn þekktari en dansmærin. En munið aðeins í hófi, annars verðið þið ekki deginum eldri en Anna Pavlova varð sjálf.

Anna Pavlov kemur til den Haag í Hollandi

Þess verður að geta að einn Íslendingur fékk tækifæri til að hitta Önnu Pavlóvu. Það var enginn annar en Vilhjálmur Finsen, einn af feðrum Morgunblaðsins. Eftir Morgunblaðsárin starfaði hann löngum sem blaðamaður í Noregi, þar sem hann stofnaði fjölskyldu. Árið 1927 kom Anna Pavlova til Oslóar og leyfi ég mér hér að birta frásögn Finsens sem út kom í fyrri ævisögu hans Alltaf á heimleið (1953).

Anna Pavlova

Í maímánuði 1927 kom ballettdansmærin Anna Pavlova til Oslóar í fylgd með 36 konum og körlum, það féll í minn hlut að taka á móti henni á járnbrautarstöðinni og eiga tal við hana fyrir „Oslo Aftenavis“.

Önnu Pavlovu hefur verið líkt við flamingó, sem líður eða svífur áfram fremur en gengur, og þessi lýsing áttir mjög vel við hana, því að hún var svo létt og yndisleg í hreyfingum, er hún leið fyrir slitinn stöðvarpallinn, grönn og mjóslegin, með dásamleg djúp svört augu í fölu andliti, að maður varð hálfhræddur um að hún mundi fljúga burt.

Á brautarstöðinni vildu hún ekkert segja við okkur blaðamennina, en hún bað okkur koma með sér upp á Grandhótelið, og þar átti ég viðtal við hana, á meðan teiknarinn teiknaði hana. 

„Hvernig hugsið þér til þess að sýna list yðar hér? Skandínavar eru sagðir svo kaldlyndir,“ sagði ég.

„Fólki, sem kemur fram á leiksviði,“ sagði frúin, „hættir til að halda, að það hafi ekki komizt í ákjósanlegt samband við áhorfendur, ef þeir láta ekki hrifningu sína óspart í ljós. Ég fyrir mitt leyti kann vel við þess konar áhorfendur, því að ég þekki ótt manna við að láta tilfinningar sínar í ljós. Það eru hinar þöglu bylgjur frá hjarta til hjarta, sem allt veltur á.“

Teiknari Aftenavisen i Osló náði Pavlovu vel. Hún er með sama hattinn og í den Haag. Myndin birtist í bók Vilhjálms Finsens Alltaf á Heimleið, sem út kom árið 1953.

Ég spurði hana um álit hennar á nýtízkudansi.

„Mér er í rauninni vel við allt nýtt, en við verðum að virða hið gamla, siðvenjurnar. En nýtízkudansar, „black bottom“ og hinir, eru hræðilegir. Fólk lítur út ein og það væri vitskert, meðan það er að dansa. Dansinn virðist óheflaður, klunnalegur og trylltur.“

Orðum Pavlovu fylgdu hrífandi hreyfingar handa og axla, og svipur hinna djúpu augna og andlitsdrættirnir voru síbreytilegir. Hin eldsnöggu og leiftrandi hugbrigði hennar og hrífandi framkoma voru ógleymanleg. Ofurlítil handahreyfing varð svo mikilvæg og áhrifarík, að það var eins og hún svifi ein í rúminu. Það var ekki að ástæðulausu, að Pavlova var kölluð „geðþekkasta kona heimsins“.

Kvöldið eftir naut ég þeirrar ánægju að sjá hana dansa, og er það eitt fegursta, sem ég hef séð á ævinni.“

Vihjálmur Finsen, sem bráðnaði eins og klaki í Kenýa undan sjarma Önnu Pavlovu, greinir ekki frá neinum eftirrétti sem bar nafn hennar, enda hefur hann vart verið búinn að ná útbreiðslu alla leið til Noregs ári eftir að hann á að hafa orðið til. Í Noregi nútímans er hann hann hins vegar í hávegum hafður, löngu eftir að hann naut sem mestra hylli á Bretlandseyjum og í Danmörku á 8. Og 9. áratug 20. aldar.

Að minnsta kosti 667 uppskriftir munu vera til af Pavlóvu. Prófessor Helen Leach við háskólann í Otago á Nýja Sjálandi hefur safnað þeim saman úr 300 heimildum, og ber bókin heitið The Pavlova Story: A Slice of New Zealand‘s Culinary History. Helen Leach telur öruggt að pavlova eins og hún er best þekkt í dag sé fyrst lýst í riti á Nýja Sjálandi árið 1929, en að Ástralar hafi ekki skrifað neitt að viti um eftirréttinn fyrr en 1935.  

Núvitiðiþað. Ef þið fitnið getið þið dansað black bottom, Svartrass, dansinn sem Pavlovu var hugleikinn í Osló árið 1927.