Kingur Haraldar Blátannar ?

Það er kannski úrillt af mér, og jafnvel höfuðsynd samkvæmt sumum, að benda á að endurútgáfa doktorsverks Kristáns Eldjárns, Kumls og Haugfjár, hafi ekki verið mikil viðbót eða búbót við fræðin. Kristján var vissulega barn síns tíma. Bókin hans, sem var stórvirki árið 1956, var kannski ekki fullkomin er hún kom út, en viðleitni fræðimannsins var með eindæmum.

Þeir sem hafa staðið að endurútgáfum á verkinu hafa aftur á móti ekki haft burði til annars en að endurtaka vísdóm Kristjáns og hafa bætt litlu nýju við, þó margt sé orðið úrelt. Trú á ævarandi gildi Eldjárns 1956 er kannski ekki gjaldgengt á 21. öld.

Ekki ætla ég að núa þessum veikleika fræðanna frekar um nasir þeirra sem fengnir voru til að halda merki Eldjárns á lofti. Þeim tókst ekki að gefa verkinu endurreisn.

Í þetta sinn er ætlunin að ræða um "silfurkross til að bera í festi", sem er líklegast er hvorki kross né undir "býsönskum" áhrifum eins og Eldjárn ályktaði með vísun í eldri menn. Þó hann skrifi ekki mikið um lausafundinn sem ég tók mynd af sínum tíma (sjá efst; ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson), þekkti Kristján til þess sem hafði verið skrifað um þessa gerð gripa, sem Kristján kallaði alla jafnan kingur.

En eftir 1956 og fram til endurútgáfu Kumls og Haugfjár, hefur mikið fljót runnið til sjávar í fræðunum. Fólk sem gefur út gömul fræðirit eins og Kuml og Haugfé ættu að hafa til þess burði að leita upplýsinga um nýja vitneskju. En því er ekki fyrir að fara, þó mikið hafi verið skrifað um gripi sem þessa.

Árið 2020 kom út harla gott verk, sem gefið er út af félagsskap danskra áhugafornleifafræðinga, Danske Amatørarkæologer (DAA). Ritið ber titilinn Glimt fra Vikingetiden. Fyrir utan að greina frá helstu fundunum frá Víkingaöld sem fólk með málmleitartæki hefur fundið á undanförnum árum, er bókin gott dæmi um gott samstarf milli danskrar fornleifafræði og áhugamanna sem fara í flokkum um nýplægða akra Danmerkur í leit að forngripum (með leyfi landeigenda). Flest þessara málmleitarmanna og kvenna skila fundum sínum á söfn og gegna því á margan hátt mikilvægu hlutverki fyrir fræðin. 

Helsti sérfræðingurinn um það sem hún kallar Rovfugleøsken-smykker er fyrrverandi kennari minn við háskólann í Árósi í Danmörku, Else Roesdahl. Roesdahl vinnur enn við fræðin og bætir við þau mörgu góðu, þó hún sér komin á eftirlaun. Hún hefur enn aðstöðu á Moesgaard og mætir þar reglulega og rannsakar Víkingaöldina sem er hennar sérfræðisvið.

Else Roesdahl er með góða grein í bókinni Glimt fra Vikingetiden (2020), þar sem hún kallar Magtsymboler - Harald Blåtands Rovfuglesmykker, þar sem hún rekur nákvæmlega rannsóknarsögu og gerðafræði þessara Ránfuglaskartgripa frá tiltölulega stuttum tíma á Víkingaöld. Það sem þessi gripir eiga flestir sameiginlegt er að hengið efst er stílfært ránfuglshöfuð, líklega fálkahaus.

Reyndar neyðist ég til að benda á, að persónulega sé ég ekki neina ástæðu til að tengja Ránfuglakingurnar við Harald Blátönn, þó brot af slíkum gripum  hafi fundist í dönskum hringborgum. Sennilegast er það svo að hringvirkin dönsku, Trelleborgene, séu fyrst og fremst til kominn til í tíð Sveins Tjúguskeggs, en ekki stjórnartíð Haralds Blátannar föður hans, en þeir feðgar börðust gegn hvorum öðrum undir lokin - segir sagan. Þetta hefur Klavs heitinn Randsborg réttilega benti á í Acta Archaeologica 79 (2008). Else Rosedahl gengur víða í ritverkum sínum út frá því að Haraldur Blátönn hafi andast árið 987, sem er árstal sem kemur frá Adam af Brimum, sem upplýsir hins vegar annars staðar í verkum sínum að Haraldur hafi látist árið 978. Saga er til af endalokum Haraldar, sem á Helganesi fór út í rjóður til að ganga örna sinna og var skotinn með ör sem hæfði hann beint í óæðri endann. Hann andaðist skiljanlega ekki löngu síðar. Athugum hvað hin íslenska Jómsvíkingasaga sem rituð var á 13. öld segir. Er Sveinn konungur bar banapíluna undir meintan drápsmann, sem Sveinn hafði alið upp, tók konungurinn til orða og mælti:

"Þú Pálnatóki," segir hann; "hvar skildist þú við þetta skeyti næsta sinni?"

Pálnatóki svarar:

"Oft hefi eg þér eftirlátur verið, fóstri, og ef þér þykir það þinn vegur meiri að eg segja þér það í allmiklu fjölmenni heldur en svo að færi sé hjá, þá skal það veita þér. Eg skildumst við hana á bogastrengnum, konungur," segir hann, "þá er eg skaut í rassinn föður þínum og eftir honum endilöngum, svoað út kom í munninn."

Endaspretta Haraldar, sem lýst er í Jómsvíkingasögu, gef ég ekki meira fyrir en tilgátu um að ránfuglakingurnar séu frá stjórnartíma Haraldar.

Rassskot Pálnatóka er harla góð saga frá 13. öld, en tenging Haralds konungs við kingur er bara óþarfa síðrómantík og rassskot. Grein Elsu Roesdahl er samt góð og gild fornleifafræði og ætti líka að vera íslenskum fornleifafræðingum kunn. Eins tel ég að fornleifafræðingar á Íslandi gerðu vel við sig ef þeir keyptu sér eintak af Glimt fra Vikingetiden, sem gæti reynst þeim góð handbók næstu árin, þó svo að þeir noti enn Kuml og Haugfé Eldjárns sem sína alheilaga biblíu, ef þeir fá ekki bara hugmyndir sínar að handan, eins og augu Allah eða eskimóakonur og fílamenn í klaustrum austur á Héraði.

Fátækleg minningarorð um meistara Þórð í Skógum

Þórður Tómasson var maður sem seint gleymist samferðamönnum sínum, og það verður aðeins endurtekning að fara út í þá sálma, þar sem svo margir hafa sömu sögu að segja af ánægjulegri komu sinni að Skógum; þar sem þeir geta lýst því hvernig Þórður gat verið með þremur hópum á mismunandi stöðum í byggðasafninu í einu.

Ég kynntist eldhuganum Þórði Tómassyni fyrst þegar Kristján Eldjárn reddaði mér sumarvinnu við fornleifarannsóknina að Stóruborg undir Eyjafjöllum. Kristján heyrði af því í banka í Reykjavík vorið 1981, að ég hefði ekki getað fengið neina vinnu í fræðunum. Eldjárn hringdi í Mjöll Snæsdóttur, sem hafði sem betur fer laust pláss. Þegar vinnan á bæjarhólnum forna hófst, kom fljótt í ljós að Stóraborg og Þórður voru óaðskiljanlegar stærðir.

Enginn gat verið í vafa um að Þórður elskaði það sem hann gerði í Skógum og það fékk fólk til að dáðst af honum. En ævistarf hans var miklu meira en safnið. Störf hans sem kennara voru rómuð og samvinna hans við Kristján Eldjárn við gerð þjóðháttaspurningalista Þjóðminjasafns Íslands í byrjun 7. áratugar síðustu aldar var stórvirki sem margir njóta góðs af nú og um ókominn tíma. Það starf verður ekki endurtekið.

Þórður sýndi þeirri fornleifanámu, sem rústirnar að Stóraborg voru, meiri virðingu en þeir sem stjórnuðu fornleifamálum á Íslandi. Brennandi áhugi hans á Stóruborg sýndi sig síðast í fyrra, þegar góðir menn gáfur út greinasafn eftir Þórð um Stóruborgafundi í tilefni af 100 ára afmæli fræðaþularins í Skógum.

Að mati Fornleifs geta menn verið fornleifafræðingar þó þeir grafi ekki. Það er vitaskuld gott að tengja þetta tvennt saman og í fágætum tilvikum þykir mér eðlilegt að kalla menn fornleifafræðinga, þó þeir hafi ekki numið fræðin eða grafið upp rúst. Að mínu mati er einn fremsti núlifandi fornleifafræðinga landsins Þórður Tómasson í Skógum. Honum hefur tekist að gera fortíðina vinsælli en mörgum fornleifafræðingnum með meistarabréf upp á vasann (Sjá hér).

Síðast þegar ég kom við í Skógum og hitti Þórð var árið 2016. Hann tók konunglega á móti mér og ferðafélögum mínum tveimur, Einari Jónssyni (fráfluttum Skógarmanni) og Kristjáni Sveinssyni. Við vorum í eins konar Gullskipsferð án þess að nota radar, flugvélar eða sérfjárveitingu frá íslenska ríkinu til að grafa upp þýskan togara. Skógarsafn geymir einn helsta fjársjóðinn úr skipinu sem er merkilegri en ímyndað gull og geimsteinar (sjá hérna) sem ævintýramenn og glópa með gullglampa í augum langar að finna. Fræðimenn voru ávallt velkomnir að leita í sarp Þórðar og njóta visku hans, og komu ekki að tómum kofanum.

Ég færði Þórði bók eftir mig, grein og nokkur blöð frá 19. öld að gjöf, en Þórður leysti mig út með einum af sínum merku bókum. Ánægja gamla mannsins yfir heimsókninni skein út úr fráum augum hans og ákefð hans við að miðla og fræða var engu minni en 36 árum fyrr, er hann tók fyrst á mótum ungum fornleifafræðinema í Skógum með pomp og prakt og af einstakri gestrisni. Þá naut hann aðstoðar systur sinnar, Guðrúnar og eiginmanns hennar, sem tekið hafa á móti ófáum gestinum í kaffiboð og mat á heimili þeirra og Þórðar í Skógum.

Þórður hjó og reisti sér sinn glæsilega bautastein sjálfur undir hinum fornu, grænu sjávarklettunum í Skógum. Hann geta allir farið og skoðað. Ævistarf hans var engu líkt. Geri aðrir betur. Ég votta aðstandendum hans samúð mína í sorginni, en góðar minningar lýsa allt tengt Þórði.