Gullskipsfregnir: Fagur fiskur úr sjó og merkisljón

Heyrt hef ég að ævintýramenn séu enn að leika sér á Skeiðarársandi í leit að "gullskipinu" Het Wapen van Amsterdam. Þeir voru jafnvel komnir með rússneska hjálparkokka sem notuðust við dróna til að hafa upp á fjársjóðum. Það getur vart endað nema illa.

Fornleifur hefur hins vegar á síðari árum reynt að miðla mörgu því sem við vitum um "gullskipið" (Lesið greinarnar hér, hér, hér og hér) og reynt að leiðrétta villur ævintýramanna og segja frá gripum úr flakinu, t.d. þeim "kylfum" sem sem maður nokkur sem vann á Ríkisútvarpinu, n.t. á fréttastofunni, hafði fengið á heilann. RÚV-maðurinn taldi að "kylfur" hefðu verið í tonnatali í skipinu er það strandaði. Kylfurnar voru vitaskuld þýðingarvilla; farmskráin lýsti mörgum smálestum af múskatblómu, sem var, og er jafnvel enn, eitt af vinsælustu kryddum í Hollandi - allt síðan á 17. öld.

Þar sem ritstjóri Fornleifs er sonur ekta kryddkaupmanns úr Niðurlöndum ólst Leifur upp við múskat, bæði hnetu og blómu. Flutti faðir minn inn báðar gerðir múskatsins og seldi í stórum stíl sem eitt af þeim kryddum sem voru í hinum fyrrum svo vinsælu og rómuðu kryddhillum. Sannast sagna voru hillurnar hvor tveggja, vinsælar og óvinsælar gjafir, sem menn keyptu gjarnan og gáfu brúðarhjónum. Heyrt hef ég af einu pari fyrir Norðan, sem fékk þrjár hillur og eru enn að nota kryddið úr þeim. Sum glösin hafa reyndar verið endurfyllt. Hins vega hafa aðrir endað í skilnaði vegna kryddhillnanna. Illa upp alinn karlpeningur á Íslandi vildi lengi aðeins pipar og salt og ekkert gras.

Árið 2017 sagði ég frá leifum af lakkskápum sem heimamenn höfðu tínt upp á sandinum eftir að "gullskipið" strandaði árið 1667. Voru þessi lakkverk endurnotuð í kirkjum. Eitt af þeim lakkhurðum af skáp með dæmigerðri japanskri hespuloku hefur varðveist í kirkjunni, en á 19. öld voru aðrir gripir í Kálfafellskirkju í Fljótshverfi/Skáftárhreppi, sem vafalaust eru einnig úr Austurindíafarinu Het Wapen van Amsterdam.

Hurð með lakkverki í kirkjunni að Kálfafelli. Ljósm. Kristján Sveinsson 2016.

Árið 1864 barst Jóni Árnasyni þjóðsagnasafnara og kennar á við Lærð skólann þeim gripum, sem eru skurðmyndir af fiski og ljóni, á nýstofnað Forngripasafnið, þar sem þeir fengu númerin 66 og 67. Jón Árnason, sem var fyrsti forstöðumaður Forngripasafnsins, sem stofnað var árið 1863, sat vafalítið með Sigurði málara, sem hann fékk sem aðstoðarmann, uppi undir þaki Dómkirkjunnar. Sigurður þjóðbúningahönnuður sagði oft svæsnar klámsögur. Sagan hermir að Jón (sem síðar var kallaður Bitter af skólasveinum í Lærða Skólanum, sem þó kunnu honum vel) hafi eitt sinn beðið Sigurð um að dempa sig, því í kirkjuna voru komnar konur. Er ekki hugsanlegt að konurnar væru einmitt komnar í kirkju til að heyra klámkjaftinn á Sigga málara?

Nú, á milli klámsagna Sigurðar, dáðust Jón og Sigurður að skurðmyndunum úr dyraumbúnaði Kálfafellskirkju. Þeim var lýst á eftirfarandi hátt í aðfangabók Forngripasafnsins uppi á kirkjuloftinu árið 1964, en eigi höfðu þeir fullan skilning á eðli skurðmyndanna:

Fiskurinn Koi

Ljósm.Þjóðminjasafn Íslands

[Þjóðminjasafnið] 67/1864-25:  Lax, skorinn úr tré, 1 álnar og 15 þumlúnga lángur.  Sumir kalla hann guðlax. Hann hefir verið einkar haglega skorinn, og er mælt, að það hafi gjört Eiríkur nokkur í Holti á Síðu. Lax þessi var þversum yfir sömu kirkjudyrum og ljónin (nr. 66), og sýnir hvorttveggja skraut á byggingum fyrri alda, enda einnig mikinn hagleik manna á þeim tímum.

Útskorni fiskurinn úr Kálfafellskirkju, sem er lágmynd, er hvorki meira né minna en 104 sm. að lengd og 28 sm. þar sem hann er breiðastur. Þetta er þó greinilega enginn lax.

Jón Árnason var glöggur maður en sjóndapur mjög. Kannski hefur hann heldur ekki haft mikil kynni af laxfiski. Fiskurinn er karpi (vatnakarfi) og er lágmyndin vafalítið ættaður austan úr Asíu og líkast til frá Japan.  Japanir fóru snemma að rækta ýmis litafbrigði af vatnakarfanum og munu vera til ein 30 afbrigði af vatnakarfar sem Japanir kalla Koi. Koi er þeir "gullfiskar", sem menn þekkja í almenningsgörðum erlendis og jafnvel á Íslandi. Útskornir vatnakarfar frá Japan og Kína bárust oft til Vesturlanda á 17. öld og síðar.

Vatnakarfinn er mikilvægt tákn í Búddisma. Hægt er að finna alls kyns myndir af þeim í musterum og í líst Austurlanda fjær.  Koi táknar auð og góða auðnu í asískri menningu. Koi er einnig tákn gnægðar, hugrekkis og umbreytingar. Kínversku táknin fyrir gnægð og  fisk eru mjög lík. Koi er er því líklega fjárorð Kínverja.  Vegna hinna mörgu litaafbrigða sem menn hafa alið fram í fiskinum  er hann einnig tilvalið tákn "einingu andstæðnanna" - Yin og Yang, þ.e. alhliða tákn fyrir alla hluti sem innihalda bæði hið góða sem hið illa. Vatnakarfinn hefur mjög flókið mikilvægi í asískri menningu og eru jafnvel álitnir vera goðsagnakenndir. Fiskurinn var sömuleiðis notaður til að tákna baráttu (einstaklingsins) gegn mótbáru til að ná markmiðum sínum, og Koi því sérlega vinsælt tákn á ólgutímum.

Nú, fiskurinn sæmdi sér vel á kirkjuþilinu í Kálfafelli, því fiskur er einnig gamalt tákn Krists.

Fornleifur telur að karfinn útskorni sé vafalítið úr Het Wapen van Amsterdam. Hvort hann er hluti af skreyti skipsins eða asískur gripur er ég ekki viss um.

Í lok júlí í ár (2022) rakst ég á þennan japanska koi (frá 19. öld), á Þjóðminjasafninu í Edinborg. Nokkru síðar sá ég annan líkan á asíska safninu í háskólabænum Durham á Englandi. Hann sá ég fyrst árið 1989, er ég bjó og stundaði nám í Durham. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2022.

Ljónið af stefni "Gullskipsins".

[Þjóðminjasafnið] 66/1864-24: Tvö ljón, 2 álna og 15 þumlúnga laung skorin úr tré.  Almenningur segir, að þau sé sæljón.  Þau teygja sig líkt og þau sé á sundi: einnig hafa þau einkennilega fætur og mjög grimmilegan einkennilegan svip.  Þau hafa verið mjög haglega skorin, en eru nú mikið skemmd af elli.  Ljón þessi voru sitt hvorumegin við kirkjudyr á Kálfafelli í Fljótshverfi.  Sumir segja, að ljón þessi hafi verið gjör handa kirkjunni af Írum, aðrir segja af Frökkum, en engar sönnur vita menn á því.

Ljónin úr Kálfafellskirkju sem Jón Árnason færði á Forngripasafnið voru reyndar ekki tvö. Þetta er eitt og sama ljónið í tveimur hlutum, þ.e. tvær vangamyndir sama ljónsins, eða tvær lágmyndir sem ætlað var að sýna ljónið beislað við eins konar kassa sem oft myndaði skutstrjónuna á skipum 17. aldar. Kassi þessi var styrktur til að skip löskuðust síðar er þeim var siglt á önnur skip. Ljónsmyndirnar eru nokkuð verkleg eða um 1,68 metri að lengd án halanna. Þetta gæti því vel verið hluti af stefnisdýri (gallíonsfígúru) Het Wapen van Amsterdam. 

Dæmi af stafni Hollensk verslunarskips frá 17. öld. Koparristan er gerð árið 1647 af Wenceslaus Hollar (1607-1677), listamanni frá Bæheimi sem settist að í Niðurlöndum og gerði listagóðar og nákvæmar ristur af skipum: Fyrir neðan er ítarmynd af trjónunni og Kálfafellsljóninu hallað til að sýna hvernig það hefur fyrrum svifið yfir höfin blá í stafni Het Wapen van Amsterdams. Myndir Rijksmuseum, Amsterdam og myndin neðst Þjóðminjasafn Íslands.

Stefnistrjóna af herskipi hollensku sem var stærra en Het Wapen van Amsterdam. Hér sést ljónið aðeins betur. Rista gerð af Wenceslaus Hollar árið 1647. Rijksmuseum, Amsterdam.

Það má líklegast vera orðið öllum mjög ljóst að þessi síendurtekna leit gamalla manna með sjóræningjagen, er út í hött og hálfkjánaleg. Aftur var ýtt, frekar en hitt, undir með þessari vitleysu í fyrra þegar mjög slök heimildamynd birtist um gullskipið (sjá um þá sögu hér). 

Fleiri mikilvæg gögn varðandi Gullskipið

Árið 2020 vakti það því miður ekki verðskuldaða athygli, að Þjóðskjalasafnið setti út á Fésbók sína merkilegt bréf frá 1763 og afskrift af því, sem sýnir svart á hvítu hve mikið gullskipsleitamenn hafa vaðið í villu um staðsetningu flaksins. Bréfið er frá 1763 eða 96 árum eftir að Het Wapen van Amsterdam strandaði. Þá voru menn enn með miklum erfiðismunum að nýta sér efnivið úr skipinu. Þeir sem hyggja í framtíðinni í frekari gullskipsleit, ættu kannski að líta á þessa heimild frá 1763 á vef Þjóðskjalasafnsins.

Sömuleiðis töldu fyrri kynslóð sig vera búna að finna skipið árið 1974, alveg niður við sjávarborð rétt austan Markóss þar sem sem heiti Síki. Þetta kom fram í skýrslu sem bandarískt fyrirtæki gerði fyrir Bandaríska flotann sem vildi vera Íslendingum hjálplegur í fjársjóðaleit. Ekki reyndist neitt vera þar sem menn grunaði árið 1974 að Gullskipið væri.  Sérfræðingsálit bandarísku sérfræðinganna birtist í skýrslu árið 1974 og niðurstaða hennar var mjög neikvæð. Sérfræðingar frá ýmsum löndum töldu það borna vona að finna leifar af Gullskipinu.

Stálþilið mikla sem rekið var niður umhverfis það sem menn héldu vera Het Wapen van Amsterdam. Þar innan í fundu menn togarann Friedrich Albert. Ljósm. RÚV/Sjónvarp 1983.

Síðar, eða árið 1983, "endurholdgaðist" gullskipið leitarmönnum aftur. Þá birtust dollaramerki i augu sumra stjórnmálamanna og með miklum viðbúnaði og gríðarleg styrkjum úr ríkissjóði var sér kastað út í óhemjumiklar framkvæmdir á sandinum. Árangur erfiðisins var þýski togarinn Friedrich Albert frá Geestemünde sem strandaði á sandinum árið 1903.

Niðurstaða skýrslunnar sem bandaríski flotinn gaf Íslendingum var virt að vettugi árið 1983. Leitarmenn fengu tugi milljóna úr ríkiskassanum. Sjóræningjar meðal stjórnmálamanna létu leitarmenn "Gullskipsins" ljúga sig fulla.

Ekki var þó allt slæmt. Stafsmenn Þjóðminjasafnsins komust í ævintýraleit og var Þór Magnússon þjóðminjavörður farinn að trúa því að Gullskipið væri í raun fundið. Þeir fúlsuðu síðan við þýska togaranum sem var það eina sem í sandinum var. Þjóðminjasafnið sat eftir með hvítan Jeppa sem safnið fékk að kaupa með beiðnibleðli vegna ævintýrisins. Hann var löngum kallaður Gullkálfurinn. Menntamálaráðuneytið reyndi ítrekað að fá hann endurgreiddan, en árangurs.

 

Flestir þekkja Hollendinginn fljúgandi sem var þjóðsagna og draugaskip, sem aldrei var til nema í hugum manna. Hyllingar (fata morgana) gætur verið skýringin á skipi því. Gullskip fullorðinna manna sem hafa leikið sér á Skeiðarársandi í dýrasta sandkassaleik Íslandssögunnar, án þess að hafa fyrir því að rannsaka fyrirliggjandi heimildir, er einnig hylling.  

Ef Íslendingar vilja verða ríkir, verða þeir að hafa fyrir hlutunum, líkt og Hollendinga var vani á þeirra gullöld. Íslensku peningatrén visnuðu flest eftir hrunið, enda ímyndunarplöntur. Mér fannst afar furðulegt, að rotnir ávextir þeirra heilluðu Hollendinga sem eru þekktir fyrir að halda vel í aurinn. Vonandi hætta menna að leita að ríkidómi í svörtum sandi Suðurlands og læra að peningar koma aðeins með vinnu, þjófnaði, sem happdrættisvinningar og frá ríkum ættingjum úti í heimi, nema kannski í Nígeríu.

Dr. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 30.10.2022

Mikilvæg viðbót 2. nóvember 2022.

Fornleifur var alveg búinn að gleyma því að meistari Þórður Tómasson skrifaði um ljónið og karfann í bók sinni Svipast um á Söguslóðum (Skrudda 2011; bókina færði mér gamall vinur og grafari m.m. Einar Jónsson, sem vitaskuld hefur gert athugasemd við minnisleysi mitt).

Þórður kallar þó fiskinn guðlax (sem hann er ekki), en telur hann, andstætt Jóni Árnasyni (1864), sem og ljónin hiklaust vera erlent verk og vafalaust vera úr Het Wapen van Amsterdam. Hinn fjölfróði Þórður taldi að ljónin gætu hafa tilheyrt skjaldamerki Amsterdam-borgar sem var rauður skjöldur með miðborða svörtum sem er langsum um skjöldinn miðjan og á honum þrjú X silfruð eða hvít; og að ljónin væru hluti af skutmynd (spegilsmynd) skipsins. Skutljón sem héldu skildi Amsterdam-borgar voru á 17. öld jafnan sýnd þannig að þau horfðu til hliðar, fram í þann sem á lítur, eins og ljónin sem Austuríndíafélagið (VOC) notaðist við, t.d. í skjaldamerki Batavus-borgar síðar Jakarta) í Indónesíu. Þau setja venjulega eina afturlöppina fram fyrir hina. Kannski eru skutljónin enn í Skaftafellssandi, en það er þó fremur ólíklegt. Guðlax (Lampris Guttatus) er sömuleiðis allt annar fiskur en sá sem festur var yfir kirkjudyrum á Kálfafelli.

Þórður Tómasson vísar í bók sinni Svipast um á Söguslóðum (bls. 297) í bréf séra Jóns Sigurðssonar á Kálfafelli (22. jan. 1862 og 1. júlí sama ár) til Jóns Árnasonar biskupsritara og síðar fornmenjavarðar, þar sem hann segir af sendingu gripanna að austan frá Kálfafelli. Séra Jón á Kálfafelli gat einnig fyrr um "trémyndir af tveim ljónum og einn guðlax" í atriði um fornleifar í sóknarlýsingu til Bókmenntafélagsins um Kálfafellssókn í Fljótshverfi sem hann dagsetti á Kálfafelli þann 12. júlí 1859 (Sjá Skaftafellssýsla sýslu- og sóknarlýsingar Hins íslenska bókmenntafélags 1839-1873. Sögufélag. Rv. 1997:180).

Þökk sé meistara Þórði! En einnig Einar Jónssyni og Kristjáni Sveinssyni fyrir upplýsingar og hjálp við að finna ritheimildir um hvernig ljónin og fiskurinn úr Het Wapen van Amsterdam bárust Jóni Árnasyni.

Skjaldamerki VOC-borgarinnar Batavus (Jakarta) á Jövu frá 1651. Skjöldurinn er varðveittur í Rijksmuseum, Amsterdam. Neðst má sjá Guðlax nýkominn í verslun í Reykjavík. Vel gæti maður þegið sneið úr slíkum eðalfiski. Sjá í athugasemdum samtímamynd af Het Wapen van Amsterdam (1653-1667). Sjá vinsamlegast einnig athugasemdir neðst.

Athugasemdir

[Kristján Sveinsson (IP-tala skráð) 30.10.2022 kl. 18:10]

Bitter gamli hefur sennilega séð fram í tímann í gegnum sín þykku gleraugu og séð eldislax — eða a.m.k. eldisfisk — og verðum við að fyrirgefa honum það þótt hann greindi ekki mun á koi úr tré og laxi úr tré. Hreisturfiskar hvorttveggja. Það væri áhugavert að skoða upprunasöguna betur, um tréskurð Eiríks þessa í Holti á Síðu. Var hann raunverulega að verki eða var fiskinum góða landað úr meintu gullskipi og var því kannski lítið haldið á lofti að kikjugripir væru strandgóss?

[FORNLEIFUR, 30.10.2022 kl. 19:55]

Bændur tíndu fljótt það sem þeim þótti bitastætt á þessum tíma. Hollendingar fóru fram á það við Dani að reynt yrði að ná í fallstykki en önnur verðmæti á við gull og geimsteina, og þaðan af síður lakkskápar, voru ekki nefnd í bréfum, sem allir leitarmenn "Gullskipsins" hafa vitaskuld heldur ekki kynnt sér í sandkassaleik sínum.

Þóra Kristjánsdóttir hefur ritað um Eirík í Holti og verk hans, og verður fiskurinn að teljast mjög ólíkur öllu því sem hann skar út.

[FORNLEIFUR, 31.10.2022 kl. 05:29]

Nú verður líka að teljast víst, að það sem gamlir menn sögðu, og Ómar Ragnarsson líka, var rétt. Allir Gullskipsleitarmenn Íslands hafa alltaf verið að leita að skipinu á röngum stað. Þetta sýnir það sem við höfum allaf vitað, að fólk sem ekki er læst á gamlar ritaðar heimildir, hefur ekkert að gera í íslenskri fornleifafræði - eða í gullskipsleit.

[FORNLEIFUR, 31.10.2022 kl. 07:15]

Það sem líklega er skemmtilegast við þetta allt, eru að mikilvægasta góss úr sjálfu skipinu Het Wapen van Amsterdam hefur verið á Þjóðminjasafninu síðan 1864. Safnið hefur hins vegar á seinni árum haft fleiri gæslumenn og hreingerningatækna á sinni könnu en sérfræðinga sem geta stundað rannsóknir.

[FORNLEIFUR, 2.11.2022 kl. 14:19]

Eins og áður greinir tel ég að þessi mynd, sem er lítill hluti af stórri mynd eftir Cuyp frá 1660-65, sýni Het Wapen van Amsterdam, í höfn í Batavíu á Jövu. Á spegli skipsins stendur BANDA, sem er eyjaklasi. Engin skip VOV báru það nafn, en Banda gæti hafa verið heimahöfn Het Wapen van Amsterdam. Banda var aðalútflutningsstöð múskatblómu, sem mest var af í Het Wapen van Amsterdam smkv. farmskrá.  Skutmyndin af skildi Amsteram sýnir engin ljón. Ef þetta er Het wapen van Asterdam, sem byggt var 1653, þá eru ljónsmyndirnar frá Kálfafelli ekki af skut skipsins líkt og Þórður meistari Tómasson hélt.

[FORNLEIFUR, 2.11.2022 kl. 14:23]

 Hér má skjöldinn á skipinu með heimahöfn á Banda

[FORNLEIFUR, 2.11.2022 kl. 15:00]

Skjaldamerki Amsterdamborgar í steindum glugga í Osterkerk, sem var fyrirmynd Vor Frelsers Kirke á Christianshavn í Kaupmannahöfn. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson fornleifafræðingur hefur ritað um þær kirkjur í grein í tímaritinu VIND; Þið finnið greinina hér á hægri spássíu Fornleifs. Glugginn í Osterkerk er frá 1671.

[FORNLEIFUR, 2.11.2022 kl. 15:30]

Kristján Sveinsson, gamall skólafélagi ritstjóra Fornleifs (sjá ofar) upplýsir Fornleif:

Þjóðólfur 11.mars 1864 flutti skýrslu um Fornmenja- og þjóðgripasafnið í Reykjavík þar sem þeir Jón Árnason og Sigurður Guðmundsson réðu ríkjum.

Stúdent, biskupsskrifari, bóka- og fornminjavörður Jón Árnason lýsir þar gjöfum sínum til safnsins tveimur ljónum "sem almenníngr segir að sé sæljón" með "mjög kvinnulegan og einkennilegan svip" og lax, "mikið haglega skorinn" sem sagt er að "einhver Eyríkr í Holti á Síðu" hafi skorið.

Það kemur fram að ljón og lax voru ofan kirkjudyra á Kálfafelli í Fljótshverfi og hefur Jóni þótt til um hagleik þeirra sem gerðu þá en ekkert er getið um það hvenær og með hvaða hætti gripirnir komust í hans eigu.