Bloggfćrslur mánađarins, júlí 2016

Ísland í töfralampanum 1-10

 

Ísland í töfralampanum

LATERNA MAGICA ISLANDICA

Höfundur og sýningarstjórar: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (og Fornleifur)

 laterna_1.jpg

Samantekt af fćrslunum Ísland í Töfralampanum 1-10

Fornleifur 2016

 

1. kafli

magic-lantern.png

Inngangur og minningar

Nýveriđ var hér á Fornleifi greint frá fyrstu kvikmyndinni sem tekin var upp á Íslandi. Hún hefur ţví miđur falliđ nokkuđ í gleymsku, enda  eru engin ţekkt eintök af henni til. Viđ höfum ţó lýsingar um efni hennar eftir kvikmyndatökumanninn.  

Nú heldur myndafornleifafrćđi Fornleifs áfram. Nćstu daga býđur Fornleifur lesendum sínum  upp á nokkrar myndasýningar og tilheyrandi fróđleik upp á gamla mátann. Ţađ verđa ţví miđur ekki týndar íslenskar kvikmyndir heldur myndaskyggnur, einnig kallađar skuggamyndir, sólmyndir eđa  ljóskersmyndir. Fyrir ţá sem ekki muna tímana tvenna, verđ ég ađ skýra út fyrir ungu kynslóđinni. Myndunum var varpar upp á tjald eđa vegg međ hjálp ljóskastara/lampa, sem kallađur var Lanterna Magica, eđa töfraljósker og töfralampi á íslensku.  

Engin ţörf er hins vegar lengur á ađ sýna myndirnar á tjaldi međ lampa, enda eru ţađ skyggnurnar sem er hiđ bitastćđa og ţćr er í dag meira ađ segja hćgt ađ sýna á bloggi og gera ţannig fleirum kleift ađ sjá myndir frá Íslandi 19. aldar.

Ţetta verđur fróđleikur um einu varđveittu Laterna Magica glerskyggnurnar frá 19. öld međ myndum af fólki og náttúru Íslands. Fornleifur festi fyrir skömmu kaup á slíkum myndum á  Bretlandseyjum. Ţćr eru nokkuđ einstakar og afar sjaldséđar. Sérfrćđingar sem skráđ hafa og fengist viđ ađ safna frćđslu- og ferđaskyggnum frá síđari hluta 19. aldar viđ háskóla á Bretlandseyjum og í Ţýskalandi hafa aldrei séđ svo gamlar skyggnur međ myndum frá Íslandi. Áđur en Fornleifur fann ţćr og keypti voru ţćr ađeins ţekktar úr sölulistum, katalógum, frá fyrirtćkjum á Bretlandseyjum sem framleiddu og seldu seldu slíkar skyggnur á síđari hluta 19. aldar.

Laterna Magica í Stykkishólmi áriđ 1966

Fćstir Íslendingar hafa líklega séđ skyggnumyndir sýndar međ laterna magica vél. En ég er nú svo gamall ađ hafa orđiđ vitni ađ sýningum međ slíkri vél. Ţađ var í Stykkishólmi áriđ 1966, ţar sem ég dvaldi nokkrar vikur í sumarbúđum hjá kaţólskum nunnum  St. Franciskusreglunnar, sem ţćr ráku í samvinnu viđ Rauđa Krossinn. Reglan reisti spítala í Stykkishólmi á árunum 1934-1936. St. Franciskussysturnar sáu ađ miklum hluta um rekstur á spítalanum allt fram til 2006 ađ spítalinn var seldur íslenska ríkinu. Klaustur er ţar enn og síđar er komin önnur regla en St. Franciskusarreglan í klaustriđ í Sykkishólmi, en ţađ er önnur saga.

stykkisholmsspitali.jpgÁ efstu hćđ spítalans í Stykkishólmi, eiginlega undir ţakinu á hćđ ţar sem gluggarnir voru einungis mjóar rifur, gistu krakkar, kaţólskir og ađrir og tilheyrđi ég síđastnefnda hópnum. Nunnurnar í Stykkishólmi voru hinar bestu konur, sem kunnu ađ annast börn. Öllum leiđ ţar vel. Manni ţótti vitaskuld skrítiđ ađ búa á spítala ţar sem einnig var vistađ fatlađ fólk, andlega vanheilt og ellićrt.  Spítalinn var víst ađ hluta til útibú fyrir konur frá Kleppi eins og Ólafur P. Jónsson lćknir lýsti í lćknablađinu áriđ 1960 (sjá hér og hér). Ólafur skrifađi "...hafa ađ jafnađi veriđ vistađar hér frá 19 og upp í 23 konur á vegum Kleppsspítalans. Hin síđari ár hafa auk ţess dvaliđ hér nokkrir fávitar."

Međal krakkanna sem dvöldu í Stykkishólmi fóru miklar sögur af konu sem kölluđ var Gauja gaul, sem átti ţađ til ađ góla og garga. Ég sá hana aldrei, en viđ krakkarnir töldum okkur stundum heyra í henni, ađ ţví er viđ héldum. Ţó alltaf vćri mikiđ brýnt fyrir okkur ađ hlaupa ekki niđur tröppurnar međ látum, flýttum viđ okkur venjulega á tánum framhjá ţeirri hćđ ţar sem hún dvaldist á, ţegar viđ gengum niđur tröppurnar á Spítalanum til ađ komast í matsal og tómstundasal á jarđhćđ. Viđ mćttum hins vegar stundum "fávitum" Ólafs lćknis á ganginum og held ég ađ mađur hafi líklega fyrr en flestir jafnaldra sinna lćrt sitthvađ um veikleika mannkyns og ađ bera virđingu fyrir lítilmagnanaum viđ ađ dvelja hjá nunnunum í Hólminum.

Dvölin í Stykkishólmi var ćvintýri líkust og nunnurnar, sem sumar voru menntađar í uppfrćđslu barna, áttu sem áđur segir einnig töfralampa. Hann var af tiltölulega nýrri gerđ, af síđustu tegund slíkra slíkra lampa sem framleiddir voru, fyrir utan ráđstjórnarríkin . Ţetta var ekki skyggnumyndavél fyrir 35 mm 'slćtur' eđa stćrri glerskyggnur (6x6) sem einnig voru ţá á markađnum. Myndarúllum í lit og svarthvítu var rennt gegnum vélina međ handafli. Sýningar úr ţessari vél ţóttu krökkunum mjög merkilegar, ţó mađur kćmi frá heimili međ Kanasjónvarpiđ ţar sem hćgt var ađ horfa á teiknimyndir allan liđlanga laugardaga og stundum ađra daga líka.

Systur sem hétu Harriet, Lovísa og Henríetta, sumar hverjar frá Belgíu, svo og íslenskar konur sem unnu í sumarbúđunum, sýndu okkur ţessar myndir fyrir háttinn í lok leiktíma á kvöldin og sögđu okkur sögur međ ţeim. Eins var horft á myndasyrpur úr töfralampanum ţegar veđur voru vond og ekki tilvalin til útiveru.

scan10009_a.jpg

Ekki á ég neinar ljósmyndir frá laterna magica myndasýningum nunnanna í Stykkishólmi, en hér er ég ađ vega salt, nýkominn í Stykkishólm voriđ 1966. Ég sit ţarna efst á saltinu, himnasendur fyrir framan kapelluna viđ St. Franciskusarspítala í Stykkishólmi. Vel var tekiđ á móti eina dökkhćrđa drengnum í Stykkishólmi ţađ sumariđ. Flestir drengjanna á ţessari mynd voru úr ţorpinu og vildu vera vinir manns vegna ţess ađ ég var úr Reykjavík. Ţađ var sjaldan ađ ţeir sáu slíka villinga úr stórborginni. En fyrst og fremst var ég nú áhugaverđur vegna ţess ađ ég átti forláta sverđ úr plasti međ rómversku lagi. Sverđiđ kom ekki  međ mér suđur ađ lokinni 5 vikna dvöl. Eins og ţiđ sjáiđ  á myndinni var höfđingi hinna ljóshćrđu ţegar búinn ađ semja friđ viđ ţann hrokkinhćrđa ađ sunnan fyrir rómverska brandinn. Líklega hef ég gefiđ heimamönnum sverđiđ ađ lokum fyrir vernd og vinsćldir. Ljósm. Erla Vilhelmsdóttir

holmarar_me_sver_i.jpg

Ćgir í Hólminum

Viđ smá eftirgrennslan á veraldarvefnum fann ég nafn á manni, Ćgi Breiđfjörđ Jóhannssyni, sem ég taldi líklegan til ađ vita eitthvađ um sýningarvél nunnanna í Stykkishólmi. Ég hringdi nýlega snemma morguns í Ćgi, en hann er umsjónamađur fasteigna á St. Franciskusspítala í Hólminum og bloggari á blogginu Gáđ ofan í Glatkistuna. Ćgir er einnig mikill áhugamađur um Camera Obscura(sjá hér).

Hann hefur líklega haldiđ ađ ţađ vantađi rúm uppi á 3. hćđ. Fljótlega kom í ljós ađ Ćgir er mikill áhugamađur um Laterna Magica, ţví hann hefur í sínum fórum sýningarvél St. Franciskussystranna í Stykkishólmi og myndarúllur ţeirra.

lanterna_magica_sth_2_1280682.jpg

Hér sést sýningarvélin í Stykkishólmi og lítiđ safn nunnanna af rúllum međ myndasyrpum fyrir ţessa vél. Ljósmynd Ćgir Breiđfjörđ Jóhannsson.

Ćgir sendi mér góđfúslega mynd af sýningarvélinni og sömuleiđis af nokkrum af ţeim rúllum sem sýndar voru í ţessari vél. Ég taldi mig muna sýningar á rúllum međ belgísku teiknimyndafígúrunum Strumpunum. Ţar leiđrétti Ćgir mig, ţví hann finnur ađeins i dag kvikmyndir međ Strumpunum. Kvikmyndir voru líka sýndar í Stykkishólmi, en sjaldnar, ţví ég man ađ peran sprakk í kvikmyndsýningarvélinni međan ađ ég var í Stykkishólmi. Kassinn međ rúllunum á myndinni hér fyrir ofan inniheldur ýmis konar efni ćttađ frá Belgíu, og tel ég ljóst, ađ nunnurnar hafi ekki sýnt okkur allt. Ekki man ég t.d. eftir mjög safaríkri rúllu um heilaga Fatímu frá Portúgal, sem Ćgir sendir mér mynd úr. Skyggnulýsingar međ henni hafa nunnurnar unađ sér viđ eftir ađ börnin voru farin ađ sofa. Ţađ er kaţólskt hard-core og ađeins fyrir fullorđna.

Ţarna var hann ţá aftur kominn, töfralampi ćsku minnar, sem enn var mér minnistćđur eftir 50 ár. Tćkiđ var af fínustu gerđ frá Karl Leitz í Ţýskalandi. Mér sýnist einna helst ađ ađ ţetta sé Ernst Leitz Episcope af gerđinni Leitz/Leica Prado 500, međ 200 mm Dimar linsu. Myndasyrpan hér fyrir neđan er gerđ úr eftirmyndunum sem Ćgir Breiđfjörđ Jóhannsson hefur látiđ gera eftir rúllunum belgísku í Stykkishólmi. Mér telst til ađ rúllur ţessar í Hólminum séu ţađ sem menn koma nćst Dauđahafsrúllunum í Hólminum.

myndir_i_stykkisholmi.jpg

myndir_ur_stykkisholmi_2.jpg

 
2. kafli
 

db_hoedafnemen.gif

Sćlt veri fólkiđ. Fornleifur bíóstjóri tekur ofan hattinn fyrir ţeim sem nenna ađ lesa og frćđast. (Sjá 1. hluta ţessarar vefgreinar hér).

Fáir vita líklega, ađ löngu ađ fyrir aldamótin 1900 fóru fram Íslandskynningar međ hjálp Laterna Magica skuggmyndasýningavéla eđa töfralampa. Ţađ var ţó ekki einungis erlendis ađ menn gátu séđ Ísland úr lömpum. Reykvíkingar stóđu, ađ ţví er virđist, í biđröđum til ađ sjá skuggamyndir.

Myndasýningar međ Íslandsmyndum hafa líklega hvatt einhverja útlendinga til Íslandsferđa. En slíkar sýningar myndu vćntanlega ná skammt gegn ţeim apparötum og töfratćkjum sem hafa valdiđ ţví ađ vart er á Íslandi nútímans hćgt ađ ţverfóta fyrir erlendum ferđamönnum, ađ ógleymdum amerískum óraunveruleikastjörnum sem látiđ hafa stćkka á sér barminn og rasskinnar. Nú ţykir víst mest virđi ađ vita hvađ "fylgjendur" rassstórra Ameríkana finnst um okkar volađa, en tvímćlalaust frábćra, land.

Laterna Magica, í sem fćstum orđum

En hvađ er Laterna Magica, eđa töfralampi? Töfralampinn er talinn er hafa orđiđ til á 17. öld og var notađur vel fram á 20. öld. Hann er til í margs konar gerđum og stćrđum. Venjulega samanstendur lampinn af eldföstum kassa eđa öskju, ţar sem í er settur ljósgjafi, kerti, olíulampi, gasljós og síđar rafmangspera. Einnig voru í kassanum speglar. Fyrir framan ljósgjafann inni í kassanum er brugđiđ eđa rennt glerskyggnu, handmálađri mynd, síđar ljósmyndum og jafnvel handlituđum  ljósmyndum. Linsa eđa linsur sjá um ađ safna myndinni og henni er varpađ upp á vegg eđa tjald. Til ađ nota ekki of mikinn tíma í hinar tćknilegur hliđar og gerđir laterna magica skyggna og sýningavéla, sem eru mikil frćđi og fróđleg, ţykir mér viturlegast ađ benda mönnum á ađ lesa sér allt til um ţađ á hollenskri vefsíđu, sem er sú besta í heimi um ţetta fyrirbćri, fyrirrennara skyggnusýningavéla og kvikindasýningavélanna. Vefsíđan ber heitiđ de Luikerwaal og er síđan einnig á ágćtri ensku. Henni er stjórnađ af Henc R.A. de Roo, áhugamanni og safnara töfralampa og skyggna. 

kirchers_bog_1280887.jpgTöluverđ skođanaskipti hafa veriđ um hinn eiginlega upphafsmann ţessarar uppfinningar. Ţjóđverjanum og Jesúítanum Athanasius Kircher hefur lengi veriđ eignađur sá heiđur, en nú má ţykja alveg víst ađ hann hafi aldrei notađ slíkt tćki. Hann lýsir Laterna Magica í bókinni Ars Magna Lucis et Umbrae sem út kom í Amsterdam međ myndum áriđ 1671 (sjá mynd). Skýringar í bókinni sýndu ađ Kircher var rúinn skilningi á ţví hvernig töfralampinn virkađi. Hann fullvissađi menn ţó á afar sannfćrandi hátt, líkt og góđum jesúíta sćmir, um ađ apparatiđ vćri ekki uppfinning djöfulsins og illra afla.

Ađrir höfđu lýst ţessu tćki og notađ ţađ miklu fyrr en Kircher. Til dćmis danski frćđimađurinn Thomas Walgenstein, sem sýndi myndir međ Laterna Magica í Rómarborg áriđ 1665. Enn fyrri til var hollendingurinn Christiaan Huygens sem ţegar áriđ 1659 hafđi teiknađ dćmigerđa Laterna Magica sýningavél sem ekki var mjög frábrugđin ţeim sem ţekktust á 19. öld. (Sjá frekar hér).

Áđur en eiginlegar ljósmyndir voru fundnar upp, voru allar laterna magica-skyggnur handmálađar teikningar. Efni myndanna var fjölţćtt og stundum var leikiđ á áhorfandann međ einföldum sjóhverfingum ţannig ađ fólki sýndist persónur eđa hlutir á myndunum hreyfa sig.

db_hemelvaart2_1280719.gif

Laterna Magica varđ vitaskuld mjög fljótt vinsćlt leikfang í Vatíkaninu.

Ţess vegna voru sýningar á Laterna myndum mjög vinsćlar, eđa allt ţar til ţćr dóu drottni sínum, en bćđi í Bandaríkjunum og Sovétríkjunum voru ţćr lengi notađar viđ kennslu og alls kyns áróđursstarfsemi, eđa allt fram yfir 1970.

209390.jpg

Áđur en ađ ljósmyndir voru fćrđar yfir á glerskyggnur, ţekktust líka skyggnur međ handmáluđum myndum af "íslenskum stöđum". Ţessi mynd frá síđari hluta 19. aldar á ađ sýna Heklu. Myndin er greinilega undir sterkum áhrifum af mynd úr útgáfu af riti ţjóđverjans Dithmars Blefkeníus Scheeps-togt na Ysland en Groenland, sem út kom áriđ 1608 í Leiden í Hollandi. 

blefkenius_b.jpg

Hrúturinn "Erlendur", sem er nú forystusauđur í hjörđ Fornleifs bónda (sjá hér), varđ einnig ađ stjörnu á töfralampatímabilinu. Myndin er frá fyrri hluta 19. aldar og er handmáluđ á gler. Hann er nú kominn í hrútakofa Fornleifs og líđur vel.

erlendur_a_glerinu_c_1287499.jpghruturinn_erlendur.jpg

Laterna Magica sýningar í Reykjavík á 19. öld

Orđiđ skuggamynd, ţ.e. í ţýđingunni skyggna eđa ljóskersmynd, kemur fyrst fyrir í íslensku máli áriđ 1861. Áđur höfđu tvö nýyrđi litiđ dagsins ljós: Ljósmynd áriđ 1852 og sólmynd áriđ 1854. Nútíminn sigldi nú hratt ađ Íslands ströndum.

Áriđ 1861 birtist ţessi frétt í Íslendingi um turnreiđarhátíđ í Berlín ţar sem ­ţýskir vopnabrćđur minntust Ţriggja ára stríđsins eđa 1. Slésvíkurstríđsins gegn Dönum á mjög hatursfullan hátt. Danir unnu ţađ stríđ:

Í Berlinni stóđ slík hátíđ fyrir skemmstu međ hinum mesta veg og viđhöfn. Viđ leikinn í ťViktoríuleikhúsinuŤ var sunginn og sleginn hergöngusöngur ťSljesvíkur-HoltsetaŤ; sló ţá í óţrjótandi lófaskelli međ heyrendum. Söngurinn var endurtekinn, en ţví nćst sýndur í skuggamyndum bardagi Kílarstúdenta viđ Flensborg (1848), ţar er margir af ţeim fjellu eptir drengilega vörn. Ţá stóđ upp mađur frá ťSljesvík-HoltsetuŤ, er barizt hafđi móti Dönum, og mćlti nokkur ťhjartnćmŤ orđ til ţeirra, er viđ voru staddir. Af ţví, er ţýzk blöđ segja hjer um, má marka, eins og af öđru, hve rík hefndarfýsin og hatriđ viđ Dani er međal manna á Ţýzkalandi.

Áriđ 1874 birtist auglýsing í blađinu Víkverja. Hún hljóđađi svo:

„Til hagnađar fyrir Sunnudagaskólann verđa í Glasgow 1. mars sýndar skuggamyndir og nokkrar sjónhverfingar."

Hvort ţarna hafa veriđ sýndar ljósmyndir eđa handmálađar myndir sem sögđu t.d. biblíusögur, er ekki víst. Stórhýsiđ Glasgow sem reist var áriđ 1863 af skoskum mönnum í Grjótaţorpinu viđ Vesturgötuna (en brann ţví miđur áriđ 1903) hafđi sal sem gat tekiđ allt ađ 200 manns í sćti. Margir Reykvíkingar gćtu ţví hafa séđ skuggamyndir á ţessum árum. Líklegast tel ég ađ Sigfús Eymundsson hafi séđ um ţessar sýningar, en hann sýndi fyrstur Íslendinga myndir áriđ 1870.

glasgow1885.jpgStórhýsiđ Glasgow í Reykjavík. Ef til vill fyrsti stađurinn á Íslandi ţar sem myndir voru sýndar međ töfralampanum.

Ţorlákur Ó. Johnson

Áriđ 1883 hélt Ţorlákur Ó. Johnson kaupmađur (f. 1838), sem var lćrđur í verslunarfrćđum á Skotlandi og í London, „panóramasýningar" á Hótel íslandi. Ţorlákur hafđi dvaliđ 17 ár erlendis og lengst af á Bretlandseyjum. Hann kynntist töfralampasýningum erlendis, og er hann sneri heim áriđ 1875, hóf hann slíkar sýningar međ Sigfúsi Eymundssyni. Ţess má geta, ađ Ţorlákur var náfrćndi Jóns Sigurđssonar. Síđar á skyggnusýningaferli sínum lauk hann jafnan sýningum og fyrirlestrum međ mynd af ţeim hjónum Jóni forseta og Ingibjörgu.

Á árunum 1883-1892 stóđ Ţorlákur fyrir skuggamyndasýningum sem hann nefndi einatt "skemmtanir fyrir fólkiđ". Hann bauđ eitt sinn 400 börnum til slíkrar kvöldskemmtunar og gaf ţeim mjólk, kökur og fleira. Ţá héldu hinir velmegandi í Reykjavík, ađ hann vćri af göflunum genginn. Ţeir ríku á Íslandi tóku sér líkt og í dag vćna sneiđ af kökunni áđur en ţeir fóru yfirleitt ađ hugsa um fátćklinga og börn. En í börnum voru góđir viđskiptavinir á töfralampasýningar Ţorláks. Ţorlákur var nú ekki eins vitlaus og burgeisarnir héldu.

Skemmtanalíf Reykvíkinga var ađ sögn fremur lítilfjörlegt á síđari hluta 19. aldar. Margar sögur fara af drykkjuskap međal verkafólks og sjómanna - já og skálda og menntamanna. Ţorlákur vildi vinna gegn ţeirri eymd (um leiđ og hann flutti inn vín og whisky) og stofnađi ásamt Matthíasi Jochumssyni og öđrum góđum mönnum Sjómannaklúbbinn í október 1875, "hollan griđastađ til menntunar og endurnćringar, ţegar ţeir vćru í landi og annars hefđu lítinn ţarflegan starfa međ höndum". Ţorlákur var sömuleiđis fyrstur Íslendinga til ađ auglýsa varning sinn í blöđunum. Myndasýningar sínar auglýsti hann einnig. Hann flutti t.d. inn "Eldspýturnar ţćgilegu og Ţjóđfrelsis whisky fyrir fólkiđ". Ţegar hann var ekki ađ kenna Vesturförum Lundúnaensku.

Ef Fornleifur hefđi veriđ samtímamađur Ţorláks hefđi hann líklega veriđ nýjungagjarnari en hann er nú, og ţegiđ glas af Ţjóđfrelsiswhisky og tvćr syrpur úr töfralampanum hjá Ţorláki Ó. Johnson. Sjómannaklúbburinn varđ hins vegar ekki langlífur, enda ţóttu vín og whisky Ţorláks betri skemmtun en "fjöriđ" í klúbbnum.

_orlakur_johnson_1280890.jpg

Skuggamyndakonungur Íslands, Ţorlákur Ó. Johnson, á yngri árum.

Ţorlákur hóf skuggamyndasýningar í samstarfi viđ Sigfús Eymundsson ljósmyndara, en Sigfús sýndi fyrstur manna svo vitađ sé skuggamyndir á Íslandi. Ţađ var áriđ 1870. Samvinna ţeirra stóđ ekki lengi, eđa innan viđ ár, en Ţorlákur hélt síđan áfram sýningum nokkur ár. Myndir Sigfúsar og annarra frá Íslandi voru hins vegar notađar til gerđar myndasyrpa međ ljósmyndum frá Íslandi, eins og fram kemur í síđari köflum ţessa rađbloggs um Töfralampasýningar á Íslandi.

hotel_sland.jpg

Hótel Ísland (ţađ fyrsta) var stađurinn ţar sem "fólkiđ í Reykjavík", fór á Panórama-sýningar í salnum međ lokunum fyrir gluggana. Loka ţurfti fyrir stóra gluggana á Stóra Salnum til ađ hafa gott myrkur viđ sýningarnar. Myndin er rangt feđruđ og aldursgreind af Ţjóđminjasafninu en sauđakaupmađurinn John Coghill sést á myndinni ásamt fríđu föruneyti.

1883 Skuggamyndasýningar Ţorláks voru fyrst auglýstar í Ísafold ţ. 19. desember 1883:

"Fyrir sveitamenn og ađra, er koma til Reykjavíkur um jólin og nýáriđ - ­ ţá verđa sýndar á Hótel Ísland fallegar skugga myndir eđa Panorama ­ í allt 150 myndir  -­ bćđi frá London -­ Ameríku -­ Edinborg - ­ Sviss -­ París -­ Ítalíu ­ Afríku og fleiri löndum."

Veturinn 1884 hélt Ţorlákur nokkrar sýningar í félagi viđ Sigfús. Lúđvík Kristjánsson segir svo frá í bók sinni um Ţorlák:

Veturinn 1884 hélt Ţorlákur allmargar sýningar í félagi viđ Sigfús Eymundsson. Innlendu myndirnar, sem ţeir sýndu voru frá ellefu stöđum á Suđvesturlandi, en auk ţess allmargar úr Reykavík. Ţá er Ţorlákur frétti á sínum tím til Englands um stofnun Ţjóđminjasafnsins, hafđi hann látiđ ţá ósk í ljós viđ Jón Sigurđsson, hve nauđsynlegt vćri fyrir Íslendinga ađ eignast "fallegt Museum". Hann vildi vekja áhuga Reykvíkinga og annarra landsmanna á Ţjóđminjasafninu, og í ţví skyni lét hann tala myndir af ýmsum munum ţess til ađ kynna samkomugestum sínum safniđ".

1884 Í Ţjóđólfi ţ. 15. nóvember 1884, sagđi svo um sýningar Ţorláks:

"Ţađ eru skriđbyttumyndir međ litum (landterna-magica-myndir) af fögrum mannaverkum, borgum, stórhýsum, einnig af viđburđum, sömuleiđis fagrar landslagsmyndir. Nokkrar myndir eru einlitar ađeins, og eru ţćr af innlendum byggingum eđa landslagi ... Í vorum skemmtanalausa bć er ţetta fyrirtćki mjög ţakkarvert og mun vafalaust fá ađsókn almennings eins og ţađ á skiliđ."

1885 Í blađinu Fréttir frá Íslandi  birtist í 11. árgangi ţess áriđ 1885 grein sem bar titilinn Frá ýmsu, framförum og öđru. Ţar mátti m.a. í lok greinarinnar lesa eftirfarandi klausu um skemmtanalífiđ í Reykjavík:

"Ađrar skemtanir voru litlar, ađrar enn ţađ, ađ panórama-myndir voru sýndar ţar, og helzt af útlendum mannvirkjum og stöđum og innlendum landstöđvum (sjá hér).

1890 Ţorlákur sem ferđađist ađ jafnađi einu sinni á ári til Englands. Ţar náđi hann 5036500a.jpgsér í myndasyrpur. Áriđ 1890 keypti hann litađa myndasyrpu um "Ferđir Stanley í gegnum hiđ myrka meginland Afríku". Á frummálinu hét syrpan, sem taldi 29 myndir, Stanley in Africa og var gefin út af York & Son í Lundúnum (syrpan er ađ hluta til varđveitt í dag sjá hér). Ţorlákur flutti einnig skýringafyrirlestur um Henry Stanley og sömuleiđis lét hann yrkja og sérpenta kvćđi um hetjudáđ kappans, sem jafnan var sungiđ ţegar myndirnar voru sýndar. Drápan var einnig skrautritađ og sendi Guđbrandur hana til Stanleys sem ţakkađi honum međ ţví ađ senda af sér áritađa ljósmynd: Drápan hljóđar svo:

henry_stanley_1280767.jpg

5036473a.jpg

Stanley var ađalhetjan skuggafólksins í Reykjavík áriđ 1890. Svona sigli hann gegnum tjaldiđ inn í huga fólks á Hótel Íslandi í umbođi Ţorláks Ó. Johnson. Kannski hefur Ţorlákur einnig bođiđ upp á Livingstone, get ég gert mér í hugarlund. Hér er mynd af seríu međ honum. Svona gćtu myndir Ţorláks hafa litiđ út, ţegar ţćr bárust frá Englandi.

liv_box04.jpg

Skemmtanir fyrir fólkiđ

1891 Víđa var fariđ í ţessum sýningum Ţorláks. Í auglýsingu í Ísafold fyrir sýningar Ţorláks áriđ 1891 má lesa:  

„Skemmtanir fyrir fólkiđ":..Vjer höfum fariđ í kring um hnöttinn . . . Vjer höfum komiđ og sjeđ orustur og vígvelli í egipzka stríđinu . . . ferđast víđsvegar um vort söguríka og kćra föđurland . . . Og nú, kćru landar, opna jeg fyrir yđur enn nýja veröld, međ nýjum myndum..." Skugginn í speglinum Kenn mér.

Tilgangur Ţorláks međ myndasýningunum sínum var ađ skemmta og frćđa, enda var ţađ hugsunin á bak viđ framleiđslu ţeirra á Bretlandseyjum. Ţorlákur lýsti ţessu einni í annarri auglýsingu ţann 2. desember 1891:

"Víđa um hinn menntađa heim er nú fariđ ađ sýna (eins og ég geri) myndir af borgum, löndum, listaverkum, merkum mönnum, dýrum o.fl. Er slíkt nú ađ fara mjöđ í vöxt, einkum á Englandi, Frakklandi og í Ameríku. Í flestum landfrćđifélögum og öđrum menntafélögum til fróđleiks og skemmtunar, ţar sem iđulega eru haldnir fyrirlestrar um alls konar fróđleik. Eru slíkar fyrirlestrar um alls kyns fróđleik. Eru slíki fyrirlestrar skýrđir međ skuggamyndum, er hlýtur ađ gera efniđ bćđi fróđlegra, skemmtilegra og minnisstćđara í hugum manna. Fćstir af oss hafa ráđ á ađ ferđast um heiminn og sjá alla ţess undrahluti, en flestir hafa ráđ á ađ afla sér slíks fróđleiks fyrir fáeina aura međ ţví ađ sćkja slíkar myndasýningar. Ég hef nú um nokkur undanfarin ár flutt landa mína, er sótt hafa slíkar sýningar, víđs vegar ... ... Hver getur neitađ ţví, ađ í ţessu sé talsverđur fróđleikur og ţađ svo ódýr, ađ flestir geti veitt sér hann; ađ verja fáeinum stundum á hinum löngu vetrarkvöldum til slíks ferđalags borgar sig vel fyrir hvern ţann, sem kann ađ meta ţetta rétt. Og nú, kćru landar, opna ég fyrir yđur enn nýja veröld međ nýjum myndum, sem koma međ Lauru og sem ég sýni í stóra salnum á Hótel Ísland. Föstud. og laugard. 4. og 5. des. kl 81/2.

Fyrst

Keisaradćmiđ Kína og Kínverjar, [21 mynd víđs vegar úr Kína og úr Ţjóđlífi Kínverja.] Hinn frćgi hershöfđingi, Gordon, ćvi hans og lífsstarf. [12 myndir og ţćr víđa ađ, ţar sem Gordon hefur veriđ.] Enn fremur í undirbúningi nýjar myndir frá London og hin skemmtilega ferđ frá London til Rómarborgar og ferđir til Egyptalands í gegnum Súesskurđinn til Kaíró. Hver sýning endar međ tveimur myndum af Ölfusárbrúnni.

5048105a.jpg

Gordon allur. Ţetta ţótti Reykvíkingum örugglega merkilegt ađ sjá. Nokkrar myndir eru enn varđveittar úr álíka syrpu frá York & Son(sjá hér)

Nokkru áđur eđa 18. nóvember 1890 má lesa auglýsingu frá Ţorláki:

Stór myndasýning af Íslandi. Hiđ stćrsta myndasafn, sem nokkurn tíma hefur veriđ sýnt af landinu ... er ég međ miklum kostnađi hef látiđ búa til - alls um 80 myndir."

Jólamyndir smáfólksins

Fyrir Jólin 1889 sýndi Ţorlákur margar nýjar syrpur ćtlađar börnum eđa smáfólkinu, eins og Ţorlákur kallađi börn. Syrpurnar báru titla eins og Ţrándur fer ađ veiđa Björninn og ţeirra hlćgilegu ađfarir, Sólmundur gamli og Sesselja kelling hans ađ nćturţeli ađ reyna ađ ná músinni sem hélt fyrir ţeim vöku, Rakarinn og hundurinn hans Snati; Gvendur Ferđalangur, Hreiđriđ hans Krumma og Tannpína. Ţetta voru allt ţýskar syrpur framleiddar af Wilhelm Busch.

Nú getur Fornleifur og ţćr barnalegu sálir sem lesa frćđi hans séđ ţađ sem krakkar í Reykjavík horfđu á í Hótel Íslandi áriđ 1889. Upphaflega báru ţessar syrpur ţýska titla ein og Die wunderbare Bärenjagd, Die Maus, Der gewandte, kunstreiche Barbier und sein kluger Hund, Rabennest, (eđa Raben-Nest) Der hohle Zahn

Ţađ hefur nú veriđ eftir krökkunum í Reykjavík ađ hafa gaman ađ ţví ađ sjá rakara skera nefiđ af viđskiptavini sínu, og ţađ rétt fyrir jólin.

650-skillfull-barber09.jpg

Um Jólin 1898 sýndi Ţorlákur einnig börnunum ţađ sem hann kallađi "hreyfanlega mynd" Ekki voru ţađ kvikmyndir eins og viđ ţekkjum ţćr síđar, heldur skuggamyndir međ ýmsum búnađi á myndinni eđa viđ útskiptingu á líkum myndu, ţannig ađ út leit fyrir ađ hreyfing vćri á myndinni. Hann sýndi hreyfanlega mynd sem hann kallađi Grímuball barnanna í Mansion House í London og Björgunarbátinn.

Ţorlákur hćtti sýningum sínum 1892. Heilsu hans fór hrakandi um ţađ leyti og var ţessi glađi mađur ađ mestu óvinnufćr vegna einhvers konar ţunglyndis til dauđadags áriđ 1917.

Ţćr myndaskyggnur sem Fornleifur festi nýlega kaup á á Cornwall, sem eru úr tveimur syrpum eru ađ öllum líkindum sams konar (ef ekki sömu) myndir frá Íslandi og Ţorlákur Ó. Johnson var ađ sýna Reykvíkingum á 9. áratug 19. aldar. Myndasyrpur međ ljósmyndum frá Íslandi voru seldar af minnsta kosti tveimur fyrirtćkjum á Bretlandseyjum á 9. og 10. áratug 19. aldar. Í nćstu fćrslum verđur saga skyggnanna sögđ, mynd fyrir mynd. Ţví miđur hafa ekki allar ţeirra fundist enn. En hugsast getur ađ allar myndirnar frá Íslandssyrpunum komi einhvern daginn í leitirnar. Hćgt er ađ biđja, vona og jafnvel leita.

Er nema von ađ Beinólfur á Ţjófminjasafninu gleđjist? Viđ segjum ekki meira - ađ sinni. 3. hluti kemur ţegar hann er lagstur í gröfina.

db_skelet_ani_1280714.gif

Höfundur og sýningarstjóri: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (og Fornleifur)

 
3. kafli
 

db_snuf1_1281913.gif

Sigga gamla tekur nú óđslega í nefiđ af einskćrri gleđi, ţví hér skal brátt hafin sýning á skuggamyndum frá Íslandi, sem framleiddar voru á seinni hluta 19. aldar á Bretlandseyjum. Síđast svo vitađ sé voru myndirnar sýndar í Reykjavík af Ţorláki Ó. Johnson á 19. öld. - Er nema von ađ Sigríđur sé hamingjusöm?

Ritstjóri Fornleifs fann nýlega og keypti gamlar myndir af innfćddu eFlóamanni búsettum á Cornwall á Bretlandseyjum. eFlóinn (eBay) getur oft geymt áhugaverđa gripi, ţótt langt sé á milli dýrgripanna.

Skuggamyndirnar međ íslensku efni, sem verđur lýst hér á nćstu dögum - og tveim ţeirra ţegar í ţessum kafla (sjá neđar)- fundust fyrir algjöra tilviljun er höfundurinn var ađ leita ađ öđru efni međ hjálp Google. Ţađ er Fornleifi mikil ánćgja ađ sýna fróđleiksfúsu fólki ţessar merku skuggamyndir.

Ţćr glerskyggnur međ Íslandsmyndum sem Ţorlákur Ó. Johnson og Sigfús Eymundsson sýndu Reykvíkingum (sjá 2. hluta greinasafnsins um Ísland í töfralampanum), voru ugglaust fyrst og fremst framleiddar á Englandi. Viđ vitum ađ ţangađ sótti Ţorlákur myndir sínar og vćntanlega hafa hann og Sigfús, sem sýndi skuggamyndir međ Johnson um tíma, veriđ milligöngumenn um ađ bresk fyrirtćki framleiddu myndaröđina England to Iceland sem í sölulistum var einnig kölluđ From England to Iceland.

Hverjir tóku myndirnar ?

     Nokkrar myndanna hefur Sigfús Eymundsson sannanlega tekiđ, ţví viđ ţekkjum ţćr úr ágćtu safni međ pappírsljósmyndum Sigfúsar sem varđveitt er á Ţjóđminjasafni Íslands.

Ađrar myndanna í syrpunni England to Iceland hafa aftur á móti án nokkurs vafa veriđ teknar af efnamönnunum og veiđifélögunum Maitland James Burnett (1844-1918) og Walter H. Tevelyan (1840-1884) sem komu til ađ stunda stangaveiđar og til ađ ljósmynda landiđ á árunum 1882-84. Eftir veikindi og dauđa Trevelyans áriđ 1884, kom Burnett einn til Íslands nćstu árin, eđa fram til ársins 1888. Báđir tóku ţeir ljósmyndir á Íslandi ađ ţví er taliđ er.

sigfus_eymundsson.jpg

Sigfús Eymundsson, bóksali, útgefandi og myndasmiđur. Sigfús rak fyrstu ljósmyndastofu Íslands frá árinu 1867.

Frank Ponzi gerđi ferđum Burnetts og Trevelyans góđ skil í bókinni Ísland fyrir aldamót (1995) og byggir hana á myndum og dagbókarbrotum sem hann fann og keypti á Bretlandseyjum.

Ponzi rakst hins vegar aldrei á skuggamyndir, ţar sem notast hafđi veriđ viđ sumar ljósmyndir Burnetts og Trevelyans. Sumar myndanna í syrpunni England to Iceland eru ţví skiljanlega ekki međ í bók Ponzis og greinilegt er ađ Burnett og Trevelyan hafa í einhverjum tilvikum tekiđ fleiri en eina mynd á hverjum stađ sem ţeir heimsóttu. Vikiđ skal ađ ţví síđar. Einnig grunar mig, ađ Sigfús Eymundsson hafi veriđ ţeim félögum innan handar viđ ljósmyndun.

Syrpan England to Iceland

     Myndasyrpa međ titlinum England to Iceland var seld af tveimur fyrirtćkjum á Englandi í lok 19. aldar. Annars vegar, og til ađ byrja međ, af Riley Brothers í Bradford í Yorkshire á England en einnig frá og međ ca. 1890 af Lundúnafyritćkinu E.G. Woods (sjá síđar). Í sölulistum E.G. Woods var syrpan kölluđ A visit to Iceland.

Ţessar syrpur međ myndum frá Ísland virđast mjög sjaldgćfar, ţví áđur en Fornleifur fann fáeinar ţeirra hjá forngripasalanum á Cornwall, voru engar myndir úr syrpunni lengur ţekktar nema af lýsingum í sölulista Riley brćđra og E.G. Woods sem Lucerna, vefsvćđi fyrir rannsóknir á Laterna Magica hefur birt. Ađ auki keypti ég tvćr myndir úr enn annarri syrpu sem ber nafn Sigfús Eymundarsonar [sic], en ţannig ritađi Sigfús oft nafn sitt á fyrri hluta ljósmyndaraferils síns.

Skyggnumyndirnar, sem nú eru komnar í leitirnar úr syrpunni England to Iceland/From England to Iceland, eru ađeins 12 ađ tölu og eru ţćr bćđi framleiddar af Riley Brćđrum og E.G. Woods og ţví ekki allar framleiddar á sama tíma ţó svo ađ ţćr hafi veriđ teknar á sama tíma og af sömu ljósmyndurunum. Hins vegar passa númer myndanna sem límd voru á glerplöturnar viđ efni myndanna eins og ţví var lýst í fyrstu auglýsingum Riley brćđra fyrir syrpuna frá Íslandi.

Syrpan er ţví langt frá ţví öll fundin/varđveitt. Upplýst er í fyrstu auglýsingum ađ í syrpu Riley Brothers, sem upphaflega var búin til á tímabilinu 1882-85, en líklegast áriđ 1883, hafi veriđ 48 myndir.

Af ţeim glerskyggnum sem nú eru komnar í leitirnar eru flestar merktar međ tölu og merki framleiđanda, og koma ţćr upplýsingar heim og saman viđ sölulista Riley brćđra sem er varđveittur frá 1887. Lýsingar á skuggamyndunum 48 í lista Riley brćđra passa viđ efni myndanna sem fundust nýlega á Cornwall, einnig ţeirra sem framleiddar voru af E.G. Wood. Hugsanlegt er, ađ ţegar Riley brćđur hafa snúiđ sér ađ kvikmyndagerđ eftir 1890 hafi ţeir selt réttinn af Íslandssyrpunni, sem og mörgum öđrum skuggamyndum til annarra fyrirtćkja í ţeim iđnađi.

Sölulistum međ upplýsingar um Laterna Magica skuggamyndir hefur veriđ safnađ skipulega af rannsóknarteymi viđ nokkra háskóla í Evrópu, á Bretlandseyjum, Hollandi og Ţýskalandi, sem hefur miđstöđ viđ háskólann í Trier í Ţýskalandi. Ţar miđla menni vel af ţekkingu sinni á vefsíđunni LUCERNA – the Magic Lantern Web Resource.

Frćđimenn á ţessu sviđi sem vinna saman ađ LUCERNA hafa skráđ u milljón skyggnur og upplýsingar um ţćr.  Einn ţeirra, Dr. Richard Crangle í Exeter, hefur veriđ hjálplegur höfundi ţessarar greinar međ upplýsingar sem leiddu til ţessara skrifa.

merki_riley_brothers.jpg

Riley Brothers

    Reiley Brothes var fyrirtćki, sem í byrjun einbeitti sér ađ gerđ skuggamynda, sölu ţeirra og leigu, sem og sölu og leigu á sýningartćkjum fyrir skuggamyndir. Fyrirtćkiđ var stofnađ áriđ 1884 í Bradford í Yorkshire eftir ađ ullarkaupmađurinn Joseph Riley (1838-1926) hafđi heillast af Laterna Magica sýningum. Riley hafđi ungur ađhyllst meţódisma og međ hjálp menntunarstefnu ţeirra komist til metorđa og í álnir.

joseph.jpgÁriđ 1883 keypti Joseph Reiley (hér til vinstri á unga aldri) tćki og myndir handa tveimur sonum sínum Herbert og Willie Riley. Feđgarnir hófu fljótlega sýningar á myndum međ trúarlegum og frćđilegum fyrirlestrum til ađ safna fé fyrir munađarleysingjaheimili og samtökin Action for Children, sem er starfandi enn ţann dag í dag.

Joseph sá verslunartćkifćri í töfralampanum og stofnađi ásamt bróđur sínum, Sam, fyrirtćki sem framleiddi skyggnur og sýningartćki. Fyrirtćkiđ blómstrađi og varđ á fáeinum árum stćrsta fyrirtćki á ţessu sviđi í heiminum. Fyrirtćkiđ var rekiđ af brćđrunum Herbert og Willie undir yfirumsjón Josephs, en síđar áriđ 1894 hófu ađrir synir Josephs, Arnold og Bernard, einnig störf í fyrirtćkinu. Áriđ 1894 stofnađi Herbert Riley útibú í New York og stjórnađi rekstri ţar til dauđadags áriđ 1891.

Willie Riley, sem einnig var liđtćkur rithöfundur, hélt aftur á móti til Parísar og komst ţar í kynni viđ kvikmyndavél Lumiers. Fengu Riley brćđur einkarétt á sölu Keneptoscopi-tćkni Cecil Wrays áriđ 1896. Ţetta voru tvenns konar tćki sem hćgt var ađ sýna kvikmyndir međ međ ţví ađ setja aukabúnađ á vel útbúna gaslýsta töfralampa ţessa tíma. Riley brćđur voru ţannig einnig forgangsmenn í kvikmyndaheiminum og áriđ 1897 hófu Riley Brothers sölu á kvikmyndaupptökuvél og framleiđslu á 75 feta filmum. Allt fékk ţó enda, ţví samkeppnin í kvikmyndageiranum í Bandaríkjunum var hörđ. Fyrirtćkiđ Riley Brothers hélt ţó velli á Bretlandseyjum fram ađ síđara heimsstríđi, ţó í mýflugumynd undir lokin (sjá meira hér). 

Hiđ góđa skip Camoens

3_fornleifur.jpg

Mynd nr. 3. Leith Harbour - England to Iceland. Riley Brothers. (Stćrđ allra skyggnanna er 8,2 x 8,2 sm).

   Allt hófst ţetta međ skyggnumyndunum og međal hundruđa syrpa sem Riley Brothers framleiddu var syrpan međ myndum frá Íslandi: (From) England to Iceland. Innihald hennar var sem áđur segir 48 myndir, og er vitađ frá auglýsingum fyrirtćkisins hvađ ţćr sýndu. Margar ţeirra, eđa 14, sýndu ýmsa stađi á Skotlandi.

Ađeins ein myndanna 14 frá Skotlandi í syrpunni (From) England to Iceland var hins vegar á međal myndanna sem nýlega fundust hjá eFlóamanninum á Cornwall. Ţađ er mynd nr. 3 í syrpunni, sem er líklegt ađ Burnett eđa Trevelyan hafi tekiđ í ferđum sínum. Sýnir hún skip á höfninni í Leith og ber heitiđ Leith Harbour. Leith er hafnarborg Edinborgar á Skotlandi og fyrsta borgin sem ritstjóri Fornleifs leit augum í Evrópu í fyrstu utanlandsferđ sinni áriđ 1970.

Skuggamynd númer 3 sýnir ţó ekki skip ţađ sem Burnett og Trevelyan sigldu jafnan á til Íslands. Ţađ hét Camoens. Ţegar Camoens sigldi ekki međ farţega, m.a. fjölda Vesturfara, flutti skipiđ hross frá Íslandi í kola- og tinnámur á Bretlandseyjum, ţar sem blessađir hestarnir enduđu ćvi sína á hrćđilegan hátt. Hćgt er ađ lesa ítarlega um voluđ hrossin og ţessa merku, bresku ferđalanga í fallegri bók Frank Ponzis, Ísland fyrir aldamót (1995), sem er ţó ađ verđa illfáanleg. Óskandi vćri ađ hún kćmi út aftur.

39_fornleifur.jpg

Mynd nr. 39. Camoens in Ice -- Akureyri [eđa öllu heldur í Trékyllisvík]. Riley Brothers.

Ein af síđustu myndunum í syrpunni England to Iceland var kölluđ Camoens in Ice -- Akureyri. Hún var međal myndanna sem Fornleifur fékk frá Cornwall fyrr á ţessu ári og er tölusett sem nr. 39.

Ţađ má ţó teljast nćsta öruggt ađ myndin sé ekki frá Akureyri eđa Eyjafirđi. Spurningin um fjörđinn sem myndin er tekin á var borin undir lesendur Fornleifs í gćr. Haukur Jóhannesson jarđfrćđingur, sem er manna fróđastur um Strandir, áleit til ađ byrja međ  ađ myndin vćri tekin á Ingólfsfirđi (sjá hér). Hann hafđi ţó samband viđ Guđmund Jónsson fyrrverandi hreppstjóra í Munađarnesi, sem ţekkir einnig vel til á ţessum slóđum, sérstaklega frá sjó, ţó hann sé nú fluttur á Grundarfjörđ. Guđmundur, taldi víst ađ myndin vćri tekin í Trékyllisvík og tekur Haukur Jóhannesson heils hugar undir ţađ. Haukur ritađi mér eftir ađ ţessi grein hafđi birst: "Ég er búinn ađ bera myndina undir Guđmund á Munađarnesi. Hann segir ađ myndin sé tekin á Trékyllisvík og ţađ er rétt ţegar betur er ađ gáđ. Skipiđ hefur veriđ undir bökkunum innan viđ Krossnes og ţađ sést yfir Melavíkina og upp á Eyrarháls. Haugsfjall er á sínum stađ og Eyrarfjall en hćgra megin sést í Urđanesiđ undan Urđartindi milli Melavíkur og Norđurfjarđar.    Ţetta er alveg örugg greining."

Fornleifur tekur einnig undir ţetta og ţakkar hér međ Hauki og Guđmundi fyrir alla hjálpina í leit ađ hinu sanna um myndina af Camoens. Camoens var ţarna í ísnum í Trékyllisvík og ekki á Akureyri eins og kaupendur myndanna fengu ađ vita áriđ 1887. Líklega er ţessi mynd tekin á sama tíma og ţessi mynd á pappír sem ég veit ekki hver tók, en líkast til voru ţađ Burnett eđa Trevelyan:

5780ea1645851307319ce06b40e0b308_1282159.jpg

 

 

db_hoedafs.gif

Fornleifur heldur áfram sýningum á Íslandsmyndum sínum innan skamms, en óskar lesendum sínum góđrar nćtur, ţegar ţeir hafa loks komist í gegnum ţennan hluta Íslandskynningarinnar frá 19. öld.

 

4. kafli

13_miss_kjolhufa_copyright.jpg

Unga konan á myndinni hér fyrir ofan var rangleg talin norsk ţar til fyrir skemmstu. Hún, eđa öllu réttara myndin af henni, var til sölu sem hvert annađ aflóga rusl á eBay, og hún var í söluefni dćmd til ađ vera Norsari, eđa ţar til Fornleifur fann hana og gerđi henni hćrra undir höfđi.

Nú er sömuleiđis komiđ í ljós, ađ myndin er mjög sjaldgćf. Hún er ekki til í söfnum og ţangađ til ađ ţetta eintak fannst var myndin af ţessari hárfögru kona ađeins nefnd í sölulistum fyrir glerskyggnur međ myndum frá Íslandi frá 19. öld.

Ekki er hćgt ađ búast viđ ađ fáfróđir Bretar viti hvađan háeđalborin íslensk kona kemur, ţegar hún er nefnd til sögunnar sem "Woman wearing Hufa". Ţađ stendur svart á hvítu á mjóum límmiđa á kantinum á skyggnumyndinni. Ţađ var einmitt titill skuggamyndar nr. 13 í syrpunni England to Iceland sem upphaflega kom út hjá Riley brćđrum í Bradford um miđbik 9. áratugar 19. aldar.

Fyrir utan húfuna góđu, ber búningur hennar og skreyti öll einkenni íslensk upphlutar. Hún, blessunin búlduleit, er á sauđskinnsskóm ţar sem hún rakar á fullu á ljósmyndastofu í Reykjavík. Greinilegt er ađ ţetta var hefđarpía úr bćnum, ţví svona héldu ekta sveitakonur ekki á hrífu, ţó svo ađ rakstur hafi ávallt tengst rómantík og lír. Vćntanlega hafa útlendingar sem horfđu hugfangnir á syrpuna England to Iceland haldiđ ađ íslenskar konur trítluđu út á tún eđa út í mýri í sparifötunum. Af ţessu má einnig sjá ađ landkynningarstarfssemi hefur í árdaga sem síđar veriđ eintóm lygi og glansmyndagerđ, eins og svo oft síđar. Fyrst komu vitaskuld Landnáma og Íslendingabók.

Ţetta eintak af syrpunni England to Iceland af nr. 13. "Woman wearing Hufa" var selt af E.G. Wood í Lundúnum, sem á einhverju stigi keypti réttinn til ađ selja Íslandsskuggamyndir Riley Brćđra og kallađi hana A travel to Iceland. Eins og hćgt er ađ lesa á miđanum í efra vinstra horninu var E.G. Wood til húsa á 1 & 2 Queen Street i Cheapside í London. Heimilisfangiđ gefur til kynna hvenćr myndin hafi veriđ framleidd. Ţetta var heimilisfangs E.G. Wood árin 1898-1900. Myndatakan, sem eignuđ verđur Sigfúsi Eymundssyni fór hins vegar fram í byrjun 9. áratugar 19. aldar og jafnvel fyrr.

13_miss_kjolhufa_detail.jpg

Garđahúfa einnig kölluđ Kjólhúfa

Húfan sem konan ber, er heldur ekki hvađa húfa sem er. Ţessi húfa kallast Garđahúfa en einnig kjólhúfa og eru nokkrar ţeirra til á Ţjóđminjasafni. Ein ţeirra er nauđalík húfunni sem unga konan á myndinni er međ. Ţetta vissi Fornleifur ekki fyrr en nýlega, ţví greinilega hefur Garđahúfunni/kjólhúfunni ekki veriđ gert hátt undir höfđi í yfirreiđ um sögu íslenskra Ţjóđbúninga. Ţetta höfuđfat íslenskra kvenna á 19. öld hefur heldur ekki ekki hlotiđ náđ hjá hávirđulegri ţjóđbúninganefnd, en formađur nefndarinnar Lilja Árnadóttir safnvörđur á Ţjóđminjasafni Íslands upplýsti Fornleif ađ garđahúfur og kjólhúfubúningur séu ekki "löglegur" ţjóđbúningur.

Er eitthvađ samsćri í gangi gegn ţessu höfuđfati? Hér međ stofnar Fornleifur vinafélag Garđahúfunnar/kjólhúfunnar í von um ađ ţetta séríslenska höfuđfat, sem notađ var á 19. öld, og hugsanlega fyrr, verđi gert hćrra undir höfđi.

kjolhufa.jpg

Ein af nokkrum Garđahúfum/kjólhúfum á Ţjóđminjasafni Íslands. Hún var skráđ og varđveitt í Nordiska Museet i Stokkhólmi og hefur safnnúmeriđ NMs-38809/2008-5-130, en er nú (síđan 2008) í varanlegri varđveislu Ţjóđminjasafns. Húfunni er lýst sem: "Kvenhúfa (kjólhúfa). Efni svart flujel. Gullvírsborđi, 1,7 ađ br., efst og marglitur, rósofinn silkiborđi nćst, br. 2 cm. Tvöfaldur kross af ţeim á kolli: (hér er teikning). Á jöđrum efst eru bryddingar, međ rauđu silki innst og svörtu flujeli ytri: Baldýruđ stjarna eđa 5 blađa blóm er á hliđum efst. Silkiskúfar, grćnir og rauđir ađ aptan og framan efst. L. 27, samanl., h. 16 í miđju, 9 viđ enda, br. um miđju 17,5 cm. Gefin af R.A. Fóđruđ međ hvítum striga." Ţó ţađ komi ekki fram í skráningu, held ég ađ ţetta sé lýsing Matthíasar Ţórđarsonar sem skráđi íslenska gripi í Nordiska Museet.

Uppruni Garđahúfunnar/kjólhúfunnar eđa "Tyrknesku húfunnar"

Uppruni Garđahúfunnar er einnig mjög á huldu. Í grein sem Daniel Bruun skrifađi í Eimreiđina áriđ 1905, er ţetta upplýst um Garđahúfuna, og ţar birtist einnig brot af sömu myndinni og notuđ var í skuggamyndina hér ađ ofan: 

Sérstök tegund var ťgarđahúfanŤ eđa ťtyrkneska húfanŤ (22. og 23. mynd), sem óefađ er mjög gömul á Íslandi. Hún minnir á fald ţeirrar konu, er stendur framar á 1. mynd; en sú mynd er frá lokum 16. aldar. Jafnvel brúđir hafa boriđ slíkar húfur fram ađ 1868. Yfirleitt virđist smekk kvenna ađ hafa veriđ variđ á ţann hátt: Jafnhliđa eftirsókninni eftir háa faldinum var og eftirsókn eftir fallega skreyttum húfum.

Hvađan heitiđ tyrkneska húfan kemur, skrifar Daniel Bruun ekkert um.

gar_ahufa.jpgEin af garđahúfum ţeim sem Daniel Bruun birtir myndir af í grein sinni í Eimreiđinni áriđ 1904.

Garđahúfunni/kjólhúfunni hefur svo um munar veriđ rutt út af síđum sögunnar. Getur hugsast ađ ţessi húfa sé síđbúinn ćttingi falda sem voru margs konar á Íslandi frá ţví á miđöldum? (Sjá hér). Mest af öllu líkist ţessi húfa höfuđfati karla í Serbíu, sem kallast sajkaca. Sá hattur varđ síđar betur ţekktur í annarri gerđ sem Titovka, og var slík húfa notuđ af flokksmönnum Josip Broz Titos sem börđust vasklega gegn nasistum. Vitaskuld eru engin tengsl ţarna á milli frekar en viđ svarta kjólhúfu Dorritar Moussaieff sem hún bar ţegar hún heimsótti fyrrverandi páfa ásamt eiginmanni sínum (sjá hér).

Eins er víst ađ konan á myndinni er hálfgerđ huldukona, og ţćđi Fornleifur allar upplýsingar um hana (ţó ekki símanúmer hennar). Er hún formóđir einhvers í hinum gríđarstóra lesendaskara Fornleifs, ţá hafi ţeir vinsamlegast ţegar samband viđ Fornleif, einn í einu. Fornleifur leyfir sér ţó ađ detta í hug, ađ konan sé engin önnur en hin ćvintýralega Sigríđur E. Magnússon, kona Eiríks Magnússonar bókavarđar í Cambridge (sjá hér). Fornleif grunar ađ neđanstćđ mynd Sigfúsar af konu í peysufötum međ gítar sýni sömu konu og ţá sem ber garđahúfuna á skuggamyndinni. Ţá er nú ekki langt í ađ mađur láti sér detta í hug ađ húfan hafi veriđ ein af mörgum hönnunarverkum hinnar litríku Siggu. Ekkert skal ţó fullyrt, ţví svipađar húfur ţekkjast úr Flatey, Vopnafirđi, Reykjavík og frá. Kannski var ţetta höfuđfat algengara en viđ höldum.

gitar Sigga.jpg

Sigríđur E. Magnússon á yngri árum? og á eldri árum.

sigga_rokk_1261148_1282246.jpg

Garđahúfan/Kjólhúfan er frćgari en menn halda

Ţó ađ ćđstaráđ ţjóđbúninganefndar hafi stungiđ 5 tommu nálum í allar óskir um ađ garđahúfan/kjólhúfan sé löglegur hluti íslensks ţjóđbúnings, ţá var kjólhúfan nokkuđ ţekkt í ţeim hluta Evrópu ţar sem menn keyptu og notuđu súpukraft í matargerđ sína. Súpukraftfyrirtćkiđ Liebig hafđi ţađ fyrir siđ ađ setja frćđsluefni á lítil spjöld í pakka eđa viđ dósir međ súpukrafti. Oft voru ţetta litríkar myndasyrpur um lönd og ţjóđir. Ţýskur, sjálfmenntađur efnafrćđingur Justus Freiherr von Liebig (1803-1873), hóf um miđja 19. öld ađ framleiđa ţurrkađan kjötkraft međ alls kyns "bćtiefnum" til ađ bćta heilsu vina sinna sem hríđdrápust úr kóleru og alls kyns magakvillum (efnaeitrunum og geislun).

Kjohufa Liebig

Fullvinnsla á dýrahrćjum fyrir súpukraft var fljótlega flutt til Uruguay og síđar til Argentínu, ţar sem ţýskir innflytjendur og nautgripahjarđir ţeirra eyddu landgćđum međ ofbeit svo Evrópubúar gćtu fengiđ ódýrt, ţurrkađ kjötsođ. En ţrátt fyrir meira eđa minna ómeđvitađa landeyđingu var fyrirtćki Liebigs Fríherra í mun um ađ frćđa fólkiđ sem keypti kraftinn í teningum (sem einnig gengu undir heitinu OXO) eđa sem duft í dós. Ţetta var ţví miklu menningarlegri kraftmiđstöđ en t.d. Maggi og Knorr sem sérhvert mannsbarn á Íslandi ţekkir og sem aldrei hefur nokkuđ barn frćtt. Frá og međ 1875 og fram á 8. áratug 20. aldar sendi fyrirtćkiđ Liebig/OXO frá sér um 11500 myndir á 15 tungumálum.

Tvćr seríur međ myndum međ íslensku efni voru settar í pakka međ kjötkrafti frá Liebig (sjá meira um ţćr síđar) og í einni ţeirra var mynd sem grafin hafđi veriđ eftir myndinni af konunni međ kjólhúfuna sem upphaflega seld var í sem skuggamynd hjá Riley Brothers og E.G. Woods. Konan međ hrífuna og Garđahúfuna var ţví međ ţekktari íslenskum konum áđur en Björk sönglađi sig til frćgđar og Vigdís varđ forseti - og aldrei hafa ţćr stöllur sett svo mikiđ sem tána í súputeningapakka. Liebig syrpan međ sex myndum sem Kjól-/Garđahúfu-konan birtist í kallađist á ţýsku Liebig Bilder Serie 846 "Island, das Land der Edda" og var fyrst gefin út áriđ 1911-1912. 

Manni leyfist líklega ađ spyrja: Hvers á ţessi frćga garđahúfaeiginlega ađ gjalda, ţá er hún ekki má teljast til búnađs íslenskra ţjóđbúninga?

kjolhufa_2.jpg

Fáni Dana, Rřdgrřd med flřde, var enn notađur á Íslandi ţegar Garđahúfan var upp á sitt besta, en ekki er hún ćttuđ úr Danaveldi.

Höfundur myndarinnar og aldur

Myndasmiđurinn sem tók myndina af konunni međ Garđahúfun var vafalaust Sigfús Eymundsson. Ţađ er auđséđ á handmálađa tjaldinu á bak viđ hana sem einnig  sést á nokkrum pappírskópíum eftir Sigfús sem varđveittar eru á Ţjóđminjasafni Ísland, sem sjá má á Sarpi. (sjá t.d. hér, hér, hérhér og hér). Sá möguleiki er einnig fyrir hendi, ađ einhverjir hafi fengiđ stúdíó Sigfúss Eymundarsonar ađ láni, en ţá mynd nafns síns notađist hann lengi á ljósmyndir sínar.  Ţađ verđur ekki útilokađ hér ađ ađrir hafi fengiđ ađ nota stúdíótjöld Sigfúsar - eđa jafnvel ađ Sigfús hafi tekiđ myndir fyrir Burnett og Trevelyan (sjá 3. hluta).

Myndin hefur ađ öllum líkindum veriđ tekin í byrjun 9. áratug 19. aldar um 1881-83. Myndin er skömmu síđar nefnd í sölulistum Riley Brćđra og síđar í lista E.G. Woods.  

tjaldi_1282235.jpg

Undirskriftasöfnun til stuđnings Garđahúfunni/Kjólhúfunni

Ţeir sem vilja hefja Garđahúfuna aftur til vegs og virđingar, líkt og ţegar hún var stjarna á kjötkraftsmyndum, mega vinsamlegast setja nafn sitt hér í athugasemdirnar. Konur og menn og ađrir sem vilja sauma sér slíkar húfur geta ugglaust fengiđ frekari upplýsingar á Ţjóđminjasafni Íslands. Skammt er í Gleđigöngur og hvađ er meira tilvaliđ fyrir menn sem ganga í kjól en kjólhúfa. Skúfhúfan, skotthúfan, spađafaldurinn, sér í lagi krókfaldurinn, skildahúfan, skarđhúfan og skautiđ ćttu ađ fara ađ vara sig. Konur eru fyrir löngu farnar ađ ađ kasta skúfhúfunni. Ţađ er orđinn löglegur réttur heimavinnandi karla ađ ganga međ ţessa hatta, líkt og fyrrverandi borgarstjóri Reykjavíkurţorps sýndi okkur, en slík apparöt eru nú ef til vill einum of nýmóđins fyrir Fornleif. Setjum ţví brúna punktinn hér.

30522627.jpg

Auglýsing áriđ 1919 í Ţjóđólfi. Aldrei tapađi neinn Garđahúfu.

Upplýsingar um garđahúfur/kjólhúfur á Ţjóđminjasafni Íslands:

Ţjms. 279  ; Kölluđ garđahúfa
Ţjms. 2052 ; Garđahúfa frá Hofi í Vopnafirđi.
Ţjms. 2457 ; Garđahúfa frá Reykjavík.
Ţjms. 4509 ; Garđahúfa frá Reykhólum í Reykhólasveit.
Ţjms. 4642 ; Skráđ sem kjólhúfa. Frá Heydalsseli í Strandasýslu.
Ţjms. 9206 ; Garđahúfa úr Flatey á Breiđafirđi.
(Sjá mynd hér fyrir neđan).

gar_ahufa_2.jpg

Og loks sú sem var međal gripanna sem komu frá Nordiska Museet 2008.
2008-5-130; Skráđ sem kjólahúfa. Sjá mynd ofar

Ţakkir fćr Lilja Árnadóttir fyrir ađ veita upplýsingar um garđahúfur Ţjóđminjasafns. Húfurnar hafa ţví miđur ekki allar veriđ ljósmyndađar enn, og ţess vegna er ekki hćgt ađ sýna ţćr hér.

 

5. kafli

19_england_to_iceland_fornleifur_copyright.jpg

db_smederij1.gifFornbíó Fornleifs hamrar járniđ međan ţađ er heitt, en til ţess ţarf kol. Kolagrafir fornar eru ugglaust margar ţar sem myndin hér fyrir ofan var tekin.

Hér birtist nefnilega 19. skuggamynd Riley Brćđra úr syrpunni England to Iceland. Hún ber heitiđ Guides and Ponies. Glerskyggnan ber merki Riley Brćđra efst i vinstra horni. Enginn getur ţví veriđ í vafa um ágćti og gćđi ţessarar myndar, svo ekki sé talađ um landiđ fagra sem hún sýnir. Ţar sem birki og reyniskógum var eytt međ glórulausri ofbeit ţegar fólk var ekki ađ ađ farast úr hor og sauđféđ úr gaddi.

Myndin er tekin af meistara Sigfúsi Eymundssyni, nema ađ hann hafi framkallađ hana fyrir ađra. Ađ minnsta kosti er sama myndin og á skuggamynd Riley Brćđra varđveitt á ţurrnegatífu í Ţjóđminjasafni Íslands (sjá neđar) og er tileinkuđ Sigfúsi (sjá sömuleiđis hér og hér). Sú ljósmynd kom hins vegar úr safni Péturs Brynjólfssonar ljósmyndara, sem var barnungur ţegar myndin var tekin, en ţađ hefur veriđ um 1882-83.

mynd_eymundssonar_jms.jpg

Í Grafningi eđa nćrri Laugavatni?

Á myndinni má sjá fjóra karla, leiđsögumennina (Guides), sem bendir einhvern megin til ţess ađ útlendingar gćti hafa veriđ međ í för. Myndin sýnir einnig fjögur hross. Áđ er viđ stórt og gamalt reynitré. Ţjóđminjasafniđ upplýsir ađ myndin sé tekin í Grafningi og ađ mađur sjái líka á í bakgrunninum niđri á flatlendinu. Mér sýnist hins vegar ađ ţetta séu ađeins voldugri vötn en á, og ímyndađi mér, áđur en ég sá dóm Ţjóđminjasafns fyrir ţeirra mynd, ađ hún vćri tekin nćrri Laugavatni. Ef einhverjir geta skoriđ úr um ţađ vćru upplýsingar vel ţegnar. Er myndin úr Grafningi eđa úr nágrenni Laugavatns.

Reynirinn "í Grafningi" hélt líklegast áfram ađ vaxa og dafna, ţví í byrjun 20. aldar var tekin mynd reyni einum miklum (sjá hér). Myndina tók Magnús Ólafsson og á bakhliđ hennar er ritađ: 10 álna hátt Reyniviđartré í Grafningi. Ćtli ţađ pár sé nú ekki frekast ástćđan fyrir ţví ađ myndin af reyninum hér ofar í "brekkunni" er tileinkuđ er Sigfúsi Eymundssyni og sögđ úr Grafningi? En er ţetta nú í raun og veru sama tréđ og á myndunum tveimur hér ofar?  Hvar er ţá fjalliđ í bakrunninum sem er á steríómynd Magnúsar Ólafsson, sem var tekin á tímabilinu 1905-1920?

magnus_lafsson_steroreynir.jpg

Spurningar vakna alltaf í Fornbíói Fornleifs. Mađurinn međ tyrknesku húfuna (Sjá nánar um tyrkneska húfur á Íslandi í 4. hluta greinasafnsins um myndir úr syrpunni England to Iceland) virđist ađ dćma af flóttalegu augnaráđinu ekki vera međ nein svör á reiđum hönum. Hvađ međ ykkur lesendur góđir? Ţiđ eru nú flest nokkuđ fróđ um stađhćtti.

Ég ţakka ykkur svo enn og aftur fyrir komuna, en ef ţiđ eruđ međ einhver lćti í salnum, hagiđ ykkur eins og vitleysingar og hendiđ poppi eđa pippi í sýningastjórann, ţá hendir hann ykkur óhikađ út. Bíóstjórar hafa mikil völd.

db_ogenturk1_1282286.gif

 

6. kafli

_ingvellir_fornleifur_copyright_1282328.jpg

Fimm mismunandi ljósmyndir frá Ţingvöllum og nágrenni ţeirra voru upphaflega í skuggamyndasyrpunni England to Iceland, sem Fornleifur festi nýlega kaup á. Ađeins ein myndanna er ţekkt og varđveitt í dag og ber hún númeriđ 24 og titilinn Parsonage and Church, eđa prestsetur og kirkja. Myndin er af Ţingvallabćnum og kirkjunni og tekin úr suđri. Fólk stendur á tröppum bćjarins og á hlađinu. Vikiđ skal ađ ţví síđar, en fyrst fariđ yfir byggingarsögu húsa Ţingvöllum á 19. öld.

Litmynd frá 1882

Og nú er ţađ heldur betur fínt. Fornleifur býđur upp á skyggnumynd í lit. Myndin er vitaskuld handlituđ, en segjast verđur eins og er ađ litunin hefur heppnast mjög vel. Ćfđar hendur og fínlegar hafa unniđ ţetta verk. Hinar myndirnar frá Ţingvöllum í syrpunni voru međ stafsetningu Bretanna, en ţćr hafa líklegar fariđ forgörđum:

20 Lake Ţingvellavatn

21 Almanagga

22 Falls of Oxara

23 Plain of Thingvellir

Skuggamynd númer 24 var seld af E.G. Woods ţegar fyrirtćkiđ var til húsa á 74 Cheapside í Lundúnum. Samkvćmt rannsóknum LUCERNA-teymisins,sem áđur hefur veriđ sagt frá, var fyrirtćkiđ skráđ á ţví heimilisfangi nokkuđ lengi, eđa á tímabilinu 1861-1898.

Myndin hefur nćr örugglega veriđ keypt af Riley Brothers, sem upphaflega voru međ hana í sinni syrpu um 1885-86. E.G. Wood hefur ţví framleitt sína mynd númer 24 eitthvađ síđar en 1886. Eins og áđur segir, kölluđu Riley Brćđur syrpuna frá Íslandi England to Iceland, en E.G. Wood nefndi hana A travel to Iceland.

Nú vill svo til ađ sama ljósmyndin er til í ţremur mismunandi svarthvítum pósitífum á Ţjóđminjasafni Íslandi og er hún eignuđ Sigfúsi Eymundssyni (sjá hér, hér og hér). 

_ingvellir_eymundsson_1867.jpg

Stereoskópi-mynd tekin af Sigfúsi Eymundsyni áriđ 1867.

elsta_myndirn_1282326.jpg

Mynd Jóns Christján Stephánssonar af Ţingvallabćnum. Ţó myndin sé örugglega tekin af Jóni Stephánssyni, eignar Ţjóđminjasafniđ nákvćmlega sömu mynd Sigfúsi Eymundssyni (sjá hér). Furđulegt, ekki satt? Ţađ er nokkuđ mikiđ af rugli, ţegar kemur ađ "myndum" Eymundssonar á Ţjóđminjasafninu.

Svo vel vill til, ađ nokkrar ljósmyndir eru til af prestsetrinu ađ Ţingvöllum frá síđari hluta 19. aldar, sem sýna okkur byggingasögu bćjarins á aldar. Elstu myndirnar er í eigu Ţjóđminjasafns eru frá ţví fyrir 1882. Elst ţeirra er stereóskópí-mynd Sigfúsar Eymundssonar frá árinu 1867 (sjá frekar hér).

Ţar sést kirkjan sem vígđ var áriđ 1859. Fyrir ţann tíma var lítil torfkirkja á stađnum og upplýsir Ţjóđminjasafniđ ađ ţađ hafi stungna mynd ćttađa úr enska dagblađinu Mirror af ţeirri kirkju, mynd sem Hjálmar R. Bárđarson gaf safninu, en sem Hjálmar keypti af föđur Fornleifs, sem safnađi erle dum dagblöđum međ efni frá Íslandi frá 17. 18. og 19. öld. Hins vegar er myndin ekki upprunalega úr Mirror heldur líklegast úr frönsku riti frá 1836 eftir X. Marmier, sem einnig var gefiđ út á hollensku í Leskabinet; Mengelwerk tot Gezellig Onderhoud voor Beschaafde Kringe í Amsterdam áriđ 1837. Langalangafi minn Izzäk hélt ţađ rit, og hefur ţađ veriđ í eigu Fornleifs frá barnćsku.

ijslandse_kerk_1836_b.jpg

Ţingvallakirkja 1836 eđa fyrr.

Önnur ljósmyndanna var tekin 1871 af William Lord Watts.  ţriđja ljósmyndin sem er eldri en 1882 var tekin af Jóni Christni Stephánssyni (en er einnig til í annarri kópíu og eignuđ Sigfúsi Eymundssyni). 

watts.jpg

Mynd William Lord Watts. Hún var tekin áriđ 1871 .

Breytingarnar á Ţingvallabćnum áriđ 1882

Sjáiđ svo hvađ gerist: Á myndinni efst, sem ađ öllu líkindum tekin sumariđ 1883 og sem einnig er til í ţremur pappírskópíum á Ţjóđminjasafni Íslands (sjá hér, hér og hér) -  má sjá ađ burstabćrinn sem sést á myndum Sigfúsar Eymundssonar (1867), Jóns Stephánssonar og Watts (1875) var rifinn.

Áriđ 1882 byggđi s. Jens (Ólafur Páll) Pálsson tvö ný hús. Eitt ţerra, sem er litađ rauđbrúnt á skuggamyndinni myndinni efst var 5x10 metrar ađ stćrđ. Aftan viđ nýju húsin voru torfbyggingar, eldhús og búr. Er sr. Jens afhenti séra Jóni Thorsteinsson stađinn áriđ 1888 og flutti á Álftanes, var Jens talinn eigandi hins nýja húss. Framkvćmdin hafđi ekki veriđ samţykkt af yfirvöldum og ţau ekki tekiđ ţátt í kostnađi.

trevelyan_og_burnett_1983_1282505.jpgMynd ţessa tóku Burnett og Trevelyan ţann 13. júlí áriđ 1883 (sjá ţa meru bók: Frank Ponzi 1995: Ísland fyrir aldamót. Brennholt, bls. 109) Fornleif grunar ađ ţeir Burnett og Trevelyan hafi einnig tekiđ myndina efst og setur ţađ fram sem vinnutillögu. Síđar hér í syrpunni um elstu skuggamyndirnar frá Íslandi skal sýnt ađ Burnett og Trevelyan tóku stundum tvćr myndir á sama stađnum.

Ofan á eitt húsa séra Jens var bćtt viđ hćđ áriđ 1906. Núverandi Ţingvallabćr var reistur á gamla bćjarstćđinu 1928, en sneru húsin í vestur. Til ađ byrja
međ voru ađeins 3 burstir en tveimur nýjum var bćtt viđ áriđ 1974.

_ingvellir_eymundsson_b.jpg

Ţessa mynd tók Sigfús Eymundsson af Ţingvallabćnum. Hér er búiđ ađ spónklćđa kirkjuţakiđ og eitt af ţeim húsum sem séra Jens Pálsson byggđi áriđ 1882 (sjá myndina efst til samanburđar). Einnig er komin blikkklćđning utan á eystra húsiđ og sömuleiđis vindfang á eystra húsiđ. Ţjóđminjasafni upplýsir ađ ţessi mynd sé frá 1886 og ađ ţar sjáist sr. Jón Thorstensen ásamt heimilisfólki. Öllu líklegra er ađ framkvćmdirnar á húsunnum hafi fariđ fram síđla árs 1886 og ađ myndin sé frá ţví í fyrsta lagi frá árinu 1887, ţví Jens Pálssyni voru veittir Útskálar ţ. 27. júlí 1886, en taliđ er ađ Jón Thorstensen hafi breytt húsunum.

jon_helgason_1892_1282481.jpg

Jón Helgason biskup teiknađi ţessa mynd áriđ 1892

_ingvallabaer_ca_1925.jpg

Ţingvallabćrinn ca. 1925. Nýr turn var settur á kirkjuna vegna konungskomunnar áriđ 1907.

nr-76-thingvellir_cropped.jpg

Árin 1925-2016 í stórum dráttum

Áriđ 1925 var tekin mynd af Ţingvallabćnum, sem sýnir ađ önnur hćđ var reist ofan á eystra húsiđ. Á eldri mynd sem tekin var og seld af Hans Petersen (sjá hér fyrir ofan), og sem er nokkuđ eldri en nćrmyndin, má einnig sjá ţessa hćkkun á íbúđarhúsinu.

Áriđ 1928 var svo nýr, nýrómantískur og klunnalegur Ţingvallabćr reistur úr steinsteypu ađ fyrirsögn Guđjóns Samúelssonar og var ţađ gert fyrir Alţingishátíđina 1930, líklega ţví Íslendingar hér ađ ţeir yrđu sér annars til skammar. Upphaflega var bćrinn ţrjár burstir, eins og sjá má á gamalli skyggnumynd, sem sett hefur veriđ út á veraldarvefinn, en áriđ 1974 var bćtt viđ tveimur burstum viđ bygginguna og muna ţađ orđiđ fáir og hefur bćrinn nú veriđ friđlýstur međ nýlegum viđbyggingum sínum. Sannast ţar ađ Íslendingum líkar best viđ allt nýtt.

churchvicarage_thingvallir.jpg


Fólkiđ á litskyggnunni frá 1883

_ingvellir_wood_1882_naermynd.jpg

Lítum örlítiđ hér í lok ţessarar sýningar á mannfólkiđ á litmyndinni efst. Myndin var tekin áriđ 1883, og líklegast af félögunum Maitland James Burnett og Walter H. Trevelyan, ţótt öđru sé haldiđ fram af Ţjóđminjasafni Íslands. Nöfn vinnumannanna eru ekki ţekkt. En í gćttinni stendur séra Jens Ólafur Páll Pálsson (1851-1912, síđar prófastur og Alţingismađur, og kona hans Guđrún Sigríđur Pétursdóttir Guđjohnsen, dóttir Péturs organista og Alţingismanns (fćđingarstađur hans er rangt upp gefinn á vefsíđu Alţingis). Barniđ sem stendur međ ţeim hjónum á myndinni er líklega eitt af mörgum fósturbörnum ţeirra prestshjóna. Jens er unglegur á myndinni og fínn í tauinu međ pípuhatt, en frú Guđrún Sigríđur bara í peysufötum. Jens fékk Útskálaprestakall áriđ 1886 í lok júlí og fluttu hjónin fljótlega eftir ţađ ţangađ.

laterna_2.jpg 

7. kafli

 

26_bruera_rapids_fornleifur_copyright.jpg

Brúarárfossar voru líkt og í dag mjög vinsćlt myndefni fyrir fyrstu ljósmyndarana á Íslandi. Útlendingar heilluđust einnig snemma af fossunum, einnig fyrir öld ljósmyndarinnar. Ţeir voru ţví tilvaldir í landkynningarefni eins og skuggamyndir. Svo mikiđ hefur mönnum ţótt koma til fegurđar fossanna, ađ tvćr myndir af ţeim, annars vegar af fossunum og hins vegar af brúnni, eru međ í syrpu Riley Brćđra England to Iceland, sem Fornleifur keypti nýlega nokkrar myndir úr á Cornwall.

27_bruera_and_bridge_fornleifur_copyright.jpg

db_lanternist1_1282589.gifVafalaust er, ađ Sigfús Eymundsson er höfundur efri myndarinnar sem bar númer 26 í syrpu Riley Brćđra og kallast á ensku Bruera Rapids. Myndin er til í tveimur ţurrnegatífu á Ţjóđminjasafni Íslands (sjá hér og hér). Hin myndin sem er númer 27 og ber heitiđ Bruera and Bridge er mjög líklega einnig eftir hann.

Brúarárfossum voru ţegar áriđ 1834 gerđ skil af Frederik Theodor Kloss (sjá hér). Mynd Kloss kom seinna út prentuđ sem litógrafía. Einnig er vel ţekkt koparstunga Auguste Meyers frá 1838 í stórverki Gaimards: Voyage en Islande et au Groënland.

Meira er víst ekki hćgt ađ teygja lopann um fossana og brýr á Brúará.

bruararfossar_meyer.jpg

Mynd Auguste Meyers af Brúarárfossum.

8. kafli

 

tumblr_ldsp84uliv1qfppz2o1_500.gif

Hverjar eru ţetta međ leyfi? Jú, Gugga, Vigga og Maddí gátu greinilega ekki setiđ á sér lengur og urđu ađ fara í bíó hjá Fornleifi. Ţćr voru í óţreyju og eftirvćntingu sinni farnar ađ bryđja bolsíurnar sínar blessađar stúlkurnar, og jafnvel Gunna sem enn er ekki búin ađ fá sér nýjar tennur. Ţćr biđu á fortóinu í allan dag og keyptu meira ađ segja biletin fyrir viku síđan svo ţćr gćtu setiđ á fremsta bekk. Svona er ţessar sýningar hjá Fornleifi nú vinsćlar, og ćtti landsbyggđin einnig ađ fara ađ átta sig á ţví.

Hvađ er meira spennandi og yndisaukandi fyrir stúlkur á viđkvćmum aldri en myndir af vatni og gusum - ţar međ taliđ Geysi og Gullfossi. Ţćr hafa hvort eđ er ekki kattarvit á ţví hvort er betri sem forseti Íslands, fallerađur seđlabankastjóri eđa fráfallinn kaţólikki. Ţađ er svo leiđinlegt og ţćr velta ekki svo heimsspekilegum ţönkum fyrir sér. Ţćr vilja í bíó og hafa fjör.

httpwww_slides_uni-trier_desetindex_phpid_3000590.jpg

Geysir var ávallt vinsćlasti túristatrekkjari Íslendinga, eđa allt ţar til ađ hann gerđist skindauđur vegna of mikils grćnsápuáts.

Engin ferđalýsing af Íslandi međ virđingu fyrir sjálfri sér frá ţví á 17 öld fram á ţá 20. var fullkomin nema ađ mynd vćri međ af Geysi í Haukadal. Fljótlega varđ goshverinn vinsćll á skuggamyndum 19. aldar í syrpum um jarđfrćđi eđa undur alheims. Útlendingar komu gagngert til Íslands til ađ berja ţessa himnamigu íslensku ţjóđarinnar augum.  

rb_england_to_iceland_28_fornleifur_copyright.jpg

England to Iceland 28, Riley Brothers. Ţetta er sama mynd og mynd 31 (sjá neđar) en í stađ litar á 31 hefur ţessi mynd fengiđ handmálađ tjald og karl vestan viđ ţađ.

Ţess vegna getur ţađ engan undrađ ađ heilar fjórar myndir hafi veriđ af Geysissvćđinu í Haukadal í myndasyrpu Riley Brćđra England to Iceland. Allir öfunduđu íslensku ţjóđina af sjálfvirkum gosbrunnum.

Myndirnar af Geysi og Geysissvćđinu í syrpunni eru ţessar:

28  Tourists' Tents at Geyser (framleidd  af Riley Brothers í Bradford).

29  Great Geyser (framleidd af Reiley Brothers í Bradford).

30  Strokr in Sulks.

31  Strokr in Action  (framleidd af E.G. Woods á 74 Cheapside í Lundúnum)

rb_england_to_iceland_29_geysir_copyright_fornleifur.jpg

England to Iceland 29, Riley Brothers

Ţví miđur tilkynnist hér međ ađ mynd 30 var ekki til á Cornwall ţegar Fornleifur keypti ţar myndir úr syrpunni England to Iceland fyrir skömmu. En sem bragarbót fá áhorfendur myndina af Strokki ađ gjósa (31) í lit og í "action". Njótiđ, ţví enn eru ekki ţekktar ađrar skuggamyndir úr ţessari frćgu syrpu frá Íslandi. Ţćr gćtu leynst uppi á einhverju lofti verđur mađur ţó ađ vona, svo ađ allar myndirnar komi í ljós. 

Ţess ber ađ geta, ađ mynd númer 29 er til á pappír á Ţjóđminjasafninu og er eignuđ Sigfúsi Eymundssyni. Fornleifur leyfir sér einnig ađ benda á ađ á mynd 28 sést tjald , sem hafa veriđ handmáluđ á gleriđ ásamt manninum til hliđar viđ ţađ.

Mynd 28 er í raun sama mynd og mynd númer 31. Tjaldiđ er af sömu gerđ og tjald Rowleys veiđifélaga Burnetts (sjá fyrri kafla og Frank Ponzi 1995. Ísland fyrir aldamót, Brennholt; Bls. 143). Tjaldiđ er svo kallađ "Kabúl-tjald". Fornleif grunar, ađ myndirnar frá Geysi hafi veriđ teknar af Burnett eđa ađ Sigfús Eymundsson hafi veriđ honum innan handar viđ myndatökur í Haukadal. Myndirnar í syrpu Riley Brćđra virđast greinilega vera blanda af myndum Burnetts og Tevelyans og hins vegar Sigfúsar Eymundssonar.e_g_wood_england_to_iceland_31_-_edge_inscr_32411_strokr_in_action_b_fornleifur_copyrigth.jpg

Gullfoss

rb_england_to_iceland_32_gullfoss_fornleifur_copyright.jpg

Í dag verđur vegna skyndilegrar ofhitnunar aukasýning hjá Fornleifi, áhorfendum ađ kostnađarlausu. Töfralampinn hefur náđ ađ kólna ađeins. 

Fyrst er mynd af Gullfoss úr syrpunni England to Iceland. Hún var tölusett sem mynd 32 og titilinn Gullfoss--upper. Einnig var önnur mynd í syrpunni af Gullfoss og bar hún vitaskuld titilinn Gullfoss -- lower og var númer 33. Ţetta var greinilega allt mjög skipulegt. Ţví miđur var Gullfoss--lower ekki lengur til ţegar Fornleifur keypti skuggamyndirnar á Cornwall. Mynd 32 var framleidd í syrpunni England to Iceland af Riley Brćđrum frá Bradford og er myndin samkvćmt Ţjóđminjasafninu tekin af Sigfúsi Eymundssyni og mun ţađ örugglega rétt ţví safniđ á ţurrnegatífu međ nákvćmlega sömu mynd.

Brúará viđbót

bruara_eymundsson-fornleifur_copyright.jpg

Brúará, mynd eftir Sigfús Eymundsson framleidd af E.G. Wood rétt fyrir aldamótin 1900.

Um daginn voru tvćr skuggamyndir af Brúarfossum sýndar á Fornleifi (sjá hér). Fornleifur keypti reyndar ţrjár myndir af Brúarárfossum á Cornwall. Sú mynd af Brúará sem ekki var sýnd um daginn verđur sýnd hér í dag. Hún var úr syrpu ţeirri sem E.G. Wood framleiddi og sem hann kallađi A travel to Iceland. Sú syrpa innihélt sama  myndefni- og sömu númer og syrpa Riley Brćđra, enda keypti E.G. Wood útgáfuréttinn af Reiley Brćđrum.

Ţar sem skuggmyndafyrirtćkiđ E.G. Wood notađist viđ sama myndefni og númeraröđ á myndefninu á Brúará, er rökrétt ađ álykta ađ ţessi mynd hafi hjá E.G. Wood komiđ í stađ myndarinnar nr. 27, sem Riley Brćđur kölluđu Bruera and Bridge. Ţessi mynd E.G. Wood er miklu betri en yfirretúsheruđ mynd Riley Brćđra. Alltaf má gera betur.

Hitt er ţó ef til vill áhugaverđara ađ á myndinni stendur: S. EYMUNDSSON MED EINKARJETTI. Ţađ ţarf ţví ekki ađ fara í grafgötur međ ţađ hver myndasmiđurinn var.

bruin_naermynd.jpg

 

 

9. kafli

 fornleifur_copyright_rb_england_to_iceland_34_hekla_1284058.jpg

Enginn landkynning um Ísland er fullkomin nema ađ frćgasta fjall landsins, Hekla, sé haft međ. "Edjafjolladjokel" er kannski orđiđ frćgara í dag, en Hekla var sögufrćgt fjall úti í hinum stóra heimi ţegar á síđari hluta miđalda, og var međ frćgari fjöllum hins ţekkta heims.

Sumir frćđimenn, t.d. Sigurđur Ţórarinsson, vildu jafnvel halda ţví fram ađ Hekla hefđi ţegar veriđ nefnt í kvćđum á fyrsta hluta 12. aldar. Svo var ţó ekki. Sigurđur hafđi ekki fyrir ţví sjálfur ađ finna ţetta ljóđ, sem ţá hafđi nýlega gosiđ hvítri gjósku í byrjun 12. aldar (ntt áriđ 1104). En Hekla er ekki nefnd á nafn i ţessum ljóđi munks sem hét Benedeit. Askan er sögđ svört og fjalliđ er viđ ströndina. Samt taldi Sigurđur ađ höfundurinn vćri ađ lýsa Heklu. Höfundurinn hefur ţó hugsanlega heyrt um eldsumbrot á Íslandi, en ţađ ţarf alls ekki ađ vera Hekla sem ţar kom viđ sögu. Furđulegt frćđimennska, en tímans tákn ţegar Sigurđur var upp á sitt besta. 

Líklega var ţađ vafasamur heiđur fjallsins síđar, ţar sem fjalliđ var kynnt til sögunnar sem inngangur ađ helvíti, sem hélt Heklu á frćgđartindinum međal fjalla. Djöfullinn var svo mikilvćgur fyrir kaţólikka, líkt og múslíma, ađ stundum var erfitt sjá hvort ţađ var Kristur eđa Djöfullinn sem var dýrkađur í ţessum fjölmennustu höfuđtrúarbrögđum mannkynsins.

Međ ţessa djöfullegu tenginu Heklu var ekki komist hjá ţví ađ hafa Heklu međ í fyrstu landkynningaskuggamyndunum sem sýndu Ísland í jafndjöfullegu apparati og Laterna Magica var. Páfastóll var svo hrćddur viđ töfralampan á 17. öld ađ til tals kom ađ banna ţetta djöflatćki. 

Ljósmyndin efst er međ í syrpu Riley Brćđra í Bradford sem kom út um miđbik 9. áratugar 19. aldar. Ţar er fjalliđ nefnt til sögunnar sem "Mount Heckla", bćđi í auglýsingum og á miđanum sem límdur hefur veriđ á kant myndarinnar, Myndin er númer 34 í Íslandssyrpu Riley Brćđra. Ljósmyndari myndarinnar er ekki ţekktur. Myndin sem er heldur dökk og drungaleg er ekki ţekkt međal mynda Sigfúsar Eymundssonar.

209390_1284062.jpg

Önnur skuggamynd af Heklu í heilmiklum ćvintýraljóma var einnig ţekkt í skuggamyndasýningum 19. aldar eins og áđur hefur veriđ greint frá. Ţessi ćvintýramynd er í raun miklu betri til ađ lýsa "Heklu" ţeirri sem Sigurđur Ţórarinsson taldi víst ađ minnst vćri á í ljóđi Benedeits munks, Navigationes sancti Brendani, sem er frá fyrsta fjórđungi 12. aldar. Hekla er ţó hvergi nefnd í ljóđinu. Sigurđur taldi einnig ađ Heklu vćri óbeint lýst í Liber Miraculorum eftir Herbert af Clairvaux, sem er frá síđasta fjórđungi 12. aldar, n.t.t. í kafla sem kallast "De inferno Hyslandie", ţar sem kemur fram ađ hraun eldfjallsins hafi  runniđ í sjó fram. Menn voru enn ađ vitna í ţessi 12. alda rit á 19. öld, ţegar ţau voru gefin út á prenti í frćđilegum útgáfum.

S. EYMUNDSON MED EINKARJETTI

Fornleifur keypti ađra Heklumynd, sem er úr syrpu E.G. Wood frá ţví um 1890 eđa skömmu síđar. Hún er öllu betri ađ gćđum en myndin efst úr syrpu Riley Brćđra, ţótt sú mynd sé samt mjög áhrifamikil og full af dularfullum drunga. 

fornleifur_copyright_hekla_eymundsson_e_g_wood_b.jpg

Myndin í syrpu E.G. Wood var tekin af Sigfúsi Eymundssyni. Mađur er ekki í vafa um ţađ, ţví hann merkir hana sér međ ţessari áletrun:

s_eymundsson_me_einkarjetti.jpg

Mynd ţessi er til á Ţjóđminjasafni Íslands á skyggnu og var hún ţar til nýlega eignuđ Árna G. Eylands og sögđ vera frá 1920-30 (sjá hér)- sem er vitaskuld stórfurđuleg ţegar Sigfús upplýsti menn ađ hann hefđi tekiđ hana og var meira ađ segja fyrstur manna til ađ sýna einkaréttsyfirlýsingu á Íslandi á ljósmynd. Villan hefur nú veriđ leiđrétt af Ţjóđminjasafni Íslands.  Myndin var einnig notuđ til ađ sýna eldgos í Heklu áriđ 1847 á póstkorti. Kortiđ var prentađ á fyrri hluta 20. aldar. Á ţessu póstorti er nú einum of langt gengiđ í fölsun á upphafsrétti Sigfúsar Eymundarsonar og myndefninu sjálfu. Gosstrókur var tildćmis málađur inn á mynd Sigfúsar.

ibl255.jpg En hver hefur einkarétt á Heklu, nema hún sjálf? Hún gýs ţegar hún ţarf, en vissulega helst ţegar helvíti ţarf ađ ná sér í kaţólikka og ađra djöflatrúarmenn. Svo af nógu er ađ taka. Ţađ er ţví ljóst ađ Hekla mun lengi enn hafa nćgan brenniviđ.

lavagif2.gif

 

10. kafli

fornleifur_copyright_england_to_iceland_38.jpg

Jćja ágćtu gestir, nú er komiđ ađ síđasta hluta skuggamyndasýningar Fornleifs. Síđasta myndin af ţeim sem Fornleifur keypti á Cornwall fyrr í ár verđur sýnd og reifuđ í dag.

Viđ vitum hvađa dag hún var tekin, hvar hún var tekin og hverjir tóku ljósmyndina - og viđ vitum sömuleiđis ađ ţeir tóku tvćr myndir af sama atburđinum. Ţar fyrir utan vitum viđ hver framleiddi skuggamyndina. 

En ţađ er líka mikinn annan fróđleik af finna í ţessari mynd. Hún er t.d. merkilegt fyrir mig, sem á ađ hluta til ćttir ađ rekja í Kjósina og sýnir hvernig fólk, sem ég er ekki kominn af, var sumt vel í álnum í Kjósinni á 19. öldunni, og lék sér ţar á eins konar ţjóđbúningatískusýningum međan fátćklingarnir á landinu ţurftu ađ flýja til Reykjavíkur eđa Vesturheims. Myndin sýnir vel eina af dellunum sem Íslendingar fengu á ţeim öldum sem ţeir voru mest hrjáđir. Ţeir fóru ađ hanna sér ţjóđbúninga. Skrýtinn veruleikaflótti ţađ. Körlum ţykir nú alltaf gott ađ konan sé sćt og góđ, ţó svo ađ illa árađi. Mín tilgáta er sú ađ konur gefist einnig síđur upp en menn í hörmungum og harđćri. En venjulega voru ţađ karlar sem stóđu fyrir hönnun á kvenbúningnum.

from_f_ponzi_1995.jpg

Reynivellir í Kjós, 11. júní 1882

Ţann 11. júní 1882 var enn Kristni í landinu og ţví fermt í kirkjunni ađ Reynivöllum í Kjós. Svo vel vildi til ađ tveir erlendir ferđalangar voru bođnir til kirkju. Ţetta voru ţeir Maitland James Burnett og Walter H. Trevelyan, efnamenn sem stunduđu stangaveiđar á Íslandi og ljósmynduđu ţess á milli fólk og fyrirbćri (sjá hér ef ţiđ hafiđ ţegar gleymt, eđa lesiđ hina ágćtu bók Ponzis frá 1995 Ísland fyrir Aldamót).

Skuggamyndin hér ađ ofan var líklega tekin ţegar fólk kom úr kirkju og stillti sér upp vestan og suđvestan viđ kirkjuna til ađ láta útlendingana eilífa sig.

Teknar voru tvćr myndir

udsnit_fra_slide.jpg

Ţegar skuggamynd númer 38 í syrpu Riley Brćđra í Bradford í Jórvíkurskíri var keypt af forngripasala fyrr á ţessu ári, varđ fljótlega ljóst ađ hún hafđi veriđ framleidd af fyrirtćkinu fljótlega eftir ađ hún var tekin áriđ 1882. Í sölulistum Riley Brothers var hún kölluđ Coming from Church. Líklegast er ađ Burnett og Trevelyan hafa útvegađ myndir sínar til ţessarar framleiđslu, eđa ađ Sigfús Eymundsson hafi framkallađ myndir fyrir ţá félaga, en síđan sjálfur séđ um ađ setja mynd ţeirra til framleiđslu í skuggamyndaröđunum sem hann lét útbúa međ Ţorvaldi Ó. Johnson (sjá hér). Enn annar möguleiki er vissulega sá ađ Sigfús hafi tekiđ myndirnar fyrir Burnett og Trevelyan ađ Reynivöllum, en um slíkt samtarf vitum viđ aftur á móti ekkert. 

udsnit_fra_ponzi.jpg

Viđ nánari samanburđ á mynd Burnetts og Trevelyans frá fermingunni viđ mynd 38 í syrpu Riley Brćđra kemur í ljós ađ alls ekki er um sömu mynd ađ rćđa, ţó hún sé tekin af sama ljósmyndara og sama dag.

Ţetta sést á ýmsu, en greinilegast ţegar mađur beinir sjónum ađ konunum fyrir framan kirkjuna viđ heysátuna fremst í myndinni. Ţćr eru allar á iđi. Ţegar myndin, sem birt er í bók Frank Ponzis er tekin stendur ung kona í dyrgćttinni á kirkjunni. Á myndinni sem hefur veriđ notuđ í skyggnu númer 38 er hún horfin úr gáttinni. Ţess vegna má álykta ađ teknar hafi veriđ tvćr glerplötur af fólkinu sem kom frá kirkju ţann 11. júní 1882.

Tískusýning eftir messu

skautkonur.jpg

Konurnar á myndunum frá Reynivöllum eru mesta prýđi myndanna. Flestir karlanna sjást ekki á skuggamyndinni, ţví ţeir standa vestar en myndin nćr, ţar sem hún hefur veriđ klippt skorin til ađ passa á gleriđ í skuggamyndunum sem var 8,2 x 8,2 sm ađ stćrđ međan ađ glerplöturnar voru ferhyrndar og lengri á einn veginn en hinn eins og gjarnt er um ferhyrninga.

konur_me_sjol_from_f_ponzi_1995.jpgÍ frekar svölum júnímánuđi áriđ 1881 sveipuđu konur sig međ innfluttum skoskum teppum eđa stórum sjölum sem Bretar kalla rugs eđa scarves ţegar ţau voru minni, en Danir kalla ţessi teppi plaide eftir mynstrinu sem er áţekkt ţví sem ofiđ tartan-vađmál skotapilsa hefur. Teppi ţessi voru kölluđ sjöl á Íslandi og seldust mikiđ á 9. og 10. áratug 19. aldar.

konur_me_teppi_from_f_ponzi_1995.jpg

spa_afaldur_from_f_ponzi_1995_1284720.jpgMjög athyglisvert er ađ skođa búninga kvennanna sem höfđu veriđ viđ guđsţjónustuna. Ţćr eru flestar klćddar í skautbúninga hannađa af Sigurđi Guđmundssyni málara á árunnum 1858-60. Fjórar kvennanna eru hins vegar í 19. aldar faldbúningi međ spađafald og traf. Enn enn ađrar í upphlut eđa peysufötum. Ein kvennanna í skautbúningi og ber skikkju eđa slá bryddađa međ hvítu skinni. Ađrar frúr bera ofin, köflótt teppi yfir herđarnar, líklega innflutt. Ţađ var mjög kalt í veđri áriđ 1881-1882 samkvćmt heimildum, en ljóst er ađ konur í sveitum áttu enn ekki almennilegar kápur á ţessum tíma líkt og karlar. Tvćr konur eru hins vegar međ međ hekluđ sjöl. Ein kvennanna lítur út fyrir ađ vera í kyrtli viđ skautiđ. Kyrtilinn hannađi Sigurđur málari um 1870. Konan í kirtlinum er hugsanlega dóttir síra Ţorkels Bjarnsonar á Reynivöllum. Hún eđa systir hennar er í ţessum kirtli á annarri ljósmynd ţeirra Burnetts og Trevelyans sem er birt í hinni góđu bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót (1995).

Engin kvennanna er sjáanlega međ garđahúfu/kjólhúfu (sjá hér). Slík húfa sést á mynd 13 í myndaröđ Riley Brćđra frá Ísland. Hins vegar var einnig til mynd af konu í hátíđarbúningi, Woman in Holiday Dress, sem líklegast var skautbúningur. Sú mynd var númer 37 samkvćmt auglýsingum Riley Brćđra. Gćti hugsast ađ ţađ hafi veriđ mynd af af prestsfrúnni ađ Reynivöllum, ţar sem hún stóđ ein viđ borđ fyrir utan íbúđarhúsiđ ađ Reynivöllum (sjá mynd 95 í Ísland fyrir Aldamót).

Prestar og karlar

prestar_from_f_ponzi_1995.jpg

Karlarnir virđast miklu fćrri en kvenpeningurinn í kirkju ţennan daginn. Kannski hafa ţeir ekki haft eins mikla ţörf á ţví ađ eilífast á ljósmynd og konurnar, og eigi eru ţeir nú beint glćsilegir, karlarnir í Kjósinni

Mikiđ ber á ađ karlarnir séu međ bowlerhatta sem hafa vćntanlega komiđ í kaupstađ frá Bretlandseyjum međ teppunum sem konurnar keyptu sér sem sjöl. Greinilegt var ađ bresk eđa réttara sagt skosk sveitatíska var ađ ryđja sér til rúms á Íslandi.   

Burnett og Trevelyan komu oft viđ á Reynivöllum og voru vel kunnugir endurreisnarprestinum og Alţingismanninum Ţorkatli Bjarnasyni (1839-1902) sem ţar bjó međ fjölskyldu sinni. Burnett kom einnig sumariđ 1886 ađ Trevelyan látnum og ljósmyndađi fjölskyldu prestsins í bak of fyrir. Prestsfrúin, Sigríđur Ţorkelsdóttir (1835-1912), átti ţessi forláta sólgleraugu sem gjörsamlega skáka augnbúnađi Fornleifs.

Látum ţetta ágćta fólk setja punktinn ađ sinni og ef menn vilja frćđast meira um Reynivelli á 19. öld, ţá er ágćtt ađ horfa á ţessa litlu frćđslumynd og stórmerku um Reynivelli i Kjós byggđa á ljósmynd Sigfúsar Eymundssonar af bćnum. Ţađ er Inga Lára Baldvinsdóttir forstöđumađur myndasafns Ţjóđminjasafns Íslands sem segir frá. Síđan ćttu menn ađ lesa bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót (1995). Ţannig geta ţeir fengiđ sér góđa sýnisferđ aftur á 19. öld.

_orvaldur_bjarnason_og_fjolskylda_b.jpg

Myndin er úr bókinni Ísland fyrir Aldamót eftir Frank heitin Ponzi. Ljósmynd Maitland James Burnett 1886.

Ţakkir:

Ţakkir fćri ég vinum mínum sagnfrćđingunum Kristjáni Sveinssyni, mag.art. og Einari Jónssyni úr Skógum, sem einnig er löglćrđur. Ţeir eru báđir fyrrverandi sveitadrengir međ annan fótinn á 19. öldinni. Ég ţakka ţeim viđrćđur og upplýsingar um myndirnar; Sér í lagi Einari Jónssyni fyrir ađ greina mér frá myndum Burnetts og Trevelyans frá Reynivöllum í Kjós í hinni góđu bók Frank Ponzis Ísland fyrir Aldamót. Ţó ađ fađir minn hafi útvegađ eina mynd í bókina entist honum ekki aldur til ađ sjá bókina útgefna, en ég náđi loks í eintak hjá ágćtum fornbókasala á Selfossi sem tók sér ríflega greiđslu fyrir hana, enda bókin orđin afar sjaldséđ. Vonandi vill einhver standa í ţví ađ gefa hana aftur út.

Sömuleiđis bestu ţakkir til Dr Richard Crangle, Developer, Lucerna Magic Lantern Web Resource Exeter, U.K. sem miđlađi af upplýsingum af ţví sem Lucerna hefur safnađ um Íslandsmyndum Riley brćđra og E.G. Woods. Starfsmenn Lucerna vefsins höfđu ţó aldrei áđur en ţessir kaflar voru birtir sé nokkrar af myndunum úr Íslandssyrpunum.

thats_all_folks.gif

 lucerna_england_to_iceland.jpg

Titlar ljósmynda í syrpu Riley Brćđra frá Íslandi. Myndir međ bláum bakgrunni hafa fundist, hinar ekki.


Sögunni gefur enginn griđ

alfred_kempner.jpg

Ţađ er ekkert nýtt ađ Íslendingar sendi flóttamenn til Noregs, ţó ţađ sé í dag gert međ skýrri tilvísun til gildandi laga, íslenskra sem alţjóđlegra. Íslendingar sendu fyrst flóttamann, sem yfirvöld vildu ekki á Íslandi, til Noregs áriđ 1938, en ţá var ţađ lögleysa (sjá hér).

Myndin efst er fangamynd af manninum sem vísađ var úr landiđ áriđ 1938, fyrst til Noregs og síđar til Danmerkur. Myndin var hins vegar tekin síđla árs 1940 ţegar Danir freistuđu ţess ađ afhenda höfuđ flóttamannsins og fjölda annarra í hans sporum á silfurfati til Ţjóđverja, ţó svo ađ Ţjóđverjar hefđu alls ekki beđiđ um ađ fá ţennan mann eđa flesta ţá ađra sem Danir ákváđu upp á eigiđ frumkvćđi ađ selja í hendur nasista. Danir gerđust strax auđmjúkir ţjónar erlends afls í landi sínu. Sumir danskir sagnfrćđingar halda ţví fram í dag, ađ samvinna danskra yfirvalda viđ Ţýskaland Hitlers eftir 9. apríl 1940 hafi veriđ Dönum og gyđingum til góđs. Ţađ er ljóst dćmi um sambland pólitískrar brenglunar og erfiđleika Dana almennt viđ ađ horfast í augu viđ ljótari hluta sögu sinnar.

kempner.jpg

Mađurinn á myndinni, sem var ţýskur gyđingur, var ţó sem betur fór ekki sendur til Ţýskalands, ţví Ţjóđverjar vildu ekki sjá hann. Hann bjargađi sér áriđ 1943 til Svíţjóđar, en bjó síđar eftir stríđ í Horsens í Danmörku (sjá meira hér). Hins vegar tókst Dönum eftir mikinn hamagang ađ senda 21 gyđing í dauđann (sjá hér).

En hinir fínu, dönsku sagnfrćđingar sem flestir hafa menningarlegar rćtur í flokknum Radikale Venstre, og sem telja samvinnuna viđ nasismann heillaráđ, minnast vissulega ekki einu orđi á hin dönsku ríkismorđ á gyđingum í verkum sínum.

Fagur er sá vilji margra Íslendinga ađ setja til hliđar ţá alţjóđlegu samţykktir nútímans sem ţeir hafa undirritađ varđandi flóttafólk. En kirkjugriđaviđburđur prestanna, og ađ ţví er sagt frú biskups, í Laugarneskirkju var ţó ekki neinum til gagns og síst ađ öllu ţeim sem vísađ var úr landi. Persónulega vill sá sem ţetta skrifar ađ ađ Íslendingar hjálpi fólki í vanda - ađ ţví marki sem ţađ er hćgt fyrir litla ţjóđ. En margt ber ađ hafa í huga.

Íslenska kirkjan gat ţví miđur heldur ekki hjálpađ áriđ 1938 ţegar gyđingnum Alfred Kempner var vísađ úr landi (sjá hér). Ţá voru engin griđ gefin. Áriđ 1938 voru heldur ekki til ţau lög sem urđu til vegna morđanna á 6 milljónum ćttingja Kempners, sem "stórmerkileg" ţjóđ í Evrópu ákvađ ađ útrýma og ţađ međ dyggri hjálp milljóna íbúa á međal flestra ţjóđa í Evrópu. Reyndar leitađi Kempner ekki til íslensku kirkjunnar, og mér vitandi var enginn kirkjunnar mađur, íslenskur, svo raunsćr og mikill í sér ađ láta sig mál hans varđa. Sigurbjörn Einarsson sagđi ţó meiningu sína á nasistum međan ađrir ţögđu. Ţađ ţurfti japanskan prest, frá landi ţar sem flóttafólk fćr heldur ekki nein griđ, til ađ eygja ţann möguleika ađ leita náđa viđ fórnar- og fyrirgefningaraltari kirknanna.

kempner_1.jpg

Ekki voru teknar myndir af handtöku Alfreds Kempners áriđ 1938. Menn verđa ađ láta sér nćgja hugsýn höfundar. En kvikmyndin sem tekin var í og utan viđ Laugarneskirkju mun hins vegar ávallt minna okkur á ađ miskunnarleysi var enn viđ völd á Íslandi áriđ 2016. Framgangur kirkjunnar í málinu var ţó skrýtinn. Í stađ ţess ađ beita sér fyrir mótmćlum kirkjunnar almennt, leggst biskup í kirkjugriđaađgerđ sem endađi mjög sorglega.

 

Tvímenningarnir, flóttamennirnir frá Írak, sem starfsmenn kirkjunnar ćtluđu ađ veita griđ, koma frá landi ţar sem yfirlýstur vilji allra ţeirra sem berast á banaspjót er ađ ađ útrýma gyđingum og ríki ţeirra Ísrael, sem stofnađ var af ţeim sem lifđu af síđust morđölduna í Evrópu. Gyđingahatur er ţví miđur ţađ lím sem sameinar mismunandi fylkingar múslíma. Flestir múslíma er sammála um ađ kenna gyđingum og t.d. Bandaríkjamönnum og Bretum um allar sínar ófarir. Margt fólk á Vesturlöndum er einnig sammála ţessu og kallar ólmt á eyđingu Ísraelsríkis, og til er fólk sem í ţví óeđli styđur öfgasamtök og hryđjuverk til dáđa - jafnvel fólk í lćknastétt. Er nema von ađ blessuđ nútímakirkjan hrópi ţađ sama og verji menn sem ugglaust vilja útrýmingu eina lýđrćđisríkisins í Miđausturlöndum, Ísraels, ţótt vandi flóttamannanna frá Írak og t.d. á Sýrlandi sé fyrst og fremst heimatilbúinn og til kominn vegna haturs innan trúarbragđa ţeirra og öfgahugsjóna.

Kristin kirkjan, og ţar á ég viđ allar deildir hennar, hefur eins og viđ vitum ofsótt gyđinga síđan Kristnin varđ til. Ţiđ sem á táknrćnan hátt hafiđ étiđ gyđinginn Jesús og drukkiđ blóđ hans hafiđ vonandi hugsađ út í ţađ hvađ sú táknrćna athöfn ykkar ţýđir. En gleđjist, allt er í himnalagi. Ykkur er öllum fyrirgefiđ af trúnni. Táknrćnt gyđingaát gefur nefnilega ţegar upp er stađiđ fyrirgefningu syndanna. Fyrirgefning syndanna var sett inn í Kristindóm og Íslam til ađ réttlćta ákvćđin um ađ fjarlćga ţá sem fylgdu trú ţeirri (Gyđingdómi) sem var afrituđ og skrumskćld á svo klunnalegan hátt. Kristnir menn hömuđust ţví í meira en 1800 ár gegn gyđingum og múslímar eru enn ađ, ţví eygja 70 jómfrúr í paradís ađ launum.

Flóttamennirnir tveir frá Írak í Laugarneskirkju eru vissulega ekki jafnsaklausir og Alfred Kempner var forđum. Alfred Kempner kom á ófölsuđum skilríkjum til landsins og laug ekki til um aldur sinn.

En ykkur, sem vilduđ ţessa menn úr landi og taliđ eins og ţeir sem vildu fyrir enga mundi gyđinga á Íslandi á 4. áratug síđustu aldar, verđur svo sannarlega fyrirgefiđ. Ef ţiđ trúiđ mér ekki og eruđ ekki búin ađ henda út biblíunni, gluggiđ ţá í guđspjöllin ţeirra Mattheusar 26, 26-29, Markúsar 14, 22-25, Lúkasar 22, 17-20 og ekki síst fyrra bréf hins samkynhneigđa Páls postula til Korintumanna 11, 23-26. Eins er nćr alveg viss um ađ norska kirkjan, sem ekki kom 765 norskum gyđingum til hjálpar í síđara stríđi, muni veita tvímenningunum griđ í kirkju sínum fyrst ţeir fengu ekki ađ vera á Íslandi á kostnađ Biskupsstofu. Frú biskup gćti líklega bara haft samband viđ biskupakollega sína í Noregi og sagt ţeim ađ veita ţeim griđ. Fyrst olíuveldin í Arabíu hjálpa ađeins hryđjuverkamönnum, er frćđilegur möguleiki á ţví ađ eina olíuveldiđ á Norđurlöndum hjálpi flóttamönnum.

En ekkert er sem sagt ađ óttast á hinsta degi. Ykkur verđur nefnilega öllum fyrirgefnar syndir ykkar, gyđingamorđin, tvískinnungurinn og kalinn í garđ flóttamanna. Múslímar sem brennt hafa kirkjur eru líka í allgóđum málum. Ef ţiđ hámiđ í sífellu í ykkur hold og blóđ Jesús meistara yđar er ykkur borgiđ. Ţađ er hreinsandi matur og hentugur viđ öll tćkifćri.

Verđi ykkur ađ góđu og megi tvískinnungurinn, oblátungshátturinn og hinn heilagi vínandi standa í ykkur alla leiđ frá koki niđur í rassgat. Sögulaus ţjóđ á vart annađ skiliđ.


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband