Tvær frásagnir af finnskum fornleifafræðingi

Jouko Voionmaa (1912-1991)

Fyrri sagan af Jouko Voionmaa

Einn þátttakenda leiðangurs fornleifafræðinganna frá Norðurlöndunum í Þjórsárdal og í Borgarfirði sumarið 1939 var ungur, finnskur fornleifafræðingur, Jouko Voionmaa að nafni. Það kom í hlut Voionmaas að rannsaka fornleifar á Lundi Lundareykjadal og þar sem heitir Stórhólshlíð í Þjórsárdal. 

Voionmaa var af fræðimannakyni kominn, sonur Väinö Voionmaa (1869-1947) sagnfræðiprófessors við háskólann í Helsinki, sem um tíma sat í ríkisstjórnum Finnlands fyrir sósíaldemókrata. Hann var í tvígang utanríkisráðherra Finnlands 1926-7 og í skamman tíma árið 1938. Móðir hans var Ilma Voionmaa.

Jouko Voionmaa tók árið 1937 þátt í norrænu fornleifafræðingaþingi í Danmörku, þar sem rannsóknirnar á Íslandi byrjuðu á gerjast. Þegar þær rannsóknir voru skipulagðar var ákveðið að hann tæki þátt í rannsóknunum fyrir hönd Finnlands. Þetta bréf ritaði hann Matthíasi Þórðarsyni þjóðminjaverði þann 6. júní 1939 og í lok ágústmánaðar sama ár þakkaði hann fyrir sig með nokkrum línum sem hann sendi frá Hótel Borg.

Að mínu mati var Jouko Voionmaa líklegast fyrsti fornleifafræðingurinn sem starfaði á Íslandi sem beitti nákvæmnisvinnubrögðum við fornleifarannsóknir. Voionmaa hélt dagbók yfir rannsóknir sínar á Íslandi árið 1939 eins og allir hinir stjórnendur uppgraftanna. Dagbók hans, sem hann merkti með finnska fánanum, og sem i dag er varðveitt í Helsinki, geymir ýmsar upplýsingar um að það gat verið örlítið lævi blandið andrúmsloft milli norrænu fornleifafræðinganna, að minnsta kosti í dagbókum þeirra.

Í bók Steffen Stummanns-Hansen um sögu fornleifarannsókanna í Þjórsárdal árið 1939, Islands Pompeji (2005), reynir höfundur í fremur langlokulegum köflum, að gefa mynd af því hvað hinir ýmsu þátttakendur hugsuðu. Þetta hefur ekki tekist sem skyldi, eins og margt annað í bók Stummann-Hansen. Höfundurinn hefur greinilega ekki skoðað eða haft aðgang að öllum tiltækum heimildum. Í bókinni er t.d. ekki getið dagbókar Matthíasar Þórðarsonar þjóðminjavarðar, sem reyndar til er á Þjóðminjasafni Íslands (og sem ég á til í ljósriti). Hana hefur Stummann-Hansen að einhverjum ástæðum ekki fengið aðgang að er hann var að afla heimilda á Íslandi fyrir hálfmisheppnaða bók sína.

Dagbók Voionmaas frá rannsóknum hans á Íslandi.

Margir þátttakendanna í rannsóknunum árið 1939 voru vegna einhvers þjóðernisrembings - eða  minnimáttakenndar - með horn í síðu hvers annars, og sumir í garð Voionmaas, þar sem þeim þótti hann ekki kunna að grafa. Ef til vill var eitthvað baktjaldamakk í gangi. Voionmaa gróf hins vegar nákvæmlega eins og flestir fornleifafræðingar myndu gera í dag. Þeir sem voru af gamla skólanum, t.d. arkitektinn Aage Roussell, sem var frábær að mæla upp rústir/byggingar, sem var og eina áhugamál hans, eða Aage Stenberger frá Svíþjóð, létu aftur móti hjálpardrengi sína moka fjálglega upp úr tóftum þeim sem þeir stjórnuðu rannsóknum á.Matthías Þórðarson hafði lítið yfirlit yfir það sem hann var yfirleitt að gera og rannsókn hans var ekki vísindaleg. 

Það kom einnig fljótt í ljós að Aage Roussell hafði valið sér vænstu rústina, það er að segja rústina að Stöng. Aðrir en Roussell höfðu fúlsað við staðnum í upphafi. Ákveðin öfund kom í ljós hjá hinum þátttakendunum yfir „heppni" Roussells.

Dómharður Dani

Aage Roussell var ýkja dómharður um menn í bréfum sínum til vina sinna sem varðveist hafa. Hann sendi eftirfarandi baktal til kollega síns og mentors, Poul Nørlunds:

„Þórðarson er forfærdelig flink, men ganske uninteresseret i saavel udgravningerne som vore personer, men der er intet samarbejde. Han ved det hele i forvejen, for han kan læse det i sagaerne. Han interresser sig heller ikke for at deltage i vore aftensamtaler, som særlig Stenberger elsker. Sidstnævnte herre virker meget nervøs og deprimeret og lader is slaa ned af den mindste modgang. Voionmaa er en flink gut, men gangske uden kendskab til bygningsarkæologi, hans opmaaling er et mareridt. Han er stenaldermand. Jeg er glad for den lille Eldjárn, som Stenberger misunder mig inderligt. ...".

Dagbók Matthíasar Þórðarsonar er að sama skapi upplýsandi, en einhvers konar minnimáttarkennd hans leiddi til einangrunar hans í verkefninu. Hann hafði áður verið orðinn tengiliður fyrir verkefni nasískra „fræðimanna" í Þýskalandi sem vildu rannsaka fornleifar á Íslandi, en sem ekkert varð úr.

Voionmaa, hins vegar, var maður að mínu skapi og beitti sömu aðferðum og ég hef notað í Þjórsárdal við rannsóknir mínar þar. Hann fann greinilega fyrir hnýtingum gömlu karlanna í sig, og skrifaði: 

„Satan, jeg gjorde fel den förste dagen. I. hade grävt fandens [finsk: perkele]mycket mera än jag. T. återvände redan klockan fem efter at ha funnit ett hus med fem rum. Min egen grävningsteknik have väckt uppmärksamhed bland turisterna och de bereättade att I. och jag använde olika metoder. Utan att säg ett ordgick I2 till sen egen plats och återkom därifrån tigande. Att jag själv åstadkommit såpass litet berodde också på att två män röjde bort björkbuskaget varför enast 2´grävde. Det är derfor klart at jeg i viss mån ger efter, emedan skiktgrävning är onödig i lager just från tiden före det sista utborttet. Det stämmer nog att man lika bra kan iakttage de olika skikgten i profilen, men det är tots det interessant att följa de olika skikten i plan, ty då kan man se hur huset har förandrat då väggarna strörtat umkull och taken brakat samman.  Man kunne skriva en hel artikel om S., så underlig och umöjlig är han. Kippelgren [orðaleikur Voionmaa og á hann við fyrrverandi þjóðminjavörð Finna, Hjalmar Appelgren-Kivalo] hade mere rätt i då han i Helsingfors talade om honom. En fullständig rövaslickare .. Min egen metod visade sig vara rigtig, ty genast under yttertorven fanns skiktet med Heklas utbrott 1793 og under det den hela väggen. ..."

Það er erfitt að átta sig á þessum árekstrum milli manna, og vita við hvern er átt þegar Voionmaa kallar t.d. einn af þátttakendunum landshöfðingjann og annan sósíalíska félagsmálaráðherrann. Þann síðastnefnda telur höfundur bókarinnar Islands Pompeji vera Kristján Eldjárn.

Það er þó ljóst að hinn ungi finnski fornleifafræðingur var enginn steinaldamaður. Hann gróf með tækni og aðferðum sem nútímafornleifafræðingar myndu flestir samþykkja. Líklegast átti Roussell við að Voionmaa græfi eins og fornleifafræðingar á hans tíma grófu upp steinaldaleifar. 

En þessi rembukeppni á milli fornleifafræðinganna á Íslandi árið 1939 hefur maður svo sem séð hjá síðari tíma fornleifafræðingum. Sumir fornleifafræðingar gera víst ekkert annað í frítíma sínum.

Voionmaa og samstarfsmenn hans rannsökuðu m.a. þessa rúst að Lundi í Lundareykjadal árið 1939.

Voionmaa fann líklega, þrátt fyrir aðferðafræðina sem fór í taugarnar á grófgerðari mönnum, besta fund sumarsins í Þjórsárdal. Í dalinn kom ung finnsk kona Liisa (Alice) Tanner, sem hélt upp á lokapróf sitt við háskólann í Helsinki með því að ferðast með vinkonu sinni alla leiðina til Íslands. Tveimur árum síðar kvæntist Jouko henni og þau eignuðu síðar saman sjö börn. En kannski varð það bara Liisa sem fann Jouko sinn - hver veit? Börn þeirra eignuðust fornleifafræðinga sem guðforeldra. Því er haldið fram í bókinni Islands Pompeji, að íslenskt fornleifafræðingapar hafi verið guðforeldrar barna Joukos og Liisu Voionmaa. Það hlýtur að byggja á einhverjum misskilningi, því á þessum tíma höfðu engir íslenskir fornleifafræðingar látið pússa sig saman. Eitthvað held ég að það sé orðum aukið eins og svo margt í bókinni Islands Pompeij.

Eftir síðara stríð var Voionmaa einn fremsti myntsérfræðingur Finna og vann sem yfirmaður myntsafna Þjóðminjasafns Finna og Háskólans í Helsinki. Hann skrifaði nokkrar mikilvægar bækur á því sviði. 

 

Síðari sagan af Jouko Voionmaa

Annar kafli í ævisögu þessa merka finnska fornleifafræðings, er sótti Ísland heim árið 1939, er minna þekktur en sá fyrri. Þekkja fróðir menn sem ég hef hitt og sem unnu með Voionmaa á Þjóðminjasafni Finna ekki einu sinni þá sögu. Það er saga Voionmaas í Síðari heimsstyrjöldinni, eða í Framhaldsstríðinu 1941-44, eins og Finnar kalla stríðið, því þeir háðu skömmu áður Vetrarstríðið við Sovétríkin eins og kunnugt er.

Þegar Jouko Voionmaa sneri aftur til Finnlands haustið 1939, var styrjöld skollin á í Evrópu og hann fór eins og flestir Finna ekki varkosta af því. Finnar þurftu að þola miklar hörmungar í Vetrarstríðinu svokallaða 1939-40. Voionmaa var kallaður í finnska flotann árið 1941. Þetta kemur meðal annars fram í þeim bréfaskrifum sem hann átti við Mårten Stenberger sem hafði fengið það hlutverk að smala saman niðurstöðunum úr rannsóknunum á Íslandi sumarið 1939. Niðurstöðurnar komu að lokum komu út í bókinni Forntida Gårdar i Island, (Munksgård; København 1943/ bókin var hins prentuð í Uppsölum í Svíþjóð).

Forntida Gårdar i Island.

Heimildir sem Steffen Stummann-Hansen hefur birt í bók sinni Islands Pompeji sýna, að Voionmaa átti í erfiðleikum með að skila af sér og lesa próförk fyrir bókina um Íslandsverkefnið fyrr en um miðbik 1943, en þá fyrst lauk herþjónustu hans. Ekki er þó greint nánar frá þessari herþjónustu í bók Stummann-Hansens.

 

Eistar flykktust undir fána Omakaitse-sveitanna, illræmdra vopnabræðra Þjóðverja, árið 1941. Myndin er tekin í Tartu.

Myndin sýnir við nánari athugun, að undirforingjar í eistneska flotanum gengu í raðir Omakaitse-sveita, heimavarnarliðsins, sem einnig hjálpaði dyggilega til við að framfylgja Helförinni í Eistlandi.

Starf Juoko Voionmaas í finnska flotanum, Merivoimat, sem útsendur undirforingi, var að vera sendifulltrúi Finnska flotans hjá Þýska flotanum í Tallinn, Marinebefehlshaber Ostland.

Hann skrifar ekki mikið um starf sitt í bréfi til Mårten Stenbergers dags.12 maí 1943:

„Ett halvt år var jag som förbindelsesofficer vid den tyska staben i Reval, blev tillbakakommenderad efter nögonslags gräl me tyskarna på grund af deras inbillade anklagelser för politisk arbete. I själve verket vill tyskarna att så få människor som möjligt se deras regim i Estland, som annos står oss nära. Allt hvad Finland angår: finsk historia och kultur ända till små saker. Mannerheims bilder o.s.v., äro där forbjudna, efter varje finne går SS-män, våra samtal och sällskap åhöras. Undan totala mobilisationen fly hundratals ester över viken till Finland, alla vilja kämpa mot bol^vismn [sic í Islands Pompeij] men ej för Tyskland. Estland som gått igenom bol^svistisk [sic í bókinni Islands Pompeij] terror väntar och får ej någonting bättre av tyskarna. ... Och nu är jag "under damm" och sammlar historik över krigshändelser i våra Sjöstridskrafter." ....(Bréfið er að finna á Antikvariks-Topografiska Arkivet väd Riksantikvarieämbetet í Stokkhólmi og er hér ritað af eftir rithætti í bókinni Islands Pompeji).

Varð Voionmaa vitni að Helförinni?

Í október 1947, frammi fyrir rannsóknarnefnd, sem stofnuð var til að rannsaka mál landráðamanna og samverkamanna nasista í Finnlandi eftir stríð, sagði gyðingurinn og þingmaðurinn Santeri (Alexander) Jakobsson frá því, að faðir Jouko Voinomaas, Väinö, sem lést árið 1947, hefði greint sér frá því að Voinmaa hefði með Gestapomönnum og finnskum lögregluforingjum séð fjöldagrafir gyðinga í Eistlandi. Sjá nánar hér í bók Hannu Rautkallios (1988) um það sem Jakobsson hafði eftir Väinö Voionmaa.

Juoko Voionmaa var kallaður fyrir rannsóknarnefnd þann 20. október 1947, og neitaði alfarið frásögn Jakobsson og sagði hana byggja á misskilningi. Jouko Vioonmaa sagðist hins vegar hefði verið í boðinu í foringjaklúbbnum á Domberg í Tallinn sem Jakobsson hafði sagt frá, en að hann hefði ekki farið með hinum í yfirmannaboðinu, þ.e. Arno Anthoni yfirmanni finnsku Ríkislögreglunnar, VALPO, og SS Standartenführer og yfimanni Einsatzkommando 1a of Einsatzgruppe Martin Sandberger til að sjá gyðingagrafir. Móðir Juokos, Ilma, var þá einnig kölluð fyrir rannsóknarnefndina árið 1948 (22. október), og var tekin gild frásögn hennar um að maður hennar, prófessor Väinö Voionmaas, hefði jafnan sagt sér allt að létt úr starfi sínu en að hann hefði aldrei sagt sér það sem Santeri Jakbosson hafði greint frá og talið sig heyra Jouko segja frá upplifelsi sínu í Eistlandi.

Santeri Jakobsson var ekki kallaður frekar til yfirheyrslna og þar við sat. Það forðaði Jouko honum örugglega frá frá vandræðum því málið var hið óþægilegasta fyrir sósíaldemókrata. Hvaða nálægð og samvinna sem einhver maður hafði haft við við Þjóðverja í stríðinu var slæmt mál fyrir hann, sér í lagi rétt eftir stríðið, þegar VALPO hafði fengið nýja stjórnendur sem ekki voru lengur samverkamenn nasistaböðla heldur trúir hinum ysta vinstri væng stjórnmálanna.

Ekki dreg ég frásögn Jouko Voionmaas fyrir rannsóknarnefndinni í efa, enda engar heimildir til sem geta leyft mér það, en furðulegt þykir mér þó samt misminni Jakobssons og sú aðferð rannsóknarnefndarinnar finnsku að spyrja ekkju Vainö Voinmaa, Ilmu, um sannleiksgildi lýsinga Jakobssons, sem Jakobsson hafði að sögn eftir Vainö Voionmaa.

Þær nafngreindu persónur, þýskar sem eistneskar, sem Jouko þurfti á einn eða annan hátt að umgangast í embætti sínu í Eistlandi, báru hins vegar sannanlega ábyrgð á fjöldamorðum og útrýmingu gyðinga í Eistlandi og Finnlandi. Þeir fengu aldrei þau maklegu málagjöld sem menn höfðu vænst. Ættingi eins fórnarlamba lögregluforingjans Arno Anthonis vildi ekki mæla með dauðadómi yfir Anthoni, og dauðadómur yfir Martin Sandberger var felldur úr gildi í Vestur-Þýskalandi og hann dó sem vel efnaður öldungur á lúxuselliheimili í Stuttgart árið 2010. Hann hló að fórnarlömbum sínum alla leið í gröfina. Hér má lesa frásögn af viðtali sem tekið var við hann árið 2010.

Arno Anthoni (annar frá vinstri í fremstu röð) og Martin Sandberger (þriðji frá vinstri) voru menn sem fornleifafræðingurinn Voinmaa neyddist til að umgangast er hann gegndi þjónustu fyrir land sitt í Finnska flotanum.

Enginn vildi hafa verið í sporum Voionmaas í Eistlandi, en mikið hefði verið gott fyrir síðari tíma og skilning manna á stríðinu hefði hann sagt umheiminum aðeins meira frá störfum sínum í Eistlandi þessi örlagaríku ár 1941-43 og frá því hvernig hann umgekkst fjöldamorðingja.

Helförin i Finnlandi 

Í Finnlandi fóru rannsóknir þegar í gang á því í hve miklum mæli finnska Ríkislögreglan VALPO hafði samvinnu við að koma gyðingum og öðrum frá Finnlandi fyrir kattarnef með samvinnu við útrýmingarsveitir (Einsatzgruppen) Þjóðverja í Baltnesku löndunum. Til Finnlands höfðu 500 gyðingar flúið fyrir stríð. Mörgum tókst að flýja áfram í einhvers konar frelsi en aðrir hrökkluðust aftur til landa þar sem þeir voru í hættu. Fjjöldi gyðinga faldi sig einnig í skógum Lapplands. Nýlega hefur finnski sagnfræðingurinn Oula Silvennoinen sýnt fram á, að þýskar Einsatzgruppen hafi einnig starfað í Finnlandi til að leita uppi kommúnista og gyðinga.

Fljótlega eftir stríð var sýnt fram á að yfirmaður ríkislögreglunnar/VALPO, Arno Antoni, hafði mikið og náið samband við morðapparat Þjóðverja og eistneskra aðstoðarmenn þeirra. Hann hafði sýnt einbeittan vilja til að aðstoða Þjóðverja við að útrýma gyðingum í Finnlandi.

Átta flóttamenn af gyðingaættum höfðu meðal annarra verið sendir þangað frá Finnlandi af finnsku lögreglunni og síðar til Auschwitz. Til samanburðar má nefna, að ég uppgötvaði að líkt ástand hafði ríkt í samstarfi ríkislögreglunnar og annarra yfirvalda í Danmörku við þýska innrásarliðið og greindi ég frá samstarfinu í bók minni Medaljens Bagside (2005). Danskir embættismenn í tveimur ráðuneytum og í ríkislögreglunni báru ábirgð á morðunum á ríkisfangslausum gyðingum, sem Danir vildu ólmir senda til Þýskalands eða Póllands. En Danir héldu því leyndu, meðan Finnar tóku strax á málunum. 

Meðal þeirra gyðinga sem Danir vísuðu úr landi fyrir stríð og áður en Danmörk var hersetin af Þjóðverjum var Hans Eduard Szybilski, þýskur gyðingur, kventískufatasölumaður, sem reynt hafði að setjast að í Svíþjóð árið 1936. Honum var vísað úr landi í Svíþjóð árið 1938 og sama ár frá Danmörku. sem síðar var sendur til Eistlands af finnskum yfirvöldum. Þar var hann dæmdur til dauða og ásamt hinum gyðingunum sem fangaðir voru af VALPO sendur til Auschwitz-Birkenau, þar sem hann var skotinn til bana við flóttatilraun (ég ritaði lítillega um Szybilski í bók minni).

Finnska lögreglan hitti Evald Mikson 

Finnskur lögreglumaður, Olavi Vieherluoto, sem vitnaði gegn yfirboðurum sínum árið 1945, lýsti m.a. fundi sínum með eistneska lögreglumanninum Evald Mikson í október 1941, sem greindi frá því hvernig Mikson hafði myrt gyðinga. Viherlouto upplýsti:

"Because I did not see a single Jew in Tallinn, I asked the gentlemen of the Sicherheitspolizei, where all the Jews had vanished from Tallinn. They told me, that the Jews are allowed to sojourn only in the inland, 15 kilometers from the coast. When I had heard from my Estonian guide, that the Jews had been placed in concentration camps, I asked the matter also from a couple of officials of the political police, a.o. from Mikson. They explained that there were practically no Jews in Estonia any more. Only a group of younger Jewish women and children is closed in a concentration camp situated in Arkna. All the male Jews have been shot. After the conquest of Tartu 2600 Jews and communists were shot. In Tartu a great number of even very small Jewish children starved to death.

A couple of days before my return to Finland Mikson told me that the next day they would bring several tens of elderly Jewish women to the central prison on Tallinn and another official who was there, said that they will be given "sweet food". Both of them explained that such Jewish old women had nothing to do in the world any more. They did not tell me more precisely what they meant by "sweed food", but I think that those Jews were shot a couple of days later. Mikson namely told me that on the same morning when I last time visited the central prison, they had taken 80 Jews on trucks to the woods, made them to kneal on the edge of a pit and shot them from back." (Sjá m.a. Silvennoinen 2010).

Mikson þekkja Íslendingar vitaskuld best sem Eðvald Hinriksson (1911-1993), nuddarann sem lést á Íslandi eftir að íslensk yfirvöld höfðu, í dágóðri samvinnu við eistnesk yfirvöldum, dregið að rannsaka ásakanir á hendur honum um stríðsglæpi. Hann fór eins og margir aðrir böðlar í baltnesku löndunum hlæjandi að fórnarlömbum sínum yfir móðuna miklu.

KGB vildi vita meira 

Þess má geta, að sonur Joukos, Kaarlo Voionmaa, sem starfar sem málvísindamaður við háskólann í Gautaborg, hefur upplýst mig, að er faðir sinn hafi eitt sinn verið staddur í Sovétríkjunum sálugu á 7. áratug síðustu aldar, líklegast á einhverri ráðstefnu, þá mun KGB hafa tekið hann afsíðis og yfirheyrt hann um þann tíma sem hann þjónaði í finnska flotanum í Eistlandi. Kaarlo Voionmaa og systkini hans vita því miður ekki meira um þá yfirheyrslu, eða hvað faðir þeirra upplifði meðan hann dvaldi sem flotafulltrúi í Tallinn á stríðsárunum. Sum þeirra vilja reyndar ekki ræða málið. Nýlega minntust börn Joukos Voionmaas100 ára árstíðar hans. Sjá hér.

Gaman hefði verið að fá aðgang að gögnum KGB um Voionmaa ef einhver eru. Það yrði líklega það sem menn kalla Mission impossible, því þrotabú Sovétríkjanna er svo spillt, að maður þarf að vera milljónamæringur til að fá að ganga að slíkum gögnum, það er að segja ef leiðtoginn í Kreml leyfir slíkt, en Pútin sleit eins og allir vita ballettskónum í KGB. Líklegt er þó að Voionmaa hafi sýnt Rússum þegjandi þögnina og að "mappan" hans sé tóm. En kannski...

Þakkir

færi ég Kaarlo Voionmaa málvísindamanni í Göteborg, sem er áhugaverður bloggari og persónuleiki, og sonur Jouko Voionmaas, sem og til Oula Silvoinainens prófessors í Helsinki fyrir veittar upplýsingar og hjálp.

Ítarefni:

Rautkallio, Hannu 1988. Finland and the Holocaust: The Rescue of Finland's Jews. (Holocaust Library, New York. 

Silvennoinen, Oula 2010. Geheime Waffenbruderschaft: Die sicherheitspolizeiliche Zusammenarbeit zwischen Finnland und Deutschland 1933-1944. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt.

Stummann Hansen, Steffen 2005. Islands Pompeji; Den Fællesskandinaviske Arkæologiske Ekspedition til Þjórsárdalur i 1939, [PNM Publication from the National Museum, Studies in Archaeology & History Vol. 11,] Copenhagen. 

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2005. Medaljens Bagside; Jødiske Flygtningeskæbner i Danmark 1933-1945. Vandkunsten 2005. (Finnið hana á Gegni).

Weiss-Wendt, Anton 2009. Murder without Hatred; Estonians and the Holocaust. Syracuse University Press.

"Miklu betri en Silvo"

 

Sagði eitt vinur minn, þegar ég greindi honum frá því að hinn merki silfursjóður sem fannst á Miðhúsum við Egilsstaði árið 1980, hefði fundist óáfallinn og skínandi fagur í jörðu. Hann átti þar við gæði jarðvegsins, sem hlaut að valda þessum frábæru varðveisluskilyrðum. Þessi færsla fjallar um jarðvegssýni sem tekin voru á Miðhúsum, en sem voru aldrei rannsökuð.

Það er reyndar með einsdæmum að silfur finnist varðveitt á þann hátt sem silfrið á Miðhúsum gerði. Dr. Kristján Eldjárn velti varðveislunni mikið fyrir sér í viðtali sem hann átti við finnanda árið 1980 og tók upp á segulband. Hann spyr finnendur margoft um varðveislu silfursins. Þór Magnússon minntist einnig á þann mikla gljáa sem sjóðurinn hafði, í vettvangsskýrslu sinni frá 1980 (sjá hér) og síðar. Þeir ákváðu þó ekki að athuga það neitt nánar.

Snemma árs 1994 hafði ég fyrir hönd Þjóðminjasafnsins samband við hjónin á Miðhúsum og bað þau um að senda mér jarðvegssýni frá fundarstaðnum. Þau fékk ég aldrei. Hins vegar sendu þau dýrabein sem þau fundu einnig árið 1980, en sem þau höfðu ekki látið Eldjárn eða Þór Magnússon vita um. Í meðfylgjandi bréfi létu þau í té alls kyns upplýsingar, en fæstar af þeim hafði ég beðið um.

Ritari Þjóðminjaráðs greindi rangt frá

Ég bað margsinnis um að jarðvegssýni yrðu tekin í tengslum við fyrirskipaða rannsókn menntamálaráðuneytis á sjóðnum 199-95. Síðast í bréfi til þjóðminjaráðs dagsettu 14. apríl 1995. En í kjölfar þess var mér tjáð að ráðið ætlaði að fresta umfjöllun um það efni þangað til niðurstöður höfðu borist úr efnagreiningu á silfrinu í Kaupmannahöfn. Lilja Árnadóttir ritari nefndarinnar undirritaði bréfið sem ég fékk frá nefndinni.

Þessi upplýsing frá Þjóðminjaráði var reyndar haugalygi. Annað hvort vissu ráðsmeðlimir betur, eða Lilja hefur ekki greint þeim réttilega frá því sem gerst hafði.

Lilja Árnadóttir hafði nefnilega þegar þann 15.11. 1994 beðið Guðrúnu Kristinsdóttur safvörð á Egilsstöðum, um að taka sýni af jarðvegi. Safnvörðurinn gerði það í tveggja stiga frosti sama dag. Guðrún Kristinsdóttir á Safnastofnun Austurlands tók jarðvegssýni og sendi þau og skýrslu dags. 15. nóvember 1994 til Reykjavíkur (sjá hér) til Helga Þorlákssonar sagnfræðings og Lilju Árnadóttur starfsmanns Þjóðminjasafns og Þjóðminjaráðs sem sjá áttu um að rannsaka silfursjóðinn.

Afar furðulegt rannsóknarferli

Þótt fyrirskipað hefði verið að allir þættir varðandi fund silfursjóðsins yrðu rannsakaðir og birtir, er nú ljóst að aðeins var það birt sem henta þurfti.

Farið hafði fram taka jarðvegssýna á Miðhúsum þann 15. nóvember 1994, þótt ekki mætti greina mér frá því í apríl 1995. Sú jarðvegstaka var fyrirskipuð af Helga Þorlákssyni og Lilju Árnadóttur, sem í hlutverki ritara Þjóðminjaráðs laug því að mér, að ráðið hefði ekki tekið afstöðu til slíkrar rannsóknar.

Þau tvö ákváðu að jarðvegssýnin skyldu tekin og rituðu það á minnisblaði merkt Trúnaðarmál dags. 18. nóvember 1994. Lilja hafði kannski ekki sagt Þjóðminjaráði frá þeirri "rannsókn" sem hún fékk gerða 15. nóvember, og að hún og prófessor Helgi Þorláksson fyrirskipuðu að slíka sýnatöku ætti að framkvæma, í skjali sem er dagsett þremur dögum eftir að sýnatakan átti sér í raun stað. Stórfurðulegt!

Í lokaskýrslu Helga og Lilju dagsettri í júní 1994, er hins vegar greint frá því að  Lilja Árnadóttir hafi farið með jarðvegssýni frá Miðhúsum til Kaupmannahafnar og því haldið fram, að Lars Jørgensen fornleifafræðingur, sem hélt um rannsóknir í Kaupmannahöfn, hafi ekki talið ástæðu til að láta rannsaka jarðveginn. Sú staðhæfing er í meira lagi athyglisvert í ljósi þess, að ekkert er minnst á þessi jarðvegssýni í skýrslu danska Þjóðminjasafnsins eða í gögnum um sendingu gripa til Kaupmannahafnar. Þegar ég hef spurt Lars Jørgensen um málið man hann ekki eftir þeim jarðvegssýnum sem Lilja segist hafa tekið með sér til Kaupmannahafnar.

Lilja upplýstir síðar (1995), þá sem ritari Þjóðminjaráðs, að ekki væri búið að taka ákvörðun um sýnatöku á jarðvegi, sem eru náttúrulega enn meiri ósannindi ef hún hefur farið með þau til Kaupmannahafnar.  Enn síðar upplýsti hún og Helgi Þorláksson að jarðvegssýni hafi verið boðin Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn. Það kemur ekkert fram um jarðvegssýni í bréfi Lilja og Helga til Olaf Olsens fyrrverandi prófessors m.m. dags. 17. október. Heldur ekki í svari Lars Jørgensens dags. 10. nóvember 1994, né í bréfi hans frá 17.11. 1994; heldur ekki í fréttatilkynningu frá Þjóðminjasafni dags. 28. nóvember 1994, né í fylgibréfi Þórs Magnússonar með sérstöku innsigli Þjóðminjasafnsins dags. 1. desember 1994 (sjá þessi bréf hér). Ekkert kemur fram í yfirlýsingu Lars Jørgensens frá 17.11. 1994, um að hann hyggi á jarðvegsrannsóknir, enda höfðu þær ekki verið nefndar í bréfum til hans eða Þjóðminjasafns Íslands.

Hvernig má þetta vera? Svona er reyndar allt ferlið við rannsóknina á silfursjóðnum hjá þeim sem ekki sættu sig við niðurstöðu breska sérfræðings James Graham-Campbells, sem dró uppruna sjóðsins í vafa.

Vart er neinum steinum um það að velta að Lilja Árnadóttir var algerlega óhæf til að sinna þessum rannsóknum. Mörg þau skjöl sem hér birtast í fyrsta sinna, sýna það svo ekki er um neitt að villast.

Helgi og Lilja

Hvað kom Hriflungum eiginlega sýnatakan við?

Þann 15. nóvember 1994 hringdi Lilja í GK [Guðrúnu Kristinsdóttur] v/sýnatöku + Sigurð St. 1Kg. Sama dag átti hún samtal /v Eddu húsfreyju á Miðhúsum og skrifar Lilja gott á eftir upplýsingu um það í minnispunktum sínum sem ég hef undir höndum (sjá hér). Minnispunktar þessir hafa ekki verið birtir þótt slíkt gæti talist eðlilegt miðað við yfirlýsingar þess ráðs sem Lilja var ritari hjá.

Sigurður St. mun vera enginn annar en Sigurður Steinþórsson jarðfræðingur, barnabarn Jónasar frá Hriflu.

Fékk Sigurður Steinþórsson prófessor í bergfræði 1 kg. af mold?

Ekki er mér ljóst, af hverju Sigurður Steinþórsson er nefndur í sambandi við 1 kg. af jarðvegi frá Miðhúsum, og ekki er vitað hvort hann hafi greint þann jarðveg. Aðkoma hans að sýnatökunni er því algjörlega á huldu og út í hött, því Þjóðminjaráð bað ekki um hana. Ekkert kemur heldur fram í opinberum skýrslum um þátt hans í rannsóknum á jarðvegi frá Miðhúsum. En greinilega fékk hann 1 kg. af þessu undraefni eða var sérlegur ráðgjafi Lilju Árnadóttur.

Sama Lilja og skrifaði minnispunkta sína 15.11. 1994 og ákvað með Helga Þorlákssyni þann 18. nóvember 1994, að sýni skyldu tekin (í framtíð), vildi ekki tjá sig um jarðvegssýnin sem ritari þjóðminjaráðs, þegar ég spurði hvort hægt væri að fá þau tekin í fyrirspurn í apríl 1995. Verður það að sæta furðu. Hvaða tiltæki var það hjá Lilju, og ef til vill þjóðminjaráði, að ljúga að mér. Kannski getur heiðursmaðurinn Sturla Böðvarsson kastað ljósi á það, en hann var formaður Þjóðminjaráðs.

Ef það hefði ekki verið vegna þess að starfsmaður Þjóðminjasafnsins hefði skilið gögn um töku sýna á jarðvegi á Miðhúsum eftir á glámbekk, þá hefðum við líklega aldrei fengið að vita, að þann 18.11. 1994 hafi Lilja Árnadóttir á fundi með Helga Þorlákssyni á Neshaganum talið honum trú um að eitthvað ætti að gera, sem þegar hafði verið gert.

Ljóst er að Helgi Þorláksson og sér í lagi Lilja Árnadóttir sátu á gögnum og upplýsingum um rannsóknir sínar á silfursjóðnum. Þau fóru ekki að óskum Menntamálaráðuneytis og Þjóðminjaráðs.

Nýfundið Miðhúsasilfur borið saman við myndir bók í eigu finnenda sjóðsins

 

Nú er minnsta mál að efnagreina jarðveginn og aldrei meiri ástæða

Þjóðminjasafni ber nú at taka fram sýnin sem tekin voru af jarðvegi á Miðhúsum til að ganga úr skugga um hvort eitthvað sé í þessum jarðvegi sem getur skilað silfri skínandi hreinu og glansandi í hendur finnanda og fornleifafræðinga 1000 árum eftir að það hefur verið grafið í jörðu. Það gleymdist árið 1994-95.

Ég er búinn að hafa samband við Þjóðminjasafnið til að fá upplýst hvernig sýnin eru varðveitt og hvernig þau eru skráð. Enn hafa ekki borist svör. Ef veigrað verður við svörum verður málið sent il Menntamálaráðuneytis. Sigurður Steinsþórsson er hugsanlega einnig með sýni, sem hann getur vonandi gert grein fyrir hið fyrsta. Eða kannski var hann bara hulduráðgjafi.

Einnig væri vit í því að fá gerða kolefnisaldursgreiningu á þeim beinum sem Miðhúsahjónin sendu allt í einu á Þjóðminjasafnið árið 1994 í stað þess að láta Kristján Eldjárn og Þór Magnússon hafa þau árið 1980. Þau fundust í sömu lögum og silfrið.

Miðhúsajarðveg og bein verður að rannsaka. Annað væri siðlaust, sérstaklega í ljósi þess að fremsti sérfræðingur Breta í efnagreiningu á fornu silfri hefur látið í ljós vafaum skýrslu Þjóðminjasafns Dana, en einnig vegna þess að umsjónamaður dönsku rannsóknarinnar lét í ljósi þá fyrifrakgefnu skoðun, að: Iøvrigt mener vi, at projektet er spændende - selvom årsagen er yderst beklagelig og Det vil som sagt være yderst beklageligt for skandinavisk arkæologi, hvis Prof. Graham-Campbel antagelser er korrekte"; En kemst að lokum að þeirri niðurstöðu, að einn gripanna hafi verið frá því eftir iðnbyltingu og skrifaði þá: Dette sidste forhold bevirker desværre, at der sandsynligvis er indblandet en tidsmæssigt yngre håndværksteknologi i skattefundet. Det må anses for sandsynligt at den nuvaerende sammensætning af skattefundet ikke er den oprindelige, svo notuð séu orð Lars Jørgensens, sem greinilega þótti allt þetta mál mjög miður fyrir Þjóðminjasafn Íslands.

Jú, þessi síðustu orð danska "sérfræðingsins" gefa jafnvel ástæðu til að silfrið hafi verið baðað í SILVO-fægilegi - eða kannski var það Goddard? Hvernig skýra menn annars gljáann og varðveisluna - nema þá með efnagreiningu á jarðveginum?

Ég hef áður greint frá því hvernig Helgi og Lilja greindu rangt frá rannsóknarferlinu í skýrslu sinni sem var gerð opinber í júni 1995 (sjá hér).

Meira um Silfurmálið síðar, því er ekki lokið.

Hvar er húfan mín?

Hvar er húfan mín?
Hvar er hempan mín?
Hvar er falska gamla fjögra gata flautan mín?
Hvar er úrið mitt?
Hvar er þetta og hitt?
Hvar er bláa skyrtan, trefillinn og beltið mitt?
Ég er viss um að það var hér allt í gær.

Höfund þessarar vísu þekki ég ekki, en ég söng hana gremjulega innra með mér árið 1988. Ég veit aftur á móti hver skrifaði þessi vísu orð: Týndur hlutur er ekki alltaf glataður. Þau skrifaði fyrrverandi þjóðminjavörður, Þór Magnússon. Hann átti nefnilega í stökustu vanræðum með hve oft hlutir hurfu á Þjóðminjasafninu, eins og greint hefur verið frá áður á Fornleifi. Þjóðminjasafnið staðfesti loks opinberlega árið 2012, að einstæðir gripir úr íslenskum kumlum hefðu horfið erlendis.

Vegna tíðra hvarfa forngripa á Þjóðminjasafninu þótti Þór Magnússyni ástæða til að skrifa mér langt bréf í febrúar árið 1988, þegar ég stundaði hluta af doktorsnámi mínu við Durham University á Englandi. Í bréfinu skrifaði Þór m.a.:

Fyrir um tveimur árum eða þremur tók ég eftir því , að í skápinn þar sem sýnd eru gömul innsigli og hringir, þar á meðal bréf Jóns Arasonar, vantaði nokkra gripi. Þeir höfðu verið teknir án þess að nokkurt spjald væri sett í staðinn, eins og við reynum þó að gera að fastri venju, og voru skörðin auð og ófyllt eftir. Þetta eru gersemar, en eitt er innsigli (frekar en hringur með rauðum steini og grafin í vangamynd af manni, sagður kominn upp úr leiði Sigurðar Vigfússonar Íslandströlls á Kvennabrekku, og svo virðist, eftir plássinu að dæma, vanta tvo hringi í viðbót, en enginn texti hefur verið við þá.

Vegna misminnis starfsmanns safnsins taldi Þór að ég hefði sagst sjá hringana heima hjá dr. Kristjáni Eldjárn á Sóleyjargötunni.

Allt bréfið, sem mér þótti hið óþægilegasta, vega illa að heiðri mínum og þjófkenna mig, má lesa hér.

Eins og menn sjá má af bréfinu, hafði Þór Magnússon að vanda litla stjórn á hlutunum, ef nokkra, en hann mannaði sig þó upp í að hafa samband við mig og spyrja mig um horfna gripi á Þjóðminjasafninu. Ég var ekki einu sinni starfsmaður Þjóðminjasafnsins.

Handritað svar mitt má lesa hér. En ég heyrði ekki meira um þessa gripi eftir þetta svar mitt til Þórs.

Ný fyrirspurn - ný aðför - um týnda innsiglishringa 

28. maí árið 1997 ritaði ég Þjóðminjasafni bréf frá Kaupmannahöfn,  þar sem ég bað um upplýsingar um þá týndu gripi sem Þór Magnússon leitaði að árið 1988. Ég bað m.a. um ljósmyndir af þessum gripum (sjá hér). Þór Magnússon svaraði og sagði gripina fundna og bauð mér að panta ljósmyndir af þeim gegn kostnaði. Ég gat hins vegar af góðum ástæðum ekki skrifað og beðið um eitthvað sem ég vissi ekki hvað var og sem Þór þekkti ekki einu sinni safnnúmerin á. En ég bjóst auðvitað við því að Þjóðminjavörður hefði skráð það hjá sér þegar gripirnir fundust aftur.

Þór Magnússon skrifaði aldrei til annarra en mín varðandi týndu innsiglishringana. Engin bréf þess efnis fann ég í bréfasafni Þjóðminjasafns Íslands er ég vann þar. Ég fann reyndar aldrei svar mitt til Þórs, bréf hans til mín eða önnur gögn um þetta hvarf í bréfasafni Þjóðminjasafns. Þar áttu þau að vera því Þjóðminjavörður sendi þessar fyrirspurnir á vegum stofnunar sinnar.

Týndur hlutur er ekki alltaf glataður skrifaði Þór. Þrír innsiglishringar voru þó tröllum gefnir árið 1988, og þegar þeir voru komnir í leitirnar og reyndust hafa orðið óreglu að bráð frekar en að hafa týnst, átti ég að fara að borga fyrir myndir af þessum gripum.

Fordómar og hatur Þórs Magnússonar í garð minn fékk útrás í ýmsum gjörðum hans. Ég lá einn manna undir grun um að vita um gripi sem Þjóðminjasafni þekkti ekki einu sinni safnnúmerið á. Hann rak mig síðar frá Þjóðminjasafni Íslands árið 1996 fyrir að segja sannleikann um ýmsa hluti. Sannleika sem hann vildi ekki heyra, en sem loks kom honum í koll þegar hann var rekinn vegna óhóflegrar framúrkeyrslu á fjárlögum Þjóðminjasafnsins - sem hann reyndi auðvitað að kenna öðrum um með glapræðislegum aðferðum. Ég var ekki rekinn vegna Miðhúsasilfurs eins og illa gefnir og enn verr upplýstir menn halda fram.

Beiðni

Langar mig nú að biðja Þór að senda mér myndir af týndu gripunum sem ekki glötuðust. Hann hefur öll tök á því og getur greitt fyrir slíkt, þar sem hann hefur lengstum eftir að hafa misst embætti setið uppi á kvisti hjá Þjóðminjasafninu, meðan ég hélt áfram í ævilöngu Berufsverbot sem hann setti mig í árið 1996 fyrir að spyrja opinberlega spurninga um lélega stjórnunarhætti á vinnustað mínum.

Taka ber fram, að Þjóðminjasafnið er í dag allt önnur stofnun, sem tók stakkaskiptum eftir að Þór Magnússon var settur í leyfi snemma á 10 áratug 20. aldar eftir að unnin hafði verið skýrsla sem sýndi óhæfi hans til að stjórna Þjóðminjasafninu. Ég þurfti að knýja þá skýrslu út úr Menntamálaráðuneyti árið 1997 og kærði það álit ráðuneytis (Þórunnar Júníönu Hafstein) að þetta væru vinnuskjöl einvörðungu ætluð ráðuneytinu.  Úrskurðarnefndar um Upplýsingamál var ekki sammála ráðuneytinu og ættarlauknum þar.

Svo fór Þór í leyfi til að skrifa um silfur 

Þór fékk leyfi frá störfum árið 1992 til að skrifa sögu Silfurs á Íslandi fyrir Iðnsögu Íslands á fullum launum Þjóðminjavarðar og þar að auki 8 mánaða laun frá Iðnsögu Íslands (sjá hér). Enn er þó ekki farið að bóla á þessu verki. Guðmundur Magnússon sagnfræðingur og starfsmaður Sjálfstæðisflokksins var settur Þjóðminjavörður í apríl 1992 til mikillar óánægju fyrir þá starfsmenn á Þjóðminjasafninu sem gengið höfðu sjálfala. En Þór kom aftur til starfa eftir rúm tvö ár og Guðmundur var látinn hætta þrátt fyrir góð störf. Þór var hins vegar rekinn frá störfum fyrir óhóflega framúrkeyrslu, og sannaðist þá aftur það mat sem skýrslan frá 1991 gaf. Þór reyndi, þegar hann gat ekki gert grein fyrir framúrkeyrslunni, að kasta skuldinni á saklausan fjármálastjóra safnsins. Starfsmenn þeir sem Þór hafði haldið uppi í lystisemdum í áraraðir, jafnvel án lokaprófa í þeim greinum sem þeir sögðust vera menntaðir í, voru hins vegar fljótir að snúa bakinu við meistara sínum, eins og þeir höfðu sumir einnig gert þegar skýrslan um Þjóðminjasafnið var unnin árið 1991.

Þjóðminjasafnið má nú vinsamlegast skrá bréfaskriftir þær sem hér eru opinberaðar í bréfabækur safnsins. Þær eru ekkert einkamál og því birtar hér til að kasta ljósi á mjög dökkan kafla í sögu fornleifavörslunnar á Íslandi.

Fleiri þjófkenningar

Árið 1996, þegar Þór Magnússon rak mig frá störfum á Þjóðminjasafninu og setti mig þar að auki í ævilangt atvinnubann á safninu, var mér skipað að pakka mínar föggur og yfirgefa safnið með eins dags fyrirvara! Hvaða glæp ætli menn fremji til að fá slíka meðferð? Ég hafði m.a. lýst sömu skoðun og skýrslan frá 1991 sem ég fékk fyrst árið 1997.

Þegar ég fór að setja eigur mínar í 4 pappakassa, lét Þór Magnússon, með leyfi menntamálaráðherra og Sturlu Böðvarssonar formanns Þjóðminjaráðs, húsvörð safnsins og Guðmund Ólafsson fornleifafræðing (einn þeirra starfsmanna sem starfaði án lokaprófs í fornleifafræði í áraraðir og kallaði sig samt fornleifafræðing) standa og fylgjast með því.

Ég kallaði þá til vin minn til að verða vitni að þessum aðförum. Ekki var nóg með að Þór léti varðhunda sína standa og athuga hvern einstaka hlut sem ég setti ofan í kassana. Þegar þeir voru komnir niður á jarðhæð og stóðu við bakdyrnar, þar sem ég ætlaði að bera pappakassanna inn í rauðu Löduna mína, þá kemur Þór Magnússon í eigin persónu og fer sjálfur í kassana. Hann tók möppur og annað upp úr þremur kassanna og fletti eins og hann væri í hlutverki Herr Flicks í Allo Allo sjónvarpsmyndaröðinni bresku. Ég held að hann hafi fyrst og fremst hætt við það verk, þar eð þarna voru staddir iðnaðarmenn sem þótti þetta mjög furðulegt athæfi og einblíndu á það sem var að gerast. Einnig var þar staddur vinur minn, lögfræðingur.

Hver veit, kannski var Þór Magnússon enn að leita týndu innsiglishringanna? Þeir reyndust, eins og hann skrifaði árið 1997 "ekki hafa horfið. Þeir höfðu farið, sennilega við tilfærslu, á bak við aðra hluti í sýningaskáp og sáust ekki fyrr en þeir hluti voru hreyfðir". Já, svo vel leituðu menn (sem voru menntaðir í því að leita) af sér allan grun.

Hatur og fordómar Þ.M. leiddi hann til ómerkilegra ásakana. En hann er ekki eini Íslendingurinn sem stundað hefur þá iðju. Langar mig að nefna dæmi, því þau sanna frekar málið en það sem mönnum "finnst" og "þykir". Eitt sinn skrifaði ég klausur í Morgunblaðið, þar sem ég mótmælti því að helfararafneitari fengi að skrifa hatursræðu í blaðinu. Morgunblaðið vildi heimfæra mig og setti á mig nafn vinnustaðar míns, þó ég hefði ekki skrifað hann í innsendum texta. Helbláir fingurnir á bak við menn eins og Þór Magnússon í íslenska stjórnkerfinu, skipuðu Þór að banna mér að nota nafn Þjóðminjasafnsins, þegar ég skrifaði um helfararafneitendur. Ég greindi Þór frá því að ég hefði ekki skrifað annað en fornleifafræðingur í aðsent bréf til Morgunblaðsins. Einhvern veginn fékk ég á tilfinninguna að Þór væri þeirrar skoðunar að helfararafneitun ætti rétt á sér "eins og önnur gagnrýni", og við frekari samræðu kom í ljós Þór taldi að það hefði verið gerð aðför að saklausum manni þegar stofnun erlendis bað um rannsókn á högum Eðvalds Hinrikssonar, sem yfirvöld í Eistlandi hafa skilgreint sem stríðsglæpamann, með semingi þó.

Myndir af hringunum takk 

Þess vegna bið ég nú Þjóðminjasafn Íslands og Þór Magnússon um að senda mér myndir af þessum týndu gripum mér að kostnaðarlausu, svo ég ég geti birt myndir af þeim hér á blogginu. Hér hjá Fornleifi týnist ekkert.

Staða mála 17/7 2020:

Nú erum við í júlímánuði 2020 og ekki hef ég enn fengið myndir af gripunum sem Þór Magnússon taldi að væru týndir.

 

Tíðindi úr skriftastól síra Fornleifs

Við síðustu færslu mína, sem fjallaði um sölu á fágætum bókum úr safni Jóns Helgasonar prófessors í Kaupmannahöfn, fékk ég ágæta athugasemd frá afkomenda Jóns, Ólöfu Nordal listamanni. Ég þakka henni fyrir.

Ólöf greindi frá því, hvernig síðari kona Jóns, Agnethe Loth, ákvað að ánafna merkum bókum, skjölum og öðru úr eigu Jóns til jesúítasafnaðar í Kaupmannahöfn. Er fyrri kona Jóns dó gátu menn ekki setið í óskiptu búi. Væntanlega hafa börn Jóns ekki viljað krefjast neins af föður sínum og ekki gert sér í hugarlund að hann gengi aftur í hjónaband. En Jón fann sér nýja konu, eða hún hann, en hún gerðist einnig með tímanum háheilagur jesúíti. Heilagur Loyola hefur líkast gert sér ferð upp úr neðra og fyrirskipað henni að ánafna sál og æviverki Jóns Helgasonar til jesúíta. Þess vegna er nú verið selja safn Jóns - eða jesúítanna - hæstbjóðanda á uppboði í Kaupmannahöfn.

Með einu símtali til skjalasafns kaþólsku kirkjunnar í Danmörku fékk ég upplýsingar um hvað hafði gerst.

Starfsmenn uppboðsfyrirtækisins Bruun Rasmussen í Kaupmannahöfn heimsóttu nýlega prest Jesúítasafnaðarins í Danmörku og fengu að vinsa úr safni Jóns Helgasonar það sem þeim þótti bitastætt af því sem eftir var. Séra Gerhard Sanders, sem er eini jesúítapresturinn sem eftir er í Danmörku var viðstaddur þessa heimsókn frá uppboðshaldarafyrirtækinu. Ég hringdi í dag (6. desember 2012) í séra Sanders, og líkt og konan á skjalasafni skrifstofu kaþólska biskupsdæmisins í Danmörku settist hann í skriftastól síra Fornleifs og sagði mér allt af létta. Ég þurfti ekki einu sinni að nota eina einustu þumalskrúfu, strekkingarbekk minn eða naglastól á svartkuflinn.

Agnethe Loth, síðari kona Jóns Helgasonar, ánafnaði öllu eftir Jón til jesúítasafnaðarins í Kaupmannahöfn og nutu börn hans eða Árnastofnun í Kaupmannahöfn ekki góðs af neinu. Jafnvel höfundarréttur að verkum Jóns lenti í eigu Jesúíta. Á 10. áratug síðustu aldar hafði söfnuðurinn samband við Árnastofnun í Kaupmannahöfn og fékk stofnuninni einhver skjöl og t.d. málverk af Jóni. Annað var selt á fornbókasöluna Lynge og søn, og líklega hefur eitthvað af því verið selt til íslenskra fornbókasala. Ein af perlunum var svo seld þann 27. nóvember síðastliðinn.

Að sögn séra Sanders þurfti að rýma húsið sem "var fullt af bókum". Ekki heyrðist mér monsignorinn hafa mikinn áhuga á bókum, en um bókasafnið hafði áður séð hollenskur preláti, sem nú er kominn á elliheimili í Hollandi.

Árnastofnun í Kaupmannahöfn á ekki bókina 

Hvernig Agnethe Loth datt í hug að jesúítum gagnaðist bækur og skjöl Jóns Helgasonar betur en t.d. Árnastofnun eða Stofnun Árna Magnússonar í Reykjavík er erfitt að skilja.

Ljótt er til þess að hugsa að Árnastofnun í Kaupmannahöfn hafi ekki hneppt bandið með Skálholtsútgáfunum frá 1688. Landnámabókarútgáfuna úr Skálholti á stofnunin t.d. ekki til nema í ljósriti. En þótt að Árnastofnun hefði vitað af bókinni fyrir uppboðið, þá er jafn víst að ekki hefði verið hægt að kaupa hana, því ráðstöfunarfé þess bókasafns sem Árnastofnun á Hafnarháskóla heyrir undir eru skitnar 2,2 milljónir íslenskra króna á ári.  

Selt út úr bókasafni Jóns Helgasonar prófessors

 

Uppboðshúsið Bruun Rasmussen í Kaupmannahöfn hefur oft á boðstólum vörur sem tengjast Íslandi á einn og annan hátt. Fyrirtækið hefur sömuleiðis oft reynt að selja fölsuð íslensk málverk og jafnvel fyrir íslenska stjórnmálamenn og aðra krimma, en hefur ekki orðið kápan úr því klæðinu eftir að Ólafur forvörður fór á stjá. Oft seljast þarna dýrgripir sem íslensk söfn missa af vegna áhugaleysis eða fjárleysis, eins og t.d. gerðist fyrr á árinu, er forláta vasi með einstökum Íslandsmyndum var boðinn upp. Fornleifur skrifaði um það, bókstaflega með grátstafina í kverkunum. Síðan þá hefur vasinn örugglega brotnað.

Í mörg ár hef ég verið í miklum vafa um kunnáttu og menntun sumra þeirra „sérfræðinga" sem vinna hjá Bruun Rasmussen, og nýlega upplifði ég nokkuð, sem renndi stoðum undir þann grun minn. Ég fór á Bókamessuna (Bogforum), sem í fyrsta skipti var haldin í Bella Centret á Ámakri í stað Forum. Þar var Uppboðsfyrirtækið Bruun Rasmussen með bás og kynnti þar væntanlegt uppboð á fágætum ritum, handritum og bókum, uppboð númer 1248, sem er hægt var að taka þátt í á netinu þann 27. nóvember sl. Þarna var t.d. hægt að sjá hluta af safni bóka Hans Christians Andersens um 60 bækur og annað sem verðsett var á 400.000-500.000 danskar krónur, sem og handrit frá frá Grænlandi skrifað og teiknað af Niels Egede, syni hins þekkta trúboða Hans Egede, sem fjallar um dvöl hans í Egedesminde (Aasiaat) við Diskóflóa, verð 100.000 kr.

Landnámabók 1688 og þrjú önnur rit

Ég rak hins vegar strax augun í Landnámuútgáfuna frá 1688, Sagan Landnáma um fyrstu bygging Islands af Norðmönnum, sem gefin var út í Skálholti af Þórði Þorlákssyni biskupi og prentuð af Hendrick Kruse. Bókin er bundin í leðurband með þremur öðrum verkum úr Skálholti frá árinu 1688 og áætlað verð þeirra var 100.000 kr. Hinar bækurnar sem bundnar voru í sama band og Landnáma: Christendoms Saga hlioðande um það hvornenn Christen Tru kom fyrst a Island at forlage þess háloflega herra Ólafs Tryggvasonar Noregs Kongs;  Scheda Ara prests froda um Island og Gronlandia eður Grænlands saga Úr Islendskum Sagna Bookum og annalum samantekin og a latinskt maal skrifuð. Áætlað verð 100.000 danskar krónur.

Ég spurði konu sem þarna stóð, sem kynnti sig sem M.A., sem er titill sem ekki er ekki einu sinni veittur í Danmörku nema að maður kaupi sér hann á CBS (Copenhagen Business School og slíkum tívolískólum) og sá ég strax að hún hafði lítið sem ekkert vit á bókfræði fyrri alda.

Ég tjáði henni furðu mína á því, af hverju bækurnar væru kynntar sem Skalhollte books. Þá tjáði hún mér að "Skalhollte" væri biskupsstóll á Íslandi. Þar sem hún var M.A. og ég var Ph.D. fór ég þá að reyna að skýra út fyrir henni að Skálhollte væri bara staðsetningarþágufallsmynd af nafni Skálholts. Ég held að hún hafi ekki fattað neitt, enda bara ráðin til að selja og vera sæt og látast vita eitthvað sem hún hafði ekki hundsvit á. 

Ingólfur Arnarsson. Í uppboðsskrá á ensku er hann kallaður riddari (knight).

Úr bókasafni Jóns Helgasonar prófessors 

Það vekur vitanlega athygli að bækurnar eru úr bókasafni Jóns Helgasonar prófessors og forstöðumanns Árnastofnunar, Arnamagnæanske Samling í Kaupmannahöfn frá 1927 til 1966, sem ég hitti einu sinni með föður mínum á Øster Voldgade 12 í Kaupmannahöfn á 8. áratug síðustu aldar. 

Ekki veit ég hvort Agnethe Loth, síðari kona Jóns eða börn hans 3, hafi erft þessa innbundnu Skálholtsútgáfur, en nú er líklegast þröngt í búi hjá þeim sem erfði þetta, og þannig fara gersemar sem þessar í sölu. Ég tek eftir því að bækurnar eru vel forvarðar. Það hefur líklega verið gert á Árnastofnun í Kaupmannahöfn. Kannski fylgja kvittanir fyrir því með kaupunum. Ólíklegt þykir mér þó að einhver af afkomendum Jóns á Íslandi séu að selja „Skalhollte books". Það væri nú það minnsta að geta gert grein rétt frá því sem selt er. Því finnst mér líklegast að þetta sé að koma úr einhverju búi hér í Danmörku. En hvað á maður að gera við skruddur þegar nýjar kynslóðir hafa ekkert vit á þeim, erfingjarnir eru fyllibyttur eða hagfræðingar eða einhverjar blækur, sem þurfa að kaupa íbúð eða bíl, eða lifa af í atvinnuleysi "ESB-paradísarinnar", kannski hámenntað fólk.

Eiginlega finnst manni að svona perlur eigi að varðveita á Íslandi.

Í fyrra var hlaupið til og reynt að stoppa vafasaman brotasilfurkaupmann frá Bretlandseyjum sem keypti víravirki frá því um 1950 og annan menningararf sem Íslendingar vilja koma frá sér til að hafa ráð á IPad og öðrum nútímalystisemdum. En hver hleypur til þegar "erfingjar" Jóns Helgasonar selja dýrgripi sína í Kaupmannahöfn? Hvar er fornminjalöggan þá? 

Ég myndi að minnsta kosti hafa keypt Skálholtsprentin hefði ég átt "moneypening", en ég er auðvitað ekki eðlilegur þar sem ég gef lítið fyrir yfirborðsmennsku, skrum og gírugheit nútímans. Þess vegna var þessi færsla skrifuð á Brother ritvél frá 1948. Jón Helgason heitinn hefði örugglega ekki gefið hátt fyrir íslenskuna, en ég vona hins vegar að hann snúi sér ekki önugur í gröfinni, nú þegar Skálholtsbók hans hefur verið seld af menningarhörmöngurum í Kaupmannahöfn fyrir slikk (2.306.000 ISK).

Einhver hefur væntanlega orðið glaður yfir því að næla í þessar fjórar bækur í afburðargóðu bandi frá 17. öld.  Þetta er ágæt jólagjöf. Væntanlega var það ríkur þýskur bókasafnari sem á hillur sem hann er enn að fylla, eða kínverskur fagurkeri og mannvinur sem vill kaupa upp menningu og lendur annarra þjóða. Ég hætti vangaveltum, annars verður mér flökurt.