Kongen af Danmark - også af Island

Fornleifur finnur stundum ódýrar gersemar á fornbókasölum. Í desember sl. hélt hið heimsþekkta Vangsgaard Antikvariat í Fiolstræde jólaútsölu í leigubúð í Købmagergade. Í hverri viku stiglækkaði verðið á vörum, eins og áður greinir.

Fréttaritari Fornleifs í Kaupmannahöfn keypti m.a. á verði eins góðs rúgbrauðs, rit það í stóru broti sem sést á myndinni fyrir ofan. Það var gefið sérstaklega út af Berlingske Forlag árið 1937, er Kristján X Danakonungur, og Íslendinga, hafði setið 25 ár á konungsstóli. Ritið er sneisafullt af myndum eftir mismunandi ljósmyndara. Meðal annars eru myndir frá Íslandi, sem ég mun sýna lesendum mínum við tækifæri. 

Það geri ég þó ekki fyrr en umsjónarmaður Moggabloggsins, sem gekk erinda einhvers hatursmanns míns, setur menningarbloggið Fornleif aftur á aðalmatseðil Moggabloggsins, þar sem nú vaða uppi Cóvið- og helfararafneitarar og ýmsir aðrir grillufangarar innan um annars ágætt fólk með eðlilegar skoðanir, áhugamál sem og vandamál. Umsjónarmenn blogga verða líka að vera starfi sínu vaxnir og vera með greindarvísitölu í meðallagi.

Kom ek við hjá skransala

Fréttaritari Fornleifs í Danmörku og Úkraínu kom nýlega við á skransölu í Kaupmannahöfn og fann gersemar sem eigandinn hafði akkúrat ekkert vit á. Tvo vasa frá miðbiki 18. aldar ættaða frá Delft í Hollandi.

Fréttaritari Fornleifs veit auðvitað allt og ekkert, líkt og flestir fréttaritarar íslenskir - en hefur reyndar verið meðhöfundur í mýflugumynd af miklu verki um hvíta en ekki blámálaða hollenska fajansa frá 17. öld í sýningarriti fyrir sýningu í hinu heimsþekkta listasafni Gemeente Museum í Haag í Hollandi (sjá hér).

Nú vasarnir, sem ég fékk fyrir slikk, reyndust vera frá verkstæði í Delft, sem kallað var ´t Hart, eða Hjörturinn, sem var rekið í yfir 100 ár á sama stað í Delft. Sá sem rak verkstæðið þar er vasar mínir voru framleiddir, hét Hendrik van Middeldijk, og hann merkti vöru sína með skammstöfun á nafni sínu.

Nú vildi svo vel til að fornleifafræðingurinn sem ég ritaði grein með í fyrrnefnt sýningarriti, sá um fornleifarannsókn á verkstæðinu ´t Hart í Delft í upphafi ferils síns. Hún kannaðist ekki við þessa vasa, sem stundum er kallaðir engiferkrukkur og eru í japönskum stíl. Ekki fundust þeir heldur í ruslaholum leirkerjaverkstæðisins Het Heart.

Myndmálið er hins vegar kínverskt og stæling á kínversku postulíni. Vasarnir og hafa upphaflega haft lok og verið hluti af setti með vösum um og stórum krukkum sem vel efnaðir Hollendingar settu gjarnan á miklar hillur yfir arni sínum - og miklu frekar en málverk eftir Rembrandt eða Frans frá Hálsi (Frans Hals). Þarf að finna góða mynd af slíkri uppsetningu. 

... Nú vantar mig bara heljarins arinn. Leitt að mamma mín  skyldi banna pabba að kaupa sér gamalt hús á 3 hæðum og 25 langt, í niðurníðslu Jordaan-hverfinu í Amsterdam, sem honum bauðst einu sinni og ég fór til að skoða með honum. Þar sem hann vildi hafa "sumaríbúð"- Kostnaðurinn við viðarmiklar endurbætur voru ef til vill of miklar og raunsæi móður minnar sálugu byggðist á reynslu eyðslugrannrar bústýru sem ólst upp í Verkó og fékk að vita að ekkert væri hægt. Útlöngun karls föður míns sýndi ef til vill best, hve vel honum leið á Íslandi.

Sumt fólk kemst aldrei úr anda borgarinnar sem þeir fæðast í. Ég hefði kunnað vel við mig í mjóu húsi í Amsterdam reykjandi litla kjaftrifuvinda (tuitknaks) og á endalausu portvínsfylleríi í ellinni.

Ég verð greinilega að kaupa mér lottómiða á morgun því ég geng á krukkum eins og móður Tótu tindilfættu forðum, sem ekki las Morgunblaðið - en þá var bloggið auðvitað ekki komið. Af og til reyki ég kjaftrifuvindla, en ég spara portóið, því ég er aðeins með eitt nýra, og hef ekkert verið að auglýsa það á öllum fjölmiðlum þó krabbinn hafi tekið það anno 2017. Læknarnir töldu sig hafa fundið "golfkúlu" inni í nýranu, sem síðan reyndist vera æxli á stærð við hænuegg - og út fór það og allt nýrað með eftir rúmlega 5 tíma aðgerð. 

Hallærisplanið

Fornleifssafn á þessa ljósmynd, sem tekin var af nokkuð merkum, sænskum ljósmyndara, Hans Malmberg (d. 1977). Myndin er af konum gangandi um bílastæði í fimbulkulda á Ingólfstorgi. Ljósmyndin er frá byrjun 6. áratugar síðustu aldar.

Samkvæmt stimpli The Daily Telegraph aftan á myndinni, er myndin stimpluð í febrúar 1957. Stimpillinn er þó töluvert yngri en myndin, sem The Daily Telegraph keypti af Camera Press Ltd. í Russell Court / Coram Street (sem er víst þar sem heitir Bloombury í West End). 

Þegar myndin hér fyrir ofan var tekin, hét torgið enn Hótel Íslandsplan. Nú er þarna Ingólfstorg og allt mikið breytt. Mogginn, sem vaktaði yfir "Hallærinu" úr höll sinni er meira að segja fokinn eitthvert langt útí móa.

Ljósmyndarinn Hans Henry Malmberg gaf árið 1951 út bók um Ísland - með aðkomu Helga P. Briems sendiráðsnauts sem forðum í Þýskalandi nasismans varnaði því að gyðingar frá Kiel, sem vildu flýja, kæmust til Íslands - "vegna þess að þeir vorum með dýra hringa á fingrum" að sögn Helga.

Í bókinni, sem gefin var út af Nordisk Rotogravyr í Stokkhólmi, birtist minni gerð af myndinni hér efst á bls. 122.

Hans Henry Malmberg var um tíma kvæntur íslenskri konu, Margréti Guðmundsdóttur (1928-2010). Margrét var fróm Kvennaskólastúlka af Ránargötunni og síðar flugfreyja hjá Flugfélaginu.

í Svíþjóð vann Margrét hjá SAS. Þess má einnig geta, að Margrét vann fyrstu verðlaun í alheimskeppni flugfreyja í Lundúnum árið 1950 og geri aðrar betur. Flugfreyjurnar með kleinuhringinn negldan í hnakkann, sem í dag þröngva sér eða hristast eins og beinakerlingar gegnum ganga Icelandair-véla, gætu örugglega hafa lært ýmislegt af Margréti heitinni. Reyndar hafa flugfreyjur nútímans miklu minna pláss til að athafna sig á en Margrét og stöllur hennar fyrir 60-70 árum síðan. Minningargrein um Margréti í Morgunblaðinu (sjá Timarit.is) upplýsir að hún hafi síðar starfað við verslunarstörf í Stokkhólmi, en svo dreif hún sig í nám og gerðist leikskólakennari í Stokkhólmi.

Aftur í Kvosina. Löngu síðar, er lúðalegir smurolíuapar úr Kópavogi, eða alla leið ofan af Skipaskaga, hófu komur sínar til Reykjavíkur, breyttist nafnið á torginu vitanlega í Hallærisplanið. Annað var ekki mögulegt í stöðunni.

Fornleifur kynntist Hallærisplaninu (Hótel Íslands og Ingólfstorgi) á annan hátt, en ef til vill mun betur en sum ungmenni sem voru sólgnari í brennivín og smurolíu í nóttinni en ég. Ég man fyrst eftir torginu þegar maður fékk sem barn ís í Dairy Queen búðinni, eða fór í Geysi. Afi keypti oft með kaffinu í Björnsbakaríi fyrir kaffistofu sína í Hafnarhúsinu (sem ég skrifa brátt um) og amma vann á Thorvaldsens Basar. Ég fór með pabba á Moggann með prentmót fyrir auglýsingar eða til að heimsækja hinn samkynhneigða Rotterdam-gyðing Ringelberg í Rósinni í Vesturveri. Rósin var síðan flutt um set yfir götuna, þar sem áður hafði verið heildverslun Árna Ingólfssonar. Ég fór stundum með mömmu til að kaupa nótur í Vesturveri og stundum var komið við hjá skrýtna Magga? (held ég hann hafi verið kallaður) í tóbaks og sælgætisversluninni Þöll í Veltusundi. Þar sporðrenndi maður pylsum og skolaði þeim niður með Spur, Póló, Canada Dry eða öðrum framandi drykkjum sem héldu tannlæknum Reykjavíkur við efnið.

Þöll varð svo að hallærissjoppunni Halló árið 1980, en þangað kom ég kannski tvisvar, enda formlega fluttur af klakanum. Síðar held ég að þessi staður hafi m.a. fengið heitið Texas. Oft tók ég strætó við Ingólfstorg, t.d. þegar ég hafði sankað að mér bókum hjá Snæbirni og ég vann einnig í Hafnarhúsinu við hreingerningar eitt sumar. Mér þótti ekki sérlega kræsilegt að hefja tilhugalíf á þessum slóðum í miðju landnámi Ingólfs , líkt og þeir sem sóttu í Hallærisplanið, enda heilluðu rúntar mig ekki og ég átti mér ekki þá heitustu ósk að eignast bíl, og tók ég bílpróf aftökuseint. Eftir 1980, er ég flutti af landi brott, kom ég afar sjaldan á Ingólfstorg.

Þegar ég minnist á þetta, er ég kannski frekar að hugsa um fólk sem safnaðist saman á torginu til að sýna öðrum kaggana sína og til að fara rúntinn og á óvissukelerí, sem í dag myndi vart gefa minna en 2 ár fyrir nauðgun og líklega MeToo brennimerki á ennið og níðgrein eftir Illuga Jökuls í ofanálag. Tímarnir breytast og mennirnir með.

Til er ágæt FB-síða, þar sem Hallærisplaninu eru gerð skil af fólki sem dvaldi þar löngum (en þó mest megnis í nóttinni). Sumir tóku sem betur fór ágætar ljósmyndir á ekta myndavélar, og þær myndir er hægt að stúdera. Ég þekki mjög sjaldan þá sem eru á þeim myndum. Af því má kannski álykta, að ég hafi verið betri borgara barn, en ég er ekki svo viss. Við erum bara á mismunandi þrepum (þjóðfélagsstigans) og gerum álíka lítið gagn öllsömul.

De Danske i Paris - Critique avec une grosse remise

For ca. en måned siden, tilbage i 2023, kom jeg forbi et juleudsalg i Købmagergade, hvor et hæderskronet antikvariat i Fiolstræde solgte ud af sin døde ballast til gradvist faldende priser, Tarifs réduits hebdomadaires. Derinde gjorde jeg nogle gode fund som ikke ruinerede mig, for prisen var helt nede på 30 kr. pr. enhed i den uge jeg aflagde mit besøg.

Jeg købte blandt andet en Vaudeville af Peter Ludvig Heiberg (1791-1860) som bærer titlen De Danske i Paris (1933), som vel at mærke havde Karl von Holteis Die Wiener in Berlin (1925) som et direkte forbillede.

Vaudevillen, som jeg købte, har på et tidspunkt tilhørt frankofilen Christian Høst. Høst stillede enormt høje krav her i livet - for hans ex libris-logo lyder: En mieux de bien - bedre end god. Det er nok en beskrivelse af bogens fine tilstand, snarere end af Høsts bibliotek som efterslægten solgte for en slik mens de forbandede manden for alle de penge han havde ødslet på nyttesløse bøger. Men der er i hvert fald ingen spytklatter efter en tuberkuløs aficionado i min nye vaudeville.

Åndelig inflation er ikke kun et islandsk problem. I forgårs ledte jeg efter andre bøger på DBA. For sjov skyld undersøgte jeg om De Danske i Paris havde været til salg på DBA. Der fandt jeg minsandten en bog i næsten lige så god forfatning som min - men sælger en ågerkarl der vil have DKK 600 Kr.  Når mennesker fra diamantbørsen begiver sig ud på bogmarkedet hænder det at et hæfte til 30 Kr. i Købmagergade hurtigt bliver 20 gange mere værdifuldt.

Johan Ludvig Heiberg beskæftigede sig med den genre som folk kunne lide han kunne tjene på. Derfor bestod produktionen for det meste vaudeviller af skiftende kvalitet. Samtiden var vild med dem, for man kunne i en sangleg indføre en stikpille i ny og næ. Det var ikke lykkedes så godt for Heibergs måske ikke biologiske far, Peter Andreas Heiberg, som trådte ind på den Københavnske scene. Lige ankommet med skibet fra det sorteste Norge begyndte han at kritisere alt og alle. Og så synger dansker-koret: hvis der er noget vi ikke kan li´, så er det Nordmænd og kritik. ... (og I troede at danskerne har ændret sig meget i de seneste 200 år). Med J. L. Heibergs egne ord: Der er nu engang forskel på kong Salomon og Jørgen Hattemager.

Peter Andreas Heiberg blev udvist af det danske rige i 1799 for en epistel at have fornærmet en degenereret majestæt som ingenting forstod. Peter Andreas bosatte sig og virkede i Paris i et kapløb med en gradvis degenerering af synet. I Paris havde han det dog bedre end i København, som han forlod som en sønderkritiseret ruinbunke. I Paris, derimod, turde man hvor andre tav. Sønnen? Johan Ludvig besøgte papa i Paris i 1816-7, og vaudevillen De Danske i Paris (1933) er så et lystig tilbageblik til Paris med en anelse af ligegyldig surnorsk kritik. Vel skjult, men alligevel kritik.

Nogle årtier senere kritiserede nye tider den hedengangne letvægtskritiker. Det var en af de mere fremmede af slagsen. Jøder, er som bekendt, bedre til kunsten at kritisere end alle andre. George Brandes som foragtede Heibergs arbejde for dets romantiske idealisme - selvom han skattede ham som en "forstandsklar intellektualist" - beskrev Heibergs virke på denne kringlede måde:  "Det er netop efter sin Død, at han - altfor længe - har behersket det kongelige Teater i Kjøbenhavn og virket som en Hindring for ny og bedre Kunst." Endvidere ytrede Brandes sig: "Hvad Vaudevillen isærdeleshed angaaer, saa er den ifølge det Foregaaende, et Situationsstykke, med [netop kun] løselig antydede Characterer [modsat opera og syngespil, men ligesom melodramaet], og hvor Sangen træder i Dialogens Sted overalt hvor denne har hævet sig til de interessanteste Punkter [omvendt syngespillet]." 

Sådan er det også i dag. Der findes mennesker som påstås at elske stupide musicals. Andre tror at Hamas er spejdere, og endnu andre at Ukraines præsident er jøde. Den kritiske hjernehalvdel er ikke lige udviklet i alle. Det invalide hjernelammede flertal får her lidt Gene Kelly takin a cold shower in Paris. Og så bliver alle vel glade og rolige.