Vegir liggja til allra átta

  Vissuð þið lesendur góðir, að tveir bandarískir hermenn á Keflavíkurflugvelli lentu í miklu basli vegna þess að þeir léku í kvikmyndinni 79 af stöðinni árið 1962? Líf hermannanna var að ákveðnu marki lagt í rúst. -

  Nei, auðvitað vitið þið ekkert um það; Og hvernig ættuð þið svo sem að vita það? Nöfn þeirra eru meira að segja enn rituð rangt á öllum listum yfir leikara myndarinnar, þótt einn þeirra hafi sannast sagna verið mun betri leikari en Gunnar Eyjólfsson.

Hér verður borin fram stór og mikil kvikmyndfornleifafræði-langloka. Fyrir þá sem eru fyrir litlar og lummulega samlokur með miklu gumsi og stóryrðasalati, þá gæti þetta orðið erfið lesning. Það verður farið vítt og breitt og til allra átta.

Þessi lestur er því ekki fyrir óþolinmótt fólk sem ekki getur lesið nema eina málsgrein án þess að leggjast í rúmið af kvölum. Reynt hefur verið að létta lesturinn með mörgum myndum og tónlist.

Sagan byrjar í Árósum

Sagan byrjar fyrir minna en mánuði síðan, í lok júlímánaðar 2020 í Árósum, næststærstu borg Danmerkur.

Árósar voru þá ekki búnir að hljóta hina vafasömu útnefningu Smittens By í stað gamla gælunafnsins Smilets By sem bærinn gengur jafnan undir, án þess að nokkur viti af hverju.

Ég og litla fjölskyldan mín vorum í heimsókn í Árósum hjá mágkonu minni, sem býr í gömlu húsi í miðbæ Árósa, rétt norðan við árósinn (sem er reyndar aðeins einn), sem bærinn hefur hlotið nafn sitt af.

Snemma morguns læddist ég og kona mín út til að ná í morgunbrauð í góðu bakaríi á horni Badstuegade og Rosengade, þar sem á okkar skólaárum var ágætt missjónskaffihús, þar sem áfengi var úthýst og jafnvel heiðingjum líka.

Þegar ég sit á dyrapallinum og er að fara í skó, heyri ég einhvern opna hurðina á hæðinni fyrir ofan og ganga niður. Ég vík vel fyrir eldri manni á tröppunni til að halda allar COVID-19 siðareglur. Maðurinn var að fara út eins og við og líklega til að kaupa inn eða ná sér í dagblað.

Ég virði manninn aðeins fyrir mér og heilsa honum fyrir kurteisi sakir. Þegar konan og ég erum líka komin út, hef ég strax á orði að maðurinn komu kunnuglega fyrir sjónir. Ég taldi mig muna andlit hans frá Árósaárum mínum (1980-1993). Frú Irene fussaði og tók þessu fálega eins og einhverju karlagorti.

Þegar við snúum aftur úr verslunarferðinni er mér litið á nafnskiltið á jarðhæðinni. Þar sé ég, að á hæðinni fyrir ofan systur konu minnar, býr maður maður sem heitir Arne Abrahamsen. Það kveikir strax á perunni, því hann hef ég hitt og vissi hver hann var.

Abrahamsen kom við á Stöng í Þjórsárdal í ágúst 1984, þegar ég og aðstoðarmaður minn Einar Jónsson, vorum að grafa nokkur snið í skálarústirnar þar. Hann kom í fjögurra manna hópi sem var að gera sjónvarpsmynd fyrir DR (Danmarks Radio) sem er systurstofnun RÚV í Danmörku.

Einar Jónsson við teikningu um það leyti sem Arne Abrahamsen kom í heimssókn á Stöng. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Titill myndarinnar, sem var sýnd um haustið árið 1984, var En rejse til Island i Martin A. Hansen og Sven Havsteen-Mikkelsens Hjulspor. RÚV hafði útvegað danska liðinu stóran Land-Rover jeppa gegn því að myndin yrði síðar send að kostnaðarlausu í íslenska sjónvarpinu.

Ég sá aðeins lítið brot af þættinum haustið 1984 í litlu svart-hvítu sjónvarpi sem ég átti á þeim tíma, er ég bjó í lítilli einstaklingsíbúð á stúdentagarði í úthverfi Árósa.

Þegar kona Arne Abrahamsens hafði verið mikið veik á sjúkrahúsi í vetur, færði mágkona mín honum mat, og fyrir það var hann henni mjög þakklátur. Þegar við vorum komin heim eftir Árósaför setti Birgitte mágkona mín mig strax í samband við Abrahamsen.

Arne varð ekki lítið glaður yfir því að ég hefði þekkt hann eftir 35 ár eða tengt hlutina svona hratt saman. Hann skrifaði mér strax þegar hann hafði heyrt söguna frá Birgitte, og minningarnar voru margar.

Hann sendi mér handrit að tillögu að þættinum sem hópurinn hafði notað árið 1984 og ég er búinn að lofa að sækja hann heim næst þegar ég kem til Árósa, til að sjá með honum þáttinn, sem hann á diski.

Arne og 79 af Stöðinni

Fyrir utan ferðalög danska þáttargerðafólksins á Íslandi árið 1984, langaði Abrahamsen greinilega að segja mér frá frægðarför sinni til Íslands á yngri árum sínum.

Ég varð aðeins á undan, þar sem ég var búinn að njósna um hann á Google. Þar hafði ég þegar séð að hann hafði einnig verið 2. ljósmyndari við kvikmyndatökur á 79 af Stöðinni, skáldsögu Indriða G. Þorsteinssonar, sem var kvikmynduð eftir handriti Guðlaugs Rósinkranz, sem var í forsvari fyrir íslenska kvikmyndafélaginu Saga-Film. Myndinni var leikstýrt af Erik Balling, sem síðar var meðal fremstu kvikmyndaleikstjóra Dana.

Ljósmynd sem Arne Abrahamsen sendi mér og sem sýnir hluta af teyminu sem vann við tökur á 79 af Stöðinni. Abrahamsen situr í neðstu röð lengst til hægri.

Gamla manninum líka gott að sjá, að hann væri ekki alveg gleymdur í tengslum við 79 á stöðinni. Erik Abrahamsen var vinnan í tengslum við myndina á Íslandi greinilega mjög minnisstæð og nefndi hann í því samhengi í tölvupósti sínum að í myndinni hefðu leikið tveir Bandaríkjamenn af Vellinum, sem hefðu verið látnir fjúka úr flotanum fyrir að hafa tekið þátt í gerð myndarinnar. Það voru fréttir fyrir mig. Nú kviknaði áhugi yfirritstjóra Fornleifs, sem aldrei þótti mikið til 79 af stöðinni eða Indriða G. Þorsteinsson koma. Ég man þegar ég sá myndina fyrst í Sjónvarpinu árið 1970. Mér þótti hún leiðinleg og langdregin.

Pigen Gogo var kanamella

Fyrst verður að minna á að Gógó Faxen, sem Kritbjörg Kjeld lék, var ekki beint nein óspjölluð jómfrú, heldur vel þroskuð kona sem samkvæmt íslenskum lýð hafði framið einn versta glæp sem sögur fóru af á Íslandi, áður en Íslendingar uppgötvuðuð barnaníðinga, rotna útrásavíkinga og fóru að sýkna morðingja í löngum bunum í hreinum leiðindum sínum.

Kvikmyndin 79 af stöðinni var fyrsta alvöru kvikmyndin sem alfarið var kvikmynduð á Ísland, fyrir íslenskt fé, var eins og áður segir framleidd í Danmörku af danska leikstjóranum Erik Balling. Félagið Saga-Film var stofnað til að halda utan um myndina og til að kría fé út úr íslenskum fjárfestum. Fyrir því félagi fór Gunnlaugur Rósinkranz.

Greint var frá myndinni í dönskum vikublöðum sumarið 1962. Myndin er vinsamlegast send mér af Arne Abrahamsen

Indriði G. Þorsteinsson var höfundur bókarinnar sem verkið byggði á, en hann lét að Gunnlaug Rósinkrans um að útbúa leikbúning þess. Hinn nýlátni tónlistastjóri Bent Fabricius-Bjerre, sem þekktastur mun vera fyrir titillagið í Olsen Banden myndunum, stjórnaði hljómsveitinni dönsku sem lék tónlist Jóns Sigurðssonar og Sigfúss Halldórsson með glæsibrag. Þetta var á Íslandi talin vera "alíslensk" klassamynd fullsett fyrirtaks dönsku kvikmyndafólki sem eftir var að gera það gott í Danmörku og DDR. Á dönsku fékk myndin heitið Pigen Gogo. Hún var sýnd í Danmörku, en aldrei fyrir fullum sölum þar frekar en í Svíþjóð þar sem hún var einnig á prógramminu.

Ég man helst hve leiðinlegur eltihrellir Gunnar Eyjólfs (Ragnar á leigubílnum) var; Og svo man ég að Ómar Ragnarsson var statisti í myndinni eins og Dr. Gunni hefur svo smekklega bent á í einni af doktorsritgerðum sínum:

Þetta er annars nokkuð fyndin mynd, þá aðallega því það er svo gaman að sjá allt í gamla daga. Flosi og Bessi Bjarnason eru þarna ungir og hressir í leigubíl og Ómar Ragnarsson sést snarvitlaus í nokkrar sekúndur káfa á brjóstunum á einhverri dömu á leigubílastöðinni.

Að sögn Ómars sjálfs tók um tvo tíma að taka leik hans upp, en mestmegnið af því var klippt í burtu. Súrt sjóv það

Tvö af tíu andlitum Ómars, sem hann sýndi þjóðinni í Fálkanum árið 1962. Hann var hins vegar eins og hvutti í 79 á stöðinni.

Ég verð líklega einnig að láta Dr. Gunna lífga upp á minni mitt og neytenda langloku Fornleifs, hvað innihald myndarinnar varðar - þó svo að Dr. Gunni sé merkilegt nokk mér miklu yngri maður. Hann gerir það alveg listavel og nú man ég allt um 79 af Stöðinni og meira til.

Dunhagi 19 nú á tímum - og sumarið 1962. Arne Abrahamsen sendi mér neðri myndina sem birtist í B.T.

Svo segir Dr. Gunni: Horfði aftur á 79 af stöðinni til að endurnýja kynnin við fræga nágrannahurð mína hér á Dunhaganum [Viðb. Fornleifur: umræddar dyr voru á íbúð Gunnlaugs Þórðarsonar og frú Herdísar Þorvaldsdóttur]. Þetta er sögulega mikilvæg hurð því Ragnar á leigubílastöðinni hangir á henni lon og don til að komast inn til Gógó Faxen sem býr fyrir innan.

Gógó er í ástandinu og þegar Ragnar kemst að því verður hann brjálaður sem von er og ekur til mömmu sinnar í sveitinni (því þar er lífið, ekki í solli borgarinnar, skv. gildum myndarinnar og Indriða). Það endar ekki betur en svo að hann keyrir út af og deyr. Sem betur fer hafði Ragnari tekist að njóta ástarmaka við Gógó nokkrum sinnum áður. Kynlífsatriðin hafa eflaust valdið umtali 1963, en virka í dag ísköld og máttlaus, enda liggur Gunnar Eyjólfsson hreyfingarlaus ofan á Kristbjörgu Kjeld eins og hraðfrystur nautaskrokkur. 

Yndislegt. Dr. Gunni má eiga það, að hann getur peppað upp óáhugaverðugustu söguþræði, en hann gerir sér þó ekki grein fyrir því að "ástandið" var aðeins í gangi á stríðsárunum. Áður en menn gera allar konur að "Kanamellum" í ástandi, er vert að muna að eftir stríð völdu margar íslenskar konur Bandaríkjamenn fram yfir Íslendinga. Af hverju voru þær afgreiddar sem billegar dræsur af Íslendingum? Hrokakarlar telja sig eiga konur og eru því alltaf hræddir við útlendinga.

Um Kanamellur

En samúð Fornleifs er hins vegar öll hjá dátum og meintum "Kanamellum", en ekki hjá herforingjum, vængbrotnum íslenskum sveitarasistum og heimalningum, eða þeim Íslendingum sem fengið höfðu þá flugu í hausinn að Bandaríkjamenn væru á Íslandi til frambúðar fyrir Íslendinga - þeim sem fengu áfall hér um árið þegar Verndarinn fór bara!

Ég kenni þó alltaf dálítið til með Ómari R, sem notaði svo mikinn tíma í upptökur á 79 af Stöðinni við að gramsa á brjóstum kvenna suður á Velli.

En það er að "Kanamellur" hafa verið krossfestar af skyldleikaræktuðum lýð, sem ekki gerðu sér grein fyrir að konur sem "fóru í Kanann" voru ósjálfrátt að reyna að flikka upp á illa slitið genamengi Íslendinga.

Mannaval á Íslandi leiddi meðal annars til "ástands".

Kanarnir í 79 á Stöðinni og hefnd Sáms frænda

Á lista yfir leikara kvikmyndarinnar kemur fram að í henni hafi leikið tveir Bandaríkjamenn, John Tasie og Lawrence Schnepf.

Við vinnslu myndarinnar í Kaupmannahöfn, eða jafnvel fyrr, hefur einhverjum orðið á í messunni. Eftir þó nokkra leit mína að þessum mönnum og örlögum þeirra í BNA kom í ljós að þeir hétu í raun John D. Tacy (1926-1984) frá Lawrence í Massachussets og Lawrence (Larry) Win Schneph frá bænum le Mars i Iowa.

John Tacy lék byttuna Bob með miklum tilþrifum í 79 af Stöðinni. Svo góður þótti leikur Tacys, sem ranglega var kallaður Tasie, að tekið var við hann hann viðtal í gamla Vísi í águst 1962, sjá hér.

John Tacy

Myndin sem hafði fengið metaðsókn á Íslandi, spilaði sig inn á nokkrum vikum á Íslandi, þar sem þúsundir manna sáu hana í Háskólabíó og Austurbæjarbíói. Í Danmörku gekk hún ekki eins vel.

En mesta athygli hlaut myndin væntanlega í Bandaríkjunum. Það var greint frá efni hennar í tímaritinu Variety. Endursögn á innihaldi greinarinnar var t.d. í Daily News í New York 26. apríl 1963:

Umsögn Variety, og jafnvel kvikmyndin sjálf, hleyptu illu blóði þingmann fulltrúardeildar bandaríska þingsins, Frank J. Becker frá New York, sem var harðkristinn repúblíkani af þýskum ættum. Eftir síðara stríð létu slíkir menn góð bandarísk gildi og ameríska þjóðerniskennd mjög til sín taka. Greinin í dagblaðinu Daily News í New York þann 26. apríl 1963, lýsir vel hvernig Becker og skoðanabræður hans á hægri vængnum í BNA litu á myndina, þó þeir hefðu örugglega aldrei séð hana. Becker hunsaði líka upplýsingar flotans sem komu frá manni sem varð heimsfrægur sem talsmaður hers BNA í Víetnam:

The Variety review said the movie was lousy anyhow but that the appearance of the American ”officers” had made the front pages in the Swedish Press. The Navy reexamination of the affair followed receipt of Becker´s letter.

Assistant Defense Secretary Arthur Sylvester said that he did not have the name of the information officer who asked for, but never received a copy of the script. But Sylvester said Lt. (j.g) Lawrence W. Schnepf, then an ensign, and Electrician’s Mate 1 Cl. John Tracy had obtained permission and appeared as actors in the film.

Schnepf, a reservist, will complete his active duty tour in June, Sylvester said, while Tacy is a career enlisted man. Sylveser said the information officer had been assured there was nothing derogatory in the script.

Becker, sem eins og margir kanar ruglaðist á Svíþjóð og Danmörku, taldi hins vegar myndina koma ljótu orði á Bandaríska herinn og að hermennirnir væru eins konar föðurlandssvikarar þar sem þeir hefðu leikið erindreka lands síns í einskennisbúningi sem fyllibyttur (Tacy) og kvennaflagara sem eltust við íslenskar stúlkur og jafnvel eiginkonur (Larry).

Becker þessi var maður sem var vanur að taka til sinna ráða. Hann kom því til leiðar að bandarísku hermennirnir sem léku með í 79 af Stöðinni (Gogo the girl) var úthýst úr bandaríska hernum. Gaman væri að fá frekari upplýsingar um það. Sjá frekar um málið hér.

Danska blaði BT og sænsk blöð greindu frá þessum snörpu viðbrögðum í Bandaríkjunum, sem ritað var þó nokkuð um í BNA. Í kjölfarið voru Morgunblaðið og Alþýðublaðið með fréttir af málinu.

Viðbrögð Indriða G. Þorsteinssonar

Miðað við þá þekkingu sem maður hefur á framsóknarmanninum Indriða, sem fæddur var árið 1926 og sem síðar á ævinni var mjög utarlega til hægri í skoðunum, þá sýnist mér að Indriði hafi samt, líkt og margir Íslendingar haft frekar loðnar kenndir til erlends hers á Íslandi. Þó voru viðbrögð Indriða nokkuð sérstök. Í nýrri blokkíbúð sinni norðarlega í Stóragerði í Reykjavík tók hann sig til og ritaði Frank J. Becker þingmanni. Það kom fram í Mbl. 27. apríl 1963.

Þessu skrif Indriða til repúblikanans Becker lýsa hugsanlega manngerð Indriða, sem var blanda af rithöfundi, ritstjóra, leigubílstjóra, sveitapilti sem varð að götustrák sem vildi áfram í heiminum, til að verða milljón dala ríkur og frægur - eins og Björk varð síðar, og Arnaldur sonur hans enn síðar.

 

Ekki aðeins Bandaríkjamenn gerðu ráðstafanir

Íslensk yfirvöld (eða ákveðinn flokkur) töldu að 79 á Stöðinni væri einfaldlega of djörf fyrir landsbyggðina. Þau eintök sem sýnd voru utan Reykjavíkur höfðu verið ritskoðuð. Einum þóttu bólferðir Gunnars Eyjólfs og Kristbjargar Kjeld vera hættulegar landbyggðarfólki. Ímyndið ykkur hve hátt hefði verið hlegið ef menn hefðu séð hve líflaust kynlífið var fyrir Sunnan.

Örlög vegna kvikmyndar

Ég hafði samband við góðvini mína hjá CIA og FBI (sem Indriði G. sá í hverju horni á Keflavíkurflugvelli og var oft tíðrætt um er hann var við skál eða þurfti að láta á sér bera á Hressó).

Ég fékk upplýst að Tacy hafi lengst af búið í N-Karólínu og Virginíu, þar sem hann andaðist 2. maí 1984 - aðeins 58 ára að aldri.

Tacy var samkynhneigður (jamm, allt er FBI með nefið í), og hafði hann haldið áfram að starfa a fjölum leikhúsanna. Hann vann/lék um tíma með leikhópi sem var undir stjórn þekktra og hálfþekktra leikara frá New York, m.a. Donald Renshaw, sem lék í einhverjum kvikmyndum áður en hann leikstýrði í London og Þýskalandi. Þessi leikhópur ferðaðist um Virginíu og víðar. Tacy hafði einnig greint frá því árið 1962 í viðtali sínu við Vísi að hann hefði starfað við leikhús í Memphis í Tennessee.

Vonandi hafa endaloks hans sem sjónvarpsmanns, og eins og frumkvöðlum Kanasjónvarpsins á Keflavíkurflugvelli, ekki haft of slæm áhrif á líf hans.  Hann andaðist í borginni Alexandríu í Virginíu.

Íslendingar mærðu sjálfa sig meðan að Tacy og Schneph gleymdust

Hvorugum leikaranna af Vellinum var boðið í frumsýningarveislu Saga-film árið 1962. Larry var um það leyti að fara aftur til síns heima og John hafði verið settur í "sóttkví" uppi á velli, þar sem hann vann nokkra mánuði, enn sem þulur á Channel 8, Kanasjónvarpinu.

Við börnin á Reykvískum menningarheimilum, þar sem ekki var alið á sjúklegu Kanahatri og fordómum um börn sem "fæðast dökk með snúinn fót" suður á Velli, horfðu á Roy Rogers, Trigger og týnda kjötfarsið á þeirri stöð, nærri því frá blautu barnsbeini. Afi minn, Vilhelm Kristinsson, sem var Reykvískur heiðurskrati, fékk sér sjónvarp til að horfa á Kanana árið 1963 og ári síðar foreldrar mínir. Á Kanasjónvarpið var mikið horft þangað til mild ásjóna Vilhjálms Þ. Gíslasonar birtist á alíslenskum skjá. Ríkisjónvarpið kom þó aldrei í veg fyrir að amerísk menning flæddi áfram út í Reykvískar stofur á sjónvarpslausum fimmtudögum, og heldur ekki teiknimyndirnar sem sýndar voru alla laugardagsmorgna. Teiknimyndirnar urðu örugglega til þess að maður talar síður enskuna með íslenskum fjárhúsahreim. 

Þess ber að lokum að geta, að fyrir utan starf sitt við sjónvarpsstöðina á Keflavíkurflugvelli var John Tacy mikið partýljón og með í country-western hljómsveitinni Eagle Westerners sem tróð upp á Keflavíkurstöðinni.

Þið sjáið gripinn hér fyrir neðan á ljósri treyju, þar sem hann virðist klípa í rassinn á Lovísu Bílddal (síðar Reusch) söngkonu frá Siglufirði, sem andaðist í Orlando í Florida árið 2003 eftir að hafa búið lengst af búið í Illinois (Chicago-svæðinu). Til vinstri við hana sést gríðarlega kanalegur gæi. Það var þó enginn annar en bassaleikarinn Erlingur Jónsson, síðar þekktur sem myndhöggvari. Hann var að Vestan og var faðir Ásgeirs Erlingssonar sem las latínu í MH með ritstjóra Fornleifs. Ásgeir, sem kallaði sig löngum Rossó Greifa, lék einnig listavel á bassa. Þó ekki sveitarokk.

Heimurinn er lítill - og margir verða útundan - en allir skipta þó máli. Einnig útlendingarnir sem Íslendingar fyrirlitu, nema einna síst ef þeir voru Þjóðverjar eða gyðingamorðingjar á flótta, og viðurkennið það nú - Íslendingar eru ekkert betri en aðrar þjóðir. Og þegar vantar einhverja til að hatast út í á Íslandi, t.d. dauða útlenska presta, er hatur lagt á þjóðir við botn Miðjarðarhafs.

Ég er nokkuð viss um að Indriði G. Þorsteinsson, og margir íslenskir karlmenn á hans aldri, hafi séð sjálfa sig í sveitamanninum sem gerðist leigubílstjóri og dó vegna (fjall)konu sem hafði "fallið". Indriði sýndi okkur birtingarmynd fordóma í garð kvenna og útlendinga. Persónulega tel ég að bréf hans til Frank J. Beckers þingmanns í Bandaríkjunum hafi verið hreinn og beinn tvískinnungur.  

Frændi minn með hundakerruna

Faðir minn sagði mér nokkru sinnum af frænda sínum einum, sem hét Roiter (Royter) að eftirnafni og var úr móðuætt ömmu minnar sálugrar í Hollandi. Þessi frændi var fæddur á 19. öldinni en faðir minn hafði þó séð hann. Karl þessi var ekki alveg eins og fólk er flest, og því ef til vill miklu betri fyrir bragðið. Hann hafði ofan af fyrir sér af sölumennsku hvers konar, og fór um sveitir Hollands, norðarlega og seldi alls kyns varning sem hann ók með um þjóðvegina í hundakerru. Þess konar kerrur kalla Hollendingar Hondenkar.

Svo vel gekk þessi sölumennska að karlinn varð nokkuð auðugur en lifði sparlega. Hann fékk á einhverju stigi stóra medalíu, eða það sem á Íslandi var kallað ærulaunamedalía (á dönsku: Fortjenstmedalje), frá konungsvaldinu. Karlinn átti enga afkomendur og ég á því þessa medalíu í dag. Ég geymi hana vel til að minna mig auðmjúkan á hvaða kotungsliði ég er kominn af, þegar ég er ekki að monta mig af þeim sveitaómögum sem eru forfeður mínir á Íslandi fyrir utan kynóða munka, fáeinum prestsskratta og vergjarnar prófastsmaddömur, sem ég ræði sem minnst.

Þegar ég sá þessa mynd, laterna magica-glerskyggnu frá 10. áratug 19. aldar, til sölu um daginn á Kornvöllum á Englandi, hjá herra White sem selur mér laterna magica skyggnur, gat ég ekki á mér setið og gaf mér myndina í sextugs-afmælisgjöf. Maður verður aðeins sextugur einu sinni á ævinni.

Myndin sem er framleidd á England, er mjög vandlega lituð og sýnir ungan sölumann með kerru sem dregin var áfram af hundum. Sláninn sem rak þetta eyki seldi grænmeti í den Haag í Hollandi. Ekki get ég staðsett myndina nákvæmlega út frá bakgrunninum. Fólkið umhverfis grænmetisnjólann sýnist mér geta verið af gyðingaættum, enda var það ekki óalgengt að gyðingar í den Haag seldu grænmeti. Mér finnst pilturinn furðulíkur föður mínum á yngri árum. Það er því við hæfi að sýna ásjónu hans á svipuðum aldri á skólabekk í den Haag árið 1941, skömmu áður en hann var sendur til Fríslands. Til den Haag hafði fjölskyldan flust um 1935 frá Amsterdam.

Grænmetissláninn á myndinni sem ég keypti virðist nú ekki hafa hugann mikið við salatið eða blómkálið. Hann heldur á blekpenna (lindarpenna), sem hann virðist afar stoltur af.

Því verður við að bæta að hundakerrur voru ekki sjaldséðar í Hollandi og Belgíu, sér í lagi á Flandri og víðar - á 19. öld og langt fram á þá 20.

Líkast til eiga margir Hollendingar frændur og frænkur sem höfðu viðurværi af því að selja varning sem dreginn var um stræti og vegi af hundum. Það var ekki fyrr en 1963 að hundakerrur voru bannaðar með lögum í Hollandi, vegna krafna um dýravernd frá bónuðum gólfum ESB. Dráttarhundar urðu að leita sér að annarri vinnu.

Hundar draga mjólk á Flandri. Laterna magica skyggna frá 1890-1900.

Mér þykir hundakerra nokkuð rómantískt fyrirbæri. Hver veit nema að maður fái sér slíka kerru og teymi fyrir henni tvo veglega hvutta og falbjóði íslenska menningu og skreið fyrir utan ESB hallirnar í Brussellu.

Þór Óðins-Jarðarson á að undirbúa för með Tanna 1 og Tanna 2 fyrir framan höll sína Bilskirni? Eða er þetta aðalsdrengur á Englandi?

Hér í lokin læt ég svo flakka ýmsar myndir af netinu af fólki sem áttu kerrur og vagna sem dregnir voru af hundum og geitum. Átti Öku-Þór ekki slíkan vagn sem hann ferðaðist í með hjálp geithafranna Tanngnjósturs og Tanngrisnirs? Kannski hefur Þór verið hollensk hugmynd eins og svo margt annað.

Á eyjunni Walcheren við landamæri Belgíu.

Belgískur hermaður með kanónuhunda; Líklega í smáskotaliðinu.

Mjólkurvagninn í Belgíu um 1885.

Í Frakklandi voru menn alltaf með önnur kerfi. Þess ber að geta að þessi reiðmennska hefur enn ekki verið bönnuð í ESB.

 

Fiat Lux 5

Hér skal leystur blíður vindur í hitabylgjunni í Danmörku. Kannski er þetta hálfgert prump, en sumir hafa ef til vill gaman af því líka, ef ég þekki lesendahóp Fornleifs rétt.

Vind heitir hollenskt tímarit, sem ég hef eitt sinn skrifað grein í og vinn nú að annarri. Nú vita allir Íslendingar sem alið hafa manninn í Niðurlöndum, að vaffið á hollensku og í orðinu Vind er borið fram með sem íslenskt F. Vind er borið fram á niðurlensku líkt og fynd í fyndni á íslensku, og hefur ekkert með vind að gera. Vindurinn á hollensku er wind. Vind (fundur) er hins vegar nafnið á merkilegu og mjög fjölbreytilegu tímariti/magasíni um sögu, listasögu og fornleifafræði. Það er í einstaklega háum prentgæðum og inniheldur hágæðaljósmyndir. Greinarnar í tímaritinu, sem kemur út 4 sinnum á ári, eru ekki allt of langar og mjög læsilegar fyrir þá sem geta lesið sig fram úr niðurlensku, þó það sé aðeins í litlum mæli eins og það er raunin með mig. Svo er  tímaritið ekki dýrt í áskrift (sjá hér). Síðasta tölublað er 210 blaðsíður. Eitthvað af auglýsingum er í ritinu, sem skýrir hve ódýrt það er. Auglýsingarnar eru þó ekki til ama. Á meðal þeirra eru kynningar á mikilvægum sýningum, uppboðum og menningarviðburðum víða í Evrópu. Fyrir þá sem eru að hugsa um að kaupa sér Rembrandt og álíka, þá er gott að líta í tímaritið Vind.

Gluggum í ritið. Sem dæmi tek ég eina grein í nýjasta hefti Vind, sem ég byrja á í áskrift minni. Greinin er eftir Marloes de Moor um altaristöflu meistarans frá Haarlem, Dieric (Dirk) Bouts (1415-1475) sem stendur í dómkirkjunni í Leuven í Belgíu. Taflan er talið til einna af helstu meistaraverka Niðurlanda á gotneska tímabilinu í myndlistasögunni.

Þegar ég var yngri og lærði fornleifafræði miðalda í Árósum, bráðvantaði mig góða mynd af ljósahjálmi sem hangir yfir síðustu kvöldmáltíðinni á altaristöflunni í Leuven. Maður varð á einhverju stigi kandídatsnámsins að skrifa 14 daga ritagerð um lausamuni frá miðöldum. Það fólst í því að maður hóf rannsóknarvinnu og bjó til 6 heimildalista yfir 6 mismunandi gripi sem maður afhenti til samþykktar. Þegar ritalistarnir höfðu verið samþykktir hófst lestur og nokkru síðar fékk maður dagsetningu á eitt af efnunum sem maður hafði fundið og dundað sér við. Þar á eftir hafði maður aðeins fjórtán daga til að skrifa. Mér var falið að að skrifa um ljósahjálma og kom mér það einkar vel, því ég hafði mikinn áhuga á efninu enda er um auðugan garð að gresja er kemur að ljósahjálmum sem varðveist hafa á Íslandi. Afrakstur áhugans getið þið kynnt ykkur á neðarlega á hægri spássíunni hér á Fornleifi, þar sem má finna ýmsan fróðleik um þessi forláta ljósfæri sem Íslendingar keyptu fyrir nokkra kýrrassa og notuðu fyrst og fremst í kirkjum sínum. Pistlarnir um ljósahjálma kalla ég Fiat Lux, Verði Ljós.

Þegar ég var í námi, voru ekki til góðar myndir á veraldarvef eins og í dag. Nú getur maður nánast hlaðið niður ljósmyndum listaverkum og safngripum eins og t.d. töflunni í dómkirkjunni í Leuven, og það í nær óendanlegri upplausn (sjá hér). Í þá daga, á síðustu öld, varð maður að gera sér að góðu ljósmyndir í lélegri upplausn úr bókum. Ég dró útlínur hjálmsins í Leuven í gegn á smérpappír, og endurteiknaði síðan útlínumyndina með bleki á teiknifilmu fyrir ritgerð mína. Myndin átti að sýna hvernig sumir ljósahjálmar af sömu gerð og þeir sem varðveist hafa á Íslandi, birtust í "samtímalist" meistara 15. aldar.

Á Íslandi varðveittust ljósahjálmar vel því þar voru kirkjur ekki rændar öllum málmgripum, líkt og gerðist víða um Evrópu. Þar geisaði nær endalaust stríð hjá friðsemdarfólkinu. Málminum (messing og bronsi) sem rænt var úr kirkjum, var beint komið í vopnaframleiðslu.

Ritgerð minni frá 1983 gaf ég titilinn Metallysekroner i senmiddelalderen og prófverkefnið sem lagt var fyrir mig hafði hvorki meira né minna en þennan titil:

Der ønsker en beskrivelse af den senmiddelalderlige malmlysekrone i Vesteuropa. Desuden ønskes der en diskussion af anvendelse og produktionsforhold set på baggrund af en kortfattet oversigt over bronzestøberiets historie i det senmiddelalderlige Nordeuropa.

Ritgerðin fjallaði um hina mörgu hjálma sem varðveist hafa á Íslandi meðal annars í samhengi við ritaðar heimildir, efnahagssögu, fornleifafræði og út frá listsögulegu samhengi.

Hér fyrir ofan sjáið þið hjálm Bouts í ritgerðinni minni frá því fyrir 37 árum síðan. Það er miklu auðveldara að skrifa háskólaritgerðir í dag miðað við í "gamla daga1a" þegar maður varð að standa á haus í bókasöfnum til að finna það sem maður þurfti á að halda.

 

Cassida sine cornibus

A distinguished professor from Durham has written an interesting article on a helmet.

Long time ago I stayed, without my horns, for two term as a visiting scholar in Durham, when the author, Professor Chris Caple, started working at the institute in Durham. I remember him only vaguely. Now he has come to the conclusion that a helmet from Yarn, which is on display in the Preston Park Museum in Great Britain is nothing less than "Viking" - see here.

It seems to me that the the Brits might suffer from some kind of aggression towards the good old Scandinavian horned helmet.

I (in irony) hew the following runes on the FB-wall of the Preston Park Museum with my axe, because i find a lot of confusion with regards to the origin of the helmet in the presentation of the Preston Park museum of the helmet.

O thou less horny one. Thee must knowest the the the answers to all your questions can bee found by reading between the lines of the honourable Icelandic Sagas and the less honourable Book of Settlement. That combined with the fine arte of interpretation DNA- sequencing of Modern Icelanders gives the clue. Like most of you know, the early Icelanders (specially those before the Landnam) where Norwegian men, who brought their favourite ewes with them to their newfound Island. In those olden days, the horne was well screwed into the all Icelandic shepherds. Eventually few of the shepherds missed the odd Norwegian girl for fun and for making more ga..happy shepherds. Since the shepherds were big shoppers they knew that the price for a lass in the Orkneys, Shetlands, Hebrides and Ireland was much lower than for original Norwegian blondes. However the Insular babes didn´t fancy them ´uge ´orns on the Icelandic boys. Due to the fancy of the British islanders the horn disappeared among the Viking Icelanders. The helmet you see before thou is the result of such an early cultural iconoclasm. Social outcast in Viking-land soon became known as "hornkerlingar" (horn-ladies).

The de-horned helmet of Yarm, on exhibit in the Preston Park Museum, is probably the second "Viking helmet" which can be verified as "most likely Viking" by valid arguments rather than hard-core dating. The other one is the world famous Norwegian motor-bike con goggle helmet from Gjermundbu, which is a bad Norwegian spelling of Geirmundsbú. But is the Gjermundbu-helmet in an Anglo-Scandinavian fashion from the Viking-Age, or is it a 9th-11th century Anglo-Scandinavian helmet without accessories? It is really difficult to come to any conclusion by reading Caple´s article. The helmet is loose on the head

The Gjermundbu-helmet is also a classic Viking, or Anglo-Scandinavian - or is it as Saxon-tradition biker helmets with goggles? The article in Medieval Archaeology by Chris Caple does unfortunately doesn´t clarify essential aspects.

The next "Viking"-helmet we work on must be found on a skull, which can be radicarbon dated and DNA-sequensed as Viking, before we draw any conclusions about the helmet.

Archaeology is not fiction.

  Here one can view the helmet from different angles and below a modern Viking-weapon expert, archaeologist Philipp Roskoschinski, (Altertumswissenschaftler, Prähistorischer Archäologe) gives his assessment:

 

Gröf Davíðs konungs

Mynd þessa keypti ég nýlega. Þetta er laterna magica skyggna frá því á síðasta áratugi 19. aldar og ljósmyndin er líklega tekin um 1890 - í morgunsólinni sýnist mér.

Myndin er af svæði í gömlu Jerúsalem sem gegnum tíðina hefur stjórnast af mörgum herrum, Gyðingum, Rómverjum, múslímum og kristnum.

Þarna töldu kristnir sig finna gröf sjálfs Davíðs konungs. Deildir úr þremur trúarbrögðum hafa síðan trúað að svo sé. Ekkert er því til sönnunar og menn halda aðeins í hefðina.

Í dag er gröfin undir umsjá hóps heittrúaðra þjóðernissinna sem fylgja gyðingdómi. Fyrir nokkrum árum síðan braut brjálæðingur fornar flísar frá þeim tíma er þarna var moska. Skemmdarverkið var unnið í því húsi sem gröf Davíðs er talin vera í. Margt gæti hins vegar bent til þess að bygging sú sem hýsir meinta gröf Davíðs hafi verið samkunduhús gyðinga á 2. og 3. öld e.Kr.

Takið eftir gröfunum í forgrunninum. Þær eru margar horfnar nú, því kristnir menn ákváðu í byrjun aldarinnar að byggja þarna á svæðinu nýtt klaustur og kirkju í byrjun 20. aldar. Það olli ekki öfgum og óeirðum, líkt og þegar hróflað er við grafreitum múslíma í dag. En virðingarleysi hefur oft verið mikið á Zíonsfjalli sem er nafn sem notað um þessa hæð í suðurhluta gömlu Jerúsalemborgar.

Til samanburðar set ég hér að lokum ljósmynd eftir franska stórljósmyndarann Felix Bonfils sem tekin var árið 1865.

Gluggað í skjalasafn heiðraðrar fornleifanefndar - Anno 1996

Þegar ég sá myndina hér að ofan á tímarit.is um daginn, var mér af einhverjum ástæðum hugsað til setu okkar Bjarna F. Einarssonar í Fornleifanefnd um 1996. Þar sat einnig Þór Magnússon Þjóðminjavörður, en fyrir nefndinni sat lögfræðiprófessor, mjög formfastur maður, eins og lögfræðingum ber að vera - fyrir utan að þekkja reglurnar. 

Það var Páll Sigurðsson og Páll má ekki vamm sitt vita, og því til jarteina hefur einhver (og líklegast hann sjálfur) skrifað lengsta kafla um nokkurn mann, íslenskan, á Wikipediu.

En, eins og fornleifafæðingum, og ekki síst lögfræðingum sem ekki vita að það er fallið á silfur sem finnst í jörðu, getur lögfræðiprófessorum einnig orðið á í messunni. Eitt sinn, svo vitað sér, henti það Pál Sigurðsson, og skal sagt frá því hér.

Páll Sigurðsson kallaði til fundar í Forleifanefnd þann 22. júlí 1996 með ólöglega stuttum fyrirvara. Ég frétti aðeins af fundinum fyrir tilviljun. Þá voru menn ekki komnir með tölvupóstkerfi og þess háttar. Boðleiðin brást og hún brást hjá Þór Magnússyni. Hann gleymdi að segja mér frá fundi í nefndinni.

Páll Sigurðsson vísaði mér ólöglega af fundi

Við upphaf fundar vísaði Páll mér af fundinum. Ég vissi ekki hvaðan á mig stóð veðrið. En það kom fljótlega í ljós. Páll hafði greinilega ekki haft tíma til að lesa fundargerðina, sem Þór Magnússon hafði tekið saman, þó að síðarnefndi ætti ekkert með að gera það. Ég maldaði í móinn við Pál, en var þá skipað af yfirgefa fundarherbergið og fékk ekki að skýra mál mitt. Allt sem ég reyndi að segja við formanninn við dyr fundaherbergisins, sem einni var aðalkaffistofa safnsins, drukknaði í orðskrúð Páls, sem oft gat verið fjandi kúnstugt og "barokkt", ef hægt er að nota það orð fyrir málnotkun í íslensku máli. Sem dæmi má nefna að Páll svaraði oft mönnum og vísaði í "heiðruð" bréf þeirra. 

Það var hins vegar ekki heiðruð meðferð sem ég fékk frá þessum heiðvirða manni, heldur skagfirskur ruddaháttur sem þekktur er frá örófi alda þegar fautar í því héraði hafa brunað yfir lítilmagnana á hrossum sínum.

Páll hafði séð í fundarboði, sem hann hafði ekki haft fyrir því að nærlesa, að mál var á borði nefndarinnar varðandi eitthvað Miðhús. Hann ályktaði að um væri að ræða Miðhús við Egilsstaði, sem nokkur styr stóð út af á þeim tíma, sérstaklega heima hjá Þórarni Eldjárn.

Ég tel víst að hinir nefndarmennirnir hafi verið á sömu skoðun og Páll, því þeir gerðu engar athugasemdir við brottrekstur minn af fundi, og heldur ekki Bjarni Einarsson sem þó vissi betur en þeir sem ekki höfðu lesið fundarboð og málsgögn, enda fyrir löngu búið að ákveða að ég skyldi "tekinn af lífi" varðandi þetta margfræga silfurmál sem einnig tengdist miðhúsum. Glæpur minn var að vera sammála breskum sérfræðingi.

Prófessor Páll Sigurðsson ýtti mér bókstaflega út úr gátt fundarherbergi safnsins, og ég hundskaðist upp á skrifstofu mína í turni Þjóðminjasafnsins. Í góðu stuði skrifaði ég þegar harðort kvörtunarbréf vegna þess að mér var meinað að setja fund í nefnd sem ég var skipaður í. Bréfið sendi ég Menntamálaráðuneytinu og síðar fékk hin heiðvirða Fornleifanefnd einnig bréf dags. 29. júlí 1996. 

Hvort það var vegna mjög langra sumarleifa starfsmanna ráðuneytinu, fékk ég ekki svar þaðan fyrr en 9. september (sjá bréfið hér). Það kom frá gamalli skrifstofurottu ráðuneytisins, Árna Gunnarssyni, sem  ósjaldan var haukur í horni þegar forsvarsmenn Þjóðminjasafns óku útaf í fjármálum og öðrum málum. Árni Gunnarsson tjáði mér að prófessor Páll myndi svara mér. Takið eftir því að bréf Árna Gunnarssonar er dags. 9. september 1996 - en 9. September 1996 er einnig dagsetning á svari Páls til mín. Boðleiðin á milli Ráðuneytis og prófessors í lögfræði var greinilega hraðvirkari en svarviðleitni við doktorsræfil í fornleifafræði sem vissi, án þess að vera staðkunnugur, að Miðhús er mjög algengt nafn á kotum um land allt. 

Eins sjá má tók það málskreytingamanninn Pál Sigurðsson 11 línur að komast að merg málsins og niðurstaðan sem er furðu klaufalega er þessi:

... Sökum ónógrar staðkunnáttu minnar á Austurlandi hef ég þá ekki áttað mig á því að leyfisumsóknin mun ekki hafa beinst að rannsóknum á þeim bæ, sem málaferlin tengjast, heldur öðrum, samnefndum, sem einnig er á Fljótsdalshéraði en í öðru sveitarfélag. Hér er um mistök mín að ræða, sem ég ábyrgist að öllu leyti einn. Á þeim mistökum biðst ég velvirðingar. (Sjá bréfið í heild sinni hér).

Þetta var furðuleg niðurstaða í ljósi þess að Miðhús við Egilsstaði höfðu ekkert verið rædd í nefndinni.

Ég sætti mig vitaskuld aldrei við þessa afsökunarbeiðni. Hvaða erindi hann átti sem formaður í þessa nefnd var alltaf ofar mínu skilningi. Hann er einn af þessum skrýtnu köllum sem stjórnað er af mönnum með nábláar hendur  sem trúa því sem eðlilegum hlut að silfur finnist óáfallið í jörðu á Íslandi. Hvar annars staðar en á Íslandi?

Vanþekking Páls prófessors á Miðhúsum var líka merkileg, þegar tillit er tekið til að afi hans, Stefán Vagnsson hagyrðingur, fæddist á einum af mörgum þessara Miðhúsa, en það var á Miðhúsum í Blönduhlíð. Ekki er því hægt að kenna bláum krumlum um fávisku prófessorsins um staðarnöfn landsins. Maður bjóst við meiru, því um skeið var prófessor Páll líka ofarlega í stjórn Ferðafélagsins. 

Skömmu síðar þetta sama sumar 1996, óskaði Þór Magnússon ekki starfa minna á Þjóðminjasafni vegna opinberrar gagnrýni minnar á störf hans, til að mynda á óstjórn og framúrkeyrslur á ráðstöfunarfé stofnunarinnar. En fyrir slíkan utanvegaakstur var honum að lokum vikið úr starfi með mikilli skömm eins og frægt er orðið. Sjálfur hafði ég um vorið 1996 ákveðið að flytja úr landi. Kona mín fór fyrst með dóttur okkar nýfædda og ég fór síðar á árinu. Við settum síðan að í besta stað í Kaupmannahöfn í janúar 1997. Þar pakkaði ég skjöl mín varðandi Fornleifanefnd niður í kassa og skoðaði þau ekki að ráði aftur fyrr en hér um daginn. Ég gat ekki setið á mér og varð að deila sögunni af þessari valdbeitingu í dyragátt kaffistofu Þjóðminjasafns 22. júlí 1996. Hún er þó ekkert einsdæmi um dómgreindarleysi manna sem titla sig prófessora í íslenskum lögum.

Málsbætur til handa Páli Sigurðssyni áður en dómur fellur

Einu langar mig við að bæta, háheiðruðum Páli Sigurðssyni til málsbóta, þrátt fyrir svínslega meðferð hans á mér, og það á afmælisdegi mínum mínum. Páll var kominn í mikla ormagryfju þegar hann tók að sér stjórn Fornleifanefndar. Sumir fornleifafræðingar sem sátu í nefndinni notuðu hana óspart í sinn hag. Aðrir notuðu allan sinn tíma til kærumála, enda komið stríð um töglin og hagldirnar í þessum málum á Íslandi. Hér fáið þið eitt sýnishorn: Félag Íslenskra Fornleifafræðinga (FíF) nauðaði á þessum árum mikinn og barmaði sér. Félagsmenn sumir sem gengu í lið við bláu höndina og fengu hana nær upp í afturendann, kvörtuðu þá undan framgangi Bjarna F. Einarssonar í nefndinni. Félagsmenn þar útbjuggu þetta skjal og sendu Þór Magnússyni. Ef menn fletta yfir á bls. 2. sjá þeir afrit til Páls Sigurðssonar af bréfinu með miða Bjarna F. Einarssonar til Páls (þ.e. Bjarna með arabísku augnperlurnar).

Bjarni, vinur minn, sá greinilega ástæðu til að greina Páli frá því að "varamaður minn í nefndinni hefði stutt ályktun FíF".

Ég man að ég hló þegar ég sá þetta, því mér var sannast sagna ekki vel kunnugt um hver var varamaður minn, og enginn samskipti hef ég haft við hann (hana?) um athæfi Bjarna sem sjálfskipaðan fornleifalögreglumann. Mest hló ég þó í einhvers konar angist, því mér varð ljóst að maður sem ég taldi til vina minn, var greinilega svona falskur.

Bjarni óð einnig í villu eins og oft áður og síðar. Varamaður minn í Fornleifanefnd var Margrét Hallgrímsdóttir sem ég hafði engin tengsl við, hvorki persónuleg né fagleg. En núverandi þjóðminjavörður hafði vitaskuld mörg horn í síðu Bjarna F. Einarssonar á óvenjulegri leið hennar í þær stjórnunarstöður sem hún sótti í. Það var ekkert leyndarmál. Horn hans stóðu einnig í síðu hennar. Það var þó ekkert sem ég lét mig varða, og kom ekkert starfi í Fornleifanefnd við - að því er ég held. En í klíkuveldinu Íslandi veit maður aldrei.

Líklegt tel ég að Bjarni Einarsson, með miður hreina samvisku sína í "Miðhúsaupphlaupinu" þ. 22. júlí 1996, hafi verið að reyna að koma því inn hjá lögfræðiprófessornum, að ég stæði á bak við gagnrýnina á sig meðal félagsmanna í FÍF. Ég hafði ekkert samband við það fólk.

Já, þannig eyddu menn tíma sínum og skattpeningum landsmanna árið 1996. Fróðleiksfúsir menn gætu vissulega spurt: Hefur nokkuð breyst síðan að ég sat rúmt ár í þessari nefnd? Svari þeir sem svara vilja.

Metin falla

Glöggir lesendur Fornleifs, (sem þeir eru vitaskuld allir), muna kannski eftir grein um met frá fornrústinni Bólstað í Álftafirði og hliðstæðu þess, nokkuð minni, sem fundist hefur í grafreit norrænna manna í Wales.

Í gær frétti ég af meti (sjá mynd efst, sem tekin er af Tor-Erik Krokmyrdal) sem fundist hefur á Hálogalandi í Norður-Noregi, og sem er af sömu gerð - og mjög líkt metunum frá Bólstað og Llanbedrgoch á Angelsey í Wales sem ég greindi frá árið 2013.

Met frá Anglesey í Wales

 

Metið frá Bólstað í Álftafirði vestri.

Norska metið fann fornleifafræðingurinn Tor-Erik Krokmyrdal  sem nýlega lauk mastersnámi í fornleifafræði við háskólann í Tromsö. Hann fór um miðjan aldur í nám í fornleifafræði vegna brennandi áhuga síns á málmleitartækjum.

Efniviður ritgerðar hans voru merkir fundir sem hann hafði fundið með tækjum sínum í Sandtorgum (Norska Sandtorg, upphaflega ef til vill Sandhörgi) i Tjeldsund, sem er í bæjarfélaginu Harstad í Þrumu (Troms og Finnmark fylke) - þaðan sem margir landnámsmanna á Íslandi voru ættaðir. Hér á vefsíðu Háskólans í Tromsö má lesa um árangur mjög merkilegra rannsókna Tor-Eriks Krokmyrdals.

T-Erik telur Sandtorg geta hafa verið mikilvægan verslunarstað og byggir það m.a. á rökum örnefnafræðingsins og fornfræðingnum Oluf Rygh sem uppi var á 19. öld. Mín þekking á þeim meistara er sú að það verður að taka hann með fyrirvara þegar kemur að örnefnarannsóknum hans, sem oft voru tómar staðhæfingar. Sandtorg þarf ekki að hafa rótina torg líkt og sumir telja, heldur getur rótin vel verið hörg, og var því nafni ef til vill upphaflega Sandhörg. Hörg (eða hörgur) voru heiðnir blótstaðir kallaðir og orðið þekkist í ýmsum örnefnum á Íslandi (t.d. Hörgárdalur, Hörgsholt og Hörgshlíð svo eitthvað sé nefnt). Nafnið getur því hæglega þýtt blótstaður á Sandi. En við blótstaði og hof var oft blómleg verslun eins og síðar við útvalda kirkjustaði, eða þar sem fólk hittist oft þegar menn fóru í stað. Á Sandtorgi gæti því vel hafa verið blómleg verslun.

Ég hef gert Krokmyrdal viðvart um metin á Íslandi og í Wales, sem eru hliðstæður metsins frá Sandtorgi, en hann þekkti þau ekki og þau eru ekki nefnd í lokaritgerð hans sem má lesa i heild sinni hér. Metin sem Krokmyrdal fann eru nefnd á blaðsíðu 38. 

Ég er nú alls ekki alveg sammála ályktun Krokmmyrdals um aldur metsins. Í kumlateignum í Llanbegdrgoch (mynd hér fyrir ofan),  þar sem sams konar met hefur fundist, fannst mynt sem er frá  10. öld. Mannabein úr kumlateignum hafa einnig verið aldursgreind til 10. aldar og hér fyrir neðan get menn skemmt sér við að skoða túlkun á því hvernig fólkið sem þar var heygt, leit út. Það var allt innbyrðis skylt að sögn mannfræðinganna. Mér sýnist næsta víst að þetta hafi verið Íslendingar, ja ef vera skyldi "Hálygingar" eða Hálogaverjar eins og þeir eru kallaðir einhvers staðar í fornum ritum. En mig grunar einnig að mannfræðingarnir/listammennirnir sem unnu þessar styttur í Manchester hafi starfað fyrir kvikmyndirnar Apaplánetuna. Höfukúpurnar og önnur bein í Llanbegdrgoch eru af fínlega byggðu fólk, en ég þykist sjá samísk einkenni - og er vitaskuld meðvitaður um að engum hafi dottið það í hug í Wales, en maður verður að koma sínum metum við, eins og sagt var til forna.

Nú eru met af þessari gerð þessi talin hafa verið framleidd á Bretlandseyjum eða á Írlandi, og það þykir mér líklegt. Hins vegar er mjög athyglisvert að sjá víðáttumikla dreifingu þessarar gerðar af metum nú. Líklega breytist myndin síðar, þegar fleiri met finnast.

Þyngdin er mismunandi. Metið frá Bólstað er 86,5 gr. en Llanbedrgoch er léttara eða 57,2 gr. Gaman væri að fá þyngd metsins frá Sandtorg.

Til gamans skal hér látinn fylgja elsti ritaði texti þar sem nefnt er staðarnafnið Sandtorg í Þrumu, en hann er frá 1321 og varðar að sjálfsögðu kaup, og lesið nú það sem Nútímanorðmenn skilja ekki bofs í. Ég hef lent á tali við fræðimenn í Noregi, sem ekki trúa því að ég og aðrir Nútímaíslendingar geti lesið texta sem þennan:

Ollum monnum þeim sem þetta bref sea eða heyra, senda
Ogmundr prestr a Þrondarnese ok Jwar loghmaðr a Haloghalande, Q.G. ok sina, yðr se kunnikt. at vit varom þar hia i Oddzhusum i Vaghom a friadaghen nesta eptir kross messo vm varet anno domini millesimo, trescentesimo, vicesimo primo. er Helgi huasse lauk herra Ellingi Viðkunnar syni með handa teke spannzleighu iarðar i Sandtorghe j sakareyri þan sem Helgi var honom skylldugr, frialsa ok veðeslausa firir huerium manne. Ok til sanz vitnisburðar settom vit okor insigli her firir.

Í Sandtorgum

Hvítt dusilmenni verður undir í glímu á Snæfellsnesi

Já, á Snæfellsnesi arkar vel skyldleikaræktað dusilmenni um með svart frímerki á efrivörinni og límir eins og óður maður miða með skítkasti út um allt.

Líklegast kemst slíkur moðspreðill í kynferðislegt stuð þegar hann er að líma haturssnepla sína. Það er ágætt að fá frétt í  Morgunblaðið um slíka límstauta. En hjá blaðinu skrifar einn ungritstjóranna reglulega greinar um heri og hermenn nasista og "glæsileg" afrek þeirra á vígvöllum sem nasisminn skapaði.

Það verður að teljast flókið og frekar sjúkt hobbí sem blaðamaðurinn fær að deila meðal áskrifenda Moggans. Áskrifendur eru ekki einu sinni spurðir hvort þeir vilji lesa um Gunther og Frantz, sem í ímynduðum glæsileika "germanans" brytja niður Igor og Leonid á Austurvígstöðvunum. Það hefur líklega farið fram hjá þessum kúlupenna Moggans að Kalda Stríðið er fyrir löngu forbí.

Dusilmennið á Snæfellsnesi lætur sig hins vegar dreyma um hengingar í Suðurríkjunum, sem er miklu verra en að skrifa hermannasögur á Mbl. Fjölmiðlar Íslands ættu að líta sér aðeins nær. Það er ekki nóg að skrifa um kynþáttahatur á útkjálkum Íslands - nasistadýrkun á síðum Moggans er líka tímaskekkja.

Lesið sögu svarta mannsins á Íslandi á dálkinum hér til vinstri, en við hana bættist enn einn ljótur kafli með Miðalími á Vegamótum. Einnig má benda á skoðanakönnunina efst á hinum siðvandaða dálki Fornleifs.

Rasísk skilaboð límd á bíl mæðgina

Þeir eru að fáana á Spáni

Þeim sem þykir gaman af líkneskjum aftan úr pápísku og sem lásu greinar mínar um Madonnuna frá Múla nýlega (sjá hér og hér, mynd hér til vinstri) þykir líklega sú veiðifrétt sem sögð verður hér nokkuð góð fiskisaga.

Í miðri ánni Sar, sem á íslenskan mælikvarða er töluverð spræna en ekki straumhörð þegar hún rennur gegnum Santiago, hrasaði Fernando um hálan stein þegar hann leitaði betri fótfestu í eltingaleik sínum við þann stóra.  Honum var litið á bölvaðan steininn eins og menn gera þegar þeir kenna dauðum hlutum um klaufsku sína. Á móti starði kona upp úr slýgrænni ánni. Fernando Brey datt um fornt líkneski, styttu af Maríu mey, sem situr í sömu stellingu og Madonnan frá Múla, sem er sjúkdómsteppt í Barcelona með soninn í kjöltunni.

Veiðimaðurinn til vinstri.

Það bar vel í veiði hjá spænska stangveiðimanninum Fernando Brey, sem í byrjun júní brá sér í veiðiferð við ána Sar nærri Santiago de Compostela á Norðvestur-Spáni. Eins og margir Spánverjar, langþreyttir og hrjáðir af faraldrinu sem hrjáir okkur öll, sótti Fernando út í náttúruna til að róa geð sitt í einangruninni. Stöng og vöðlur er leið hans til afslöppunar.

Brey gerði safnafólki þegar viðvart og sérfræðingar frá Pílagrímasafninu (Museo das Peregrinacións) í Sankti-Jakobsborg komu á vettvang með grímur. Í veiðifatnaði og í tilhlýðilegri fjarlægð frá hverjum öðrum, dáðust fornleifafræðingar og listfræðingar safnsins að styttunni í ánni.

María komin á Safn Pílagrímanna í Santiago.

Undir fæti styttunnar í ánni var höggvið blóm og fléttuverk. Kannski hefur steinninn verið endurnotaður? Kannski var styttan tilraun ungs steinhöggvara, sem mistókst?

Styttan er um 700 ára gömul og er líklega eitthvað yngri en  Múla-María, sem er frá seinni hluta 13. aldar.  Farið var með styttuna til Santiago til rannsóknar og lítið hefur síðan frést til hennar, nema hvað upplýst hefur verið að hún sé um 150 kg. að þyngd.

Hvað olli því að menn losuðu sig við svona forlátafína styttu skal ósagt látið, en henni hefur ekki verið kastað þar nýlega. Líklega skoða sérfræðingar kirkjur og klaustur í nágrenni fundarstaðarins til að leita að hugsanlegum uppruna Maríumyndarinnar í ánni Sar. Guðshús eru þar fjölmörg, enda áin Sar nærri Sankti Jakobsvegi, sem sífellt verður vinsælla að arka eftir, sama hvaða trúar maður er.

Nú bíður forvarsla.

Skoðanakönnun á Fornleifi

Takið þátt efst á vinstri dálkinum hér á Fornleifi

Hvaða orð mega helst heyra sögunni til þegar rætt er um þeldökkt fólk?

Eftir að ég birti grein um grafalvarlegt mál á blogginu Fornleifi hér um daginn (sjá hér), fletti ég yfir á nýja síðu á Tinna-veggjadagatali mínu (þið vitið hvað barnalegur ég er í anda). Ég var búinn að gleyma því að það var kominn júlí.  Tinna-myndin fyrir júlímánuð á vel við greinina á Fornleifi. Þótt Tinni hafi mikið verið gefin fyrir drengi, trúi ég því ekki upp á hann að hann hafi talað eins illa um svart fólk og hann talaði um konur. En sá sem skóp Tinna var greinilega með gömul rasistagleraugu sem voru algeng víðar en í Belgíu þegar hann var að alast upp.

Hvað finnst ykkur lesendur góðir? Eru orð eins og blökkumaður og þeldökkur of hlaðin til að við getum notað þau á 21. öld? Látið í ljós skoðun ykkar.  Ég er sjálfur farinn að vera í vafa um notkun þessara og annarra orða, eftir að ég fékk tölvupóst frá Íslendingi sem lítur á sig sem litaðan mann. Orð eins og svertingi, blökkumaður, þeldökkur, surtur, blámaður, og meira mætti telja upp, eru ekki lengur nauðsynleg, sér í legi ef þau særa fólk og ef þau eru einvörðungu notuð til að hæðast að fólki.

Hvað finnst ykkur?  - Takið vinsamlegast (nafnlaust) þátt í skoðanakönnuninni um nokkur orð.

Lesið ykkur til fræðslu sögu svarta mannsins neðar á vinstri spássíu Fornleifs.