Fatlaði drengurinn á jólatrésskemmtuninni 1943

Mig grunar að jólatrésskemmtanir hafi fyrst orðið almennur viðburður í Reykjavík og á Íslandi eftir að Bandaríkjaher kom til Íslands.

Ugglaust hefur danskur kaupmannsaðall áður verið með slíkar skemmtanir, líkt og félagið Germanía skemmti sínum félagsmönnum með Tannenbaum sem á héngu hakakrosskúlur og bæverskar kúlur með Hitlermyndum á jólateiti félagsins í samvinnu við þýska sendiráðið. Hvar áttu menn svo sem annars að fá jólatré á Íslandi fyrir stór jólaböll, þegar þau voru enn af skornum skammti -- nema þá ef þau komu úr skógarreit dansk kaupmanns eða með skipi frá frúnni í Hamborg?

En þegar vaktskiptin urðu í stríðinu kom Kaninn, sem hafði allt aðra siði en breska setuliðið sem ekki var sérlega rómað fyrir góð almannatengsl nema við yfirstéttina, þó fyrir utan að þeir gerðu gyðingum sem fengu allranáðugast að setjast að á Íslandi kleift að halda trúarsamkomur sínar. Það síðastnefnda kom aðallega til vegna þess að í herjum Breta voru gyðingar sem vildu komast í samband við trúfélaga sína á Íslandi. Má lesa meira um það hér, hér, og hér.

Bandaríkjamenn náðu í jólatré á Labrador fyrir skemmtanir sínar 1943. Myndin fyrir neðan er úr White Falcon og sýnir trjámennina og skrifstofublækur hjá Bandaríska Rauða Krossinum. Úr grein í White Falcon þar sem sagt er frá þessum sérstöku jólatrjáaflutningum í byrjun desember 1943: Þar mátti m.a. lesa þessa lýsingu, sem er hverju orði sannari

"It is no secret that Christmas tress are more scarce in Iceland than penguins are in Tahiti, but were there´s a will therse´s a way, and if the soldiers of this Command get the urge to hang a GI sock on one this year there is nothing to prevent their fulfilling that desire. Because, thanks to the efforts of four members of the Air Corps, four of the priceless trees are in Iceland, all ready to be decorated." 

.

Jólin 1943 var haldin mikið jólatrésskemmtun í einum kampi Bandaríkjamanna í Reykjavík og Íslendingum var boðið með, börnum (m.a. veikum börnum), mæðrum þeirra, peysufatakonum og einstaka íslenskum karli. Jólasveinninn á skemmtuninni var ekki af Coca Cola-gerðinni, heldur "leanaður" Santa Claus með pappagrímu eins og þær sem síðar var hægt að kaupa á Íslandi.

Ljósmyndarinn Ralph Morse, gyðingur frá New York og síðar heimsfrægur ljósmyndari, sem ég greindi frá í síðustu færslu, fór á jólaskemmtunina í stórum bragga Bandaríkjamanna sem mig grunar að hafi staðið við Meistaravelli. Morse ungi tók mikið magn frábærra mynda, sem ég leyfi mér að miðla hér, með  aðaláherslu á drenginn sem þið sjáið einnig í skyggnumyndasýningu Fornleifs efst, sem best er að skoða með því að opna YouTube.

Fatlaði drengurinn sem stal hjörtum hermannanna

Nokkrar myndir af fötluðum dreng í matrósafötum skera sig þó úr í mínum augum. Mér þætti vænt um ef einhver gæti sagt mér hver drengur þessi var of móðir hans. Mér datt í hug Jóhannes Sverrir Guðmundsson, (1944-1997), sem við mörg munum eftir - hann var á sínum seinni árum þekktur undir nafninu Jóhannes Grínari. Við nánari athugun sá ég þó, að það gat ekki verið, því Jóhannes ólst upp á Suðureyri og fæddist árið 1944, þ.e.a.s. eftir að þessi jólatrésskemmtun á myndunum fór fram.

Mikið þætti Fornleifi vænt um, ef þjóðin forna undir snjó og klaka á hjara veraldar gæti upplýst hann um, hver drengur þessi var og móðir hans, sem ég tel víst að sé með honum á sumum myndanna.

Kærar þakkir til ykkar sem lituð við og lásuð fróðleik á Fornleifi árið 2022.

Athugasemdir

[Ómar Ragnarsson, 3.1.2023 kl. 20:29]

Um síðustu aldamót hélt Verslunarmannafélag Reykjavíkur hundraðasta jólaball sitt og jafnframt það síðasta. 

Jólaböllin svonefndu voru aðallega komin frá Dönum, með dönskum lögum eins og Adam átti syni sjö. 

Í því lagi er einhver fyndnasti þýðingarbrandarinn þegar sungið er "hann sáði", sem er prentsmiðjudönsk þýðin á orðunum "som saa, som saa", þ.e. "si svona" þegar lýst er því sem á eftir fer, "hann klappaði saman höndunum..." o. s. frv.    

Ég minnist jólatrésskemtana stéttarfélags Þorfinns afa míns þegar ég var á aldrinum sjö til tólf ára, og á árunum 1961 til 1974 þegar ég hélt úti jólasveinum Gáttaþefi, skemmti ég á um það bil fimmtíu jólatrésskemtunum yfir hátíðirnar um hver áramót. 

Það er mikil eftirsjá eftir þessum skemmtunum, þar sem flaggskipin voru stærstu fyrirtækin, stofnanirnar og stéttarfélögin. 

[FORNLEIFUR, 3.1.2023 kl. 22:51]

 Ekki er dónalegt að fá þig í heimsókn, Ómar, sjálfan meistara Jólatrésskemmtananna.

Ein af mest spiluðu plötum afa míns, Vilhelms Kristinssonar, vatnsvarðar hjá Reykjavíkurhöfn (var síðar á ellilífeyrisárum sínum sendimaður hjá RÚV á Skúlagötunni), var einmitt jólaplata þín "Krakkar mínir, komið þið sæl", sem ég hafði mikið dálæti til nokkurra ára. Hún var mikið spiluð í græjum sem ungur viðtækjameistari, Aage Nielsen hafði smíðað fyrir afa utan um Telefunken-plöutspilara. Ég sá þig örugglega sem Gáttaþef einhvern tíman snemma á 7. áratugnum.

Nú er öldin önnur, og jólahaldið ekki lengur eins hátíðlegt og það var á 7. og 8. áratugunum. Börnin sitja mest við sjónvarpsgláp eða við tölvurnar og drepa skrímsli sem eiga ekki sjens í Grýlu og Leppalúða, og síst af öllu í Gáttaþef. Þetta er allt hálfpartinn komið niður í kok á Jólaketti Hollywood-menningarinnar.

Þakka þér fyrir þitt stóra menningarlega hlutverk Ómar! Menn eins og þú og t.d. Bessi og Árni Tryggva voru risar. Eða eins og Fornleifur segir jafnan: Allt var betra, sem áður var. Kannski erfiðara - en betra.

[FORNLEIFUR, 3.1.2023 kl. 23:03]

 Svo er heimurinn svo lítill að mágkona mín býr í sama húsi í Árósum og hljóðmeistarinn í 79 á stöðinni, og man hann einnig vel eftir Ómari Ragnarssyni, þegar við töluðum um myndina.

[Hallgrímur Hrafn Gíslason, 5.1.2023 kl. 07:20]

Ungmennafélagið Vestri stofnað: Stofnfundur Ungmennafélagsins Vestra var 01.10.1916 og urðu 33 félagar strax á fyrsta ári. Tildrögin að stofnuninni var fundur 26 ungmenna í Kollsvík 17.sept s.á. Félagið var látið heita Vestri, enda vestasta ungmennafélag í Evrópu. Starfssvæðið er Útvíkur allar, auk Keflavíkur og Hænuvíkur. Í fyrstu stjórn voru kosnir Helgi Árnason formaður, Valdimar Össurarson og Þeodór Kristjánsson. 

Vestri gekk í Umf Vestfjarða árið 1917 og sama ár varð Kristján J. Kristjánsson á Grundum formaður. Þá var byrjað að gefa út blaðið Geisla sem var handritað. Fundir voru að forfallalausu annanhvorn sunnudag að vetrinum. Mikið íþróttastarf fór fram innan félagsins; sund, glíma, skíði, skautar o.fl. Leikmót voru gjarnan í tengslum við sundpróf, en sundkennsla fór fram í Kollsvík á vegum félagsins í 5 sumur; hálfan mánuð í senn. Sýslusjóður greiddi sundkennaranum. Félagið byggði hafnarmörk á Miðleiðinni í Kollsvík og hlóð upp gömul hafnarmörk á Snorralendingu þar sunnar. Veg lagði félagið upp Flosagil í Breiðuvík, sem tók 40-50 dagsverk. Kálgarð gerði félagið 1925 og fékkst úr honum góð uppskera. Stundum var farinn laugardagsróður á vegum félagsins og eitt vor fengu félagsmenn að hafa öngla á lóðum annarra. Safnaðarsöngur í Breiðavíkurkirkju var á vegum Vestra frá 1917, auk annars söngs. Vestri stóð fyrir jólatrésskemmtunum í Kollsvík og hafði jólakortakassa. Það stóð fyrir skemmtisamkomum, útileikjum og fór í skemmtiferðir á fjarlægari staði í sveitinni. Eitt sinn tók Vestri þátt í iðnsýningu á Rauðasandi með ungmennafélögunum Von og Baldri. Tvisvar stóð það fyrir bögglauppboði og stundum fyrir samskotum í þágu ákveðinna málefna. Valdimar Össurarson (eldri) tók saman yfirlit um starfsemina árið 1927. Nokkuð var þá tekið að dofna yfir starfsemi Vestra og félögum að fækka. Þá var útgerð í Kollsvíkurveri farin að dala og fólki að fækka á félagssvæðinu.

[FORNLEIFUR, 5.1.2023 kl. 08:13]

 Sæll Hallgrímur. Kollsvíkin leynir á sér. Vestast og næst villta Westrinu. Í hvaða húsi var jólatrésskemmtunin?

[FORNLEIFUR, 5.1.2023 kl. 08:28]

Hallgrímur, neðanstætt fann ég á Orðasjóði Kollsvíkur https://www.kollsvik.is/ordasjodur-kollsvikinga/167-ordhasjodhur-j. Þarna var um að ræða smíðað jólatré, sem víða voru notuð og einnig í Danmörku og jafnvel í Noregi. Ég keypti eitt slíkt tré hér um árið á Þjóðminjasafninu, sem smíðað var eftir gamalli fyrirmynd. 

Jólahald (n, hk)  Sá siður að halda jólin hátíðleg 24. og 25.desember ár hvert.  „Jólahald var fábreytt framan af.  Torfi móðurbróðir minn hafði fyrstur manna jólatré hér, það hefur líklega verið árið 1903 (síðustu jólin áður en hann fórst).  Hann smíðaði jólatré og klæddi greinarnar með eini... Fyrir jólin voru bakaðar lummur, laufabrauð, kleinur og stór kaka.  Spariskór, jólaskór, voru úr svörtu skinni; bryddir með hvítu eltiskinni og rósaleppar í þeim. ... Hangikjöt var alltaf soðið fyrir hátíðirnar.... Fyrir jólin voru steypt tólgarkerti, jólakertin, og lifði alltaf ljós á jólanóttina.  Á eftir aðfangadagshugvekju var alltaf sungið „Aðfangadagur dauða míns; Drottinn kemur þá að...“.  Á jóladag, á undan jólaguðspjallinu var sungið „Í dag eitt blessað barnið er; borið og fætt í heiminn...“.  Á jóladagsmorguninn var lesið snemma (húslesturinn); við krakkarnir vorum þá oftast í rúminu....  Aldrei var spilað á aðfangadag jóla, en á jóladag sátu allir við spil og var mest spilað púkk.  Mamma og Torfi bóðir hennar gátu teflt allan jóladaginn “  (H.M; Í Kollsvíkurveri; þáttur konunnar; Þorl.Bj; Sunnudbl.Þjóðv.1964).