Pottþéttur biskup

   

Nú, á hinum síðustu og verstu tímum, þegar enginn verður óbarinn biskup, er gott að vita til þess að betra var kannski hægt að reiða sig á menn í þeirri stétt hér fyrr á öldum en nú er.

Hér verður sagt örlítið frá rannsóknum á Páli Skálholtsbiskupi Jónssyni, sem ekki hefur verið miðlað sem skyldi til almennings. 

Páll var laukur góðrar ættar, sonur Jóns Loftssonar í Odda, reyndar á laun, og var Sæmundur á selnum því langafi Páls. Ekki var blóðið síðra í móðurættinni, því móðir Páls  biskups var Ragnheiður systir Þorláks helga, en Páll biskup gekk vasklega í að helga móðurbróður sinn. Páll ólst upp í Odda með engum öðrum en Snorra (Sturlusyni). Það væri hægt að skrifa sunnlenskan knallróman um þá félaga, ef einhver hefur ekki þegar gert það.

Páll menntaðist í Lincoln á Bretlandseyjum. Í Lincoln fékk Páll, meðal margs annar, líklega hugmynd um steinþró þá sem hann var lagður til hinstu hvílu í, því þar um slóðir voru steinkistur algengar. Leifar Páls fundust í haglega höggvinni þró úr íslensku móbergi árið 1954 við fornleifarannsókn í Skálholti.

Þótt Páll væri vel að sér í góðum siðum, fylgdi hann samt venju flestra kollega sinna á Íslandi um fornificationem in oficiae og fékk sér konu, því Páfinn og Erkibiskup voru svo langt í burtu, að Páli datt líklegast ekki í huga að hold þeirra væri líka veikt. Kona Páls, Herdís, drukknaði í Þjórsá árið 1207ásamt dóttur þeirra hjóna. Meðal barna þeirra Páls og Herdísar var einnig Loftur Biskupsson, sem oft kemur við sögu í Sturlungu vegna deilna og fríðleika. Fríðleikann átti hann kannski ekki langt að sækja, því Jóni heitnum Steffensen, beinasérfræðingi, þótti kúpa föður hans harla kvenlegan, þótt eyrun sætu væntanlega lágt á honum. Jón skrifar:

Páls hauskúpa er með nokkru minni nefbreidd og meiri neflengd en meðaltal íslensku hauskúpanna, en óvenjulegur er þessi munur ekki. Andlitið er stórt miðað viðheilabúið. Það er meðallangleitt og með meðalháar augnatóftir, en nokkurt ósamræmi er á þeim því að sú vinstri er talsvert styttri en sú hægri. Nefið er langt miðað við breidd. Kjálkarnir eru sterklegir með nokkurn kjálkagarð eða torus, tennur talsvert slitnar, en fallegar, án skemmda. Engan endajaxlanna hefur Páll tekið, en það er algengt á íslenskum hauskúpunum til forna. Yfirleitt er andlitið vel mótað og fínlegt, svo að trúlegt er að Páll hafi verið fríður sýnum, ef til vill með dálítið kvenlegt útlit, en í öllu íslendingslegt andlitsfall. 

     Jökull Jakobsson, uppgraftarsveinn í Skálholti, bograr hér yfir kistu Páls biskups árið 1954.

Aldursgreining á Páli 

Fyrir nokkrum árum síðan var beinflís úr Páli send með flugvél til Árósa í Danmörku í tösku Árnýjar konu Össurar Skarphéðinssonar, svo við nefnum höfðingja og dýrlinga nútímans. Við háskólann í Árósum, sem er minn gamli skóli, og bestur háskóla á Norðurlöndum skv. úttektum, var Páll aldursgreindur á AMS-geislakolsaldursgreiningarstofunni sem þar er starfrækt.

Páll fæddist árið 1155 og andaðist i 1211. Kolefnisalaldursgreiningin á Páli gaf mæliniðurstöðuna 918 +/- 28 C14 ár fyrir 1950, sem umreiknuð eftir breytileika 14C gegnum tímann gefur  aldursgreininguna 1031-1176 e. Kr. Cal. við 2 staðalfrávik (2σ/95% líkindi). En þá niðurstöðu verður að leiðrétta vegna innihalds gamals kolefnis 13C sem safnast t.d. í beinum manna sem borða mikinn fisk, þannig að aldursgreining verður eldri en hún á að vera. Páll hefur borðað nokkuð mikinn fisk og hefur 17% matar hans samanstaðið af sjávarfangi.

Línurit þetta er úr grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur og annarra (2000)

Umreiknuð/leiðrétt aldursgreining beinflísarinnar úr Páli biskup með tilliti til 13C innihalds beinanna er 1165-1220 við tvö staðalfrávik. Það er ekki fjarri ævitíma Páls 1155-1211. Ekki gæti það verið öllu betra með nokkurri aldursgreiningu og leikur því vart nokkur vafi á því, að það er Páll biskup sem lá í kistu sinni.

Aldursgreiningar á beinagreindum úr kirkjugarðinum að Skeljastöðum í Þjórsárdal, sem nokkrar hafa verið greindar áður fyrir ritstjóra Fornleifs (og birtar í grein sem ekki er nefnd í grein Árnýjar Sveinbjörnsdóttur et. al.) voru einnig gerðar í tengslum við rannsóknina sem Páll biskup komst með í. Aldursgreiningar þeirra beina sýna, eins og ég hafði haldið fram síðan 1983, við miklar mótbárur kollega og sér í lagi jarðfræðinga, að byggð í Þjórsárdal lagðist ekki af fyrr en á 13. öld. og á sumum bæjum ekki fyrr en um 1300.

Ítarefni:

Jón Steffensen 1988: í "Líkamsleifar Skálholt 1954-1953". Í Kristján Eldjárn, Christie Håkon, Steffensen, Jón (Ritstjóri Hörður Ágústsson), Skálholt Fornleifarannsókn 1954-1958 , bls. 159 ff. [Þjóðminjasafn/Lögberg].

Sveinbjörnsdóttir, Árný E, Heinemeier, Jan et al. 2008 "Dietary Reconstruction and Resorvoir Correction of 14C Dates on Bones from Pagan and Early Christian Graves in Iceland". RADIOCARBON, Vol 52, Nr 2-3, 2010.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1990: "Kolefnisaldursgreiningar og íslensk fornleifafræði". Árbók hins Íslenzka Fornleifafélags 1990, bls. 35-70, sjá hér.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2007. Fyrri bloggfærsla.

Kolbeinn Þorleifsson 1982: "Lincoln og Ísland á 12. öld". Lesbók Morgunblaðsins,  28.8.1982. 28. tölublað. Sjá hér.

Haus af bagli Páls biskups sem fannst í steinþró hans árið 1954.

Hvalur á Stöng

Hljómar þetta ekki eins og forréttur á veitingastað í höfuðborginni, sem ögrar blygðunarsemi veikgeðja útlendinga sem óska þess heitast að geta synt, blístrað og borðað sushi með hvölum í heimshöfunum áður en haldið skal út í nóttina til að horfa á norðurljós?

Á Stöng í Þjórsárdal hefur reyndar fundist hvalur, eða réttara sagt brunnar leifar hvals. Sagan en svona:

Árið 1993 fundum við sem rannsökuðum á Stöng í Þjórsárdal eldaholu með móösku og viðarkolasalla og í henni ýmsar leifar, t.d. brot kambs (greiðu) og brenndra beina. Eldaholan fannst undir skála, sem lá undir smiðju, sem aftur lá undir kirkjurúst, sem síðar varð að skemmu. Eldaholan hefur verið grafin í lok 9. aldar eða í byrjun þeirrar 10., ef dæma má út frá landnámslaginu, sem þarna markaði greinileg mörk. Engin búseta virðist hafa verið á Stöng áður en það gjóskulag féll, og eldaholan eru leifar eins af fyrstu verkum ábúenda á staðnum.

A: Eldahola. B: Grafarfyllingar frá kristni, C:Torfveggur skála frá 10. öld. Gráa lagið á fletinum kringum 1.metra mælistikuna er efri hluti Landnámslagsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Snið sem sýnir hvernig eldaholan hefur verið grafin niður í gegnum Landnámslagið. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Beinin í eldaholunni ollu því að ég fór að velta því fyrir mér hvort þau gætu verið úr manni og að holan væri brunakuml. Ég fór í október árið 1996 með sýni af þeim til Svíþjóðar til norska beinasérfræðingsins Torstein Sjøvold sem var prófessor í Stokkhólmi, og er mest þekktur fyrir rannsóknir sínar á íslíkinu Ötzi, sem allir þekkja í sjón. Thorstein þurfti ekki að skoða beinin lengi áður en hann komst að þeirri niðurstöðu að beinin væru úr öðru spendýri en manni, þ.e.a.s. hval.

 

Hvort menn hafi verið að borða hval uppi í Þjórsárdal vitum við ekki. En það er ekki með öllu útilokað. Líklegra þykir mér þó, að einhver gripur úr hvalbeini, t.d. leifar hvalbeinsspjalds, líku þessu á myndinni hér að ofan sem er frá Norður Noregi, hafi lent í eldinum. Útiloka ég því ekki að holan á Stöng, sem ekki er fullrannsökuð,sé hugsanlega brunakuml.

Vonandi verður hægt að rannsaka það og margt annað á Stöng á næstu árum.

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2010:  Úrvinnsla úr niðurstöðum Fornleifarannsókn á Stöng í Þjórsárdal, Áfangaskýrsla fyrir 2009.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: "Gård og kirke på Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner på den tidligste kirkeordning og kirkeret på Island". I J.F.Krøger og H.-R. Naley. Nordsjøen.Handel, religion og politikk. Karmøyseminaret 1994 og 1995. Dreyer bok. Stavanger, bls. 118-139.

Kirkjukambar

Bronskambur þessi kom á Þjóðminjasafnið árið 1941 og fékk safnnúmerið 12912. Hann er eins og eftirlíking eða smækkuð mynd af samsettum kömbum úr horni eða beini, sem algengir voru á Norðurlöndum á seinni hluta 12. aldar. Kamburinn er hin besta smíð og er steyptur í einu lagi. Jafnvel skreytið á honum minni mjög á skreyti á venjulegum beinkömbum.

Kamburinn (á myndinni hér fyrir ofan) fannst árið 1937 í fornri tóft austur á Barðsnesi í Norðfirði. Hann er 6.7 sm að lengd. Annar kambur úr bronsi (Þjms. 5021) hafði fundist um aldamótin 1900 á svokölluðum Norðlingahól hjá Melabergi á Miðnesi í Gullbringusýslu. Hann er einnig eftirlíking af einraða kambi, sem telst til einnar af undirgerðum svokallaðra háhryggjakamba. Við fornleifarannsóknir í Reykholti hefur einnig nýlega fundist kambur af sömu gerð. Allir kambarnir eru líklegast frá lokum 12. aldar eða byrjun þeirrar 13.

Kambur frá Norðlingahól

 

Kirkjukamburinn frá Reykholti *

Kambarnir frá Barðsnesi, Miðnesi og Reykholti eru ekki sérlega hentugir til að greiða hár með. Mjög sennilegt er að þetta hafi verið svokallaðir kirkjukambar, sem notaðir voru við undirbúning að messu. Líkar greiður, sem oftast eru úr beini, rostungstönn eða fílstönn, hafa fundist á Bretlandseyjum, í Danmörku og Svíþjóð og á meginlandi Evrópu og hafa verið túlkaðir sem kirkjukambar eða tonsúrukambar.

Talið er að kirkjukambar hafi orði algengir þegar tonsúran eða krúnan (sem einnig var kölluð kringluskurður eða kringlótt hár) varð algengt meðal klerka suður í löndum á 4. öld og síðar lögleidd á 7. öld. Þá hefur verið nauðsynlegt fyrir presta að halda hárinu í horfi.

Krúnan var mikilvægt atriði  og mismunandi tíska ríkti við krúnurakstur. Í Kristinna laga þættií Grágás eru ákvæði um að prestur verði að gera krúnu sína einu sinni í mánuði og í norskri statútu er prestum gert að greið eitt mark í bætur er krúna þeirra nái niður fyrir eyrnasnepla. Illa útlítandi kirkjunnar þjónar hafa líklegast alltaf þótt vera til lítillar prýði og léleg auglýsing fyrir boðunina.

Í messubók Lundabiskupsdæmis (Missale Lundense), sem er frá byrjun 12. aldar en varðveitt í prentaðri útgáfu frá 1514, er greint frá því að meðan prestur greiði hár sitt eigi hann að biðja sérstaka bæn. Í íslenskum handritum er að finna skýringar á notkun kirkjukamba, t.d. í handritinu Veraldar sögur (AM 625, 4to), sem er frá 14. öld, í kafla sem heitir Messuskýring ok allra tíða:

Er kennimaður býst til messu, þvær hann sér vandlega, og er það í því markað, að honum er nauðsyn að þvo sig í iðrun og góðum verkum, er hann skal Guði þjóna. Það, er hann kembir sér, jartegnir það, að hann skal greiða hugrenningar sínar til Guðs. Höfuð jartegnir hjarta, en hugrenningar hár. Það að hann leggur af sér kápu eða klæði og skrýðist, sýnir það, að hann skal leggja niður annmarka og skrýðast manndáðum.

Hugsun sú, að hárið tákni hugrenningar, finnst þegar í riti Gregoríusar mikla, Cura pastoralis, sem skýring á orðum spámannsins Esekíels um að hár Levítans, þ.e.a.s. prestsins, skuli hvorki vera rakað eða flakandi heldur stýft.

Ímáldögum íslenskra kirkna grein frá kirkjukömbum, ýmist úr tönn eða tré. Vegna þess að aðeins er greint frá kömbum í kirkjum í Hólastifti hefur þeirri kenningu verið varpað fram að notkun þeirra hafi tengst Benediktínaklaustrinu á Munkaþverá eða tengslum Hóla við erkibiskupssetið í Lundi, þar sem kirkjukambar virðast hafa verið notaðir. Miklu frekar mætti skýra fæð kirkjukamba í máldögum úr öðrum landshlutum með því að litlir gripir sem þessir hafi auðveldlega farið fram hjá mönnum þegar vísiterað var.

Á  Barðsnesi var bænhús á 17. öld og gæti kirkjukamburinn bent til kirkjuhalds löngu fyrir þann tíma.

Grein þessi birtist fyrst í bókinni Gersemar og Þarfaþing (1994), bók sem Þjóðminjasafn Íslands gaf út á 130 ára afmæli safnsins og sem Árni Björnsson ritstýrði. Örlitlar viðbætur hafa verið gerðar við grein mína hér.

Ljósmyndina efst hefur Ívar Brynjólfsson tekið.

* Kamburinn frá Reykholti var til sýnis á sýningunni Endurfundir í Þjóðminjasafni 2009-2010. Því miður láðist aðstandendum sýningarinnar að greina frá heimildum um aðra bronskamba á Íslandi.

Glerbrot í Reykholti

Íanda sumra kollega minna á Íslandi (sbr. hér) sletti ég hér vafasamri tilgátu, þótt gúrkutíðinni í fornleifafræðinni sé væntanlega lokið í ár: Snorri Sturluson var veginn í kirkjunni í Reykholti árið 1241, þar sem hann var að drekka af messuvíni úr forláta glerbikar frá Frakklandi. Hann missti glasið, sem brotnaði, og lét þá þessi orð falla."Verið sparsamir á vínið, piltar". Hné han svo niður og var örendur.

Ég leyfi mér að álykta svo fjálglega, þar sem í kirkjurúst einni í Reykholti hafa fundist brot úr vínglasi úr gleri. Mér þykir líklegt er að Skúli jarl hafi gefið Snorra glasið og fimm önnur árið 1238 úti í Noregi, um leið og hann gaf honum jarlstignina. Gissur Þorvaldsson, tengdasonur Snorra, sá glösin og vildi eignast þau, (eða réttara sagt eiginkona Gissurar). Hann eignaðist fimm, því það sjötta datt á gólfið í holrýminu undir kirkjugólfinu, þar sem Gissur og ESB-sinnar 13. aldar réðust að Snorra og drápu hann. Hafði Snorri þá nýlokið að gefa út Heimskringlu og var enn að halda upp á það eins og rithöfundar eiga það til að gera. Gissur Þorvaldsson tæmdi síðan vín- og ölkjallara Snorra, sem var undir kirkjugólfinu. Vínið var haft þar til öryggis. Gissur naut góðs af veigunum er hann undirbjó Gamla Sáttmála.

Snorri veginn. Lýsing úr Borgarhandriti,  AM 100 Foolio. Ólafur forvörður telur lýsinguna falsaða, enda er tölvulykt af henni

 

Nú hefði þessi glannalega tilgáta verið ágæt og vel gjaldgeng í fréttir RÚV-Sjónvarpsins, eins og konan með sjúkdóm fílamannsins, sem að sögn fannst að Skriðuklaustri nú fyrr í sumar, eða eskimóakonurnar sem fundust líka þar eystra fyrir nokkrum árum síðan. Þær fréttir, eins og margar aðrar furðufréttir RÚV, eru lýsandi dæmi um það ástand sem skapast er fréttamenn og fornleifafræðingar hafa misskilið hlutverk sitt og búa til fréttir í stað þess að greina frá þeim.

Bikarinn, sem glerbrotin í Reykholti eru úr, er frá 14. öld.

Glerbikarinn frá Reykholti, eða réttara sagt brotin úr honum, voru til sýnis í Þjóðminjasafninu í heilt ár (2009) á lítilli sýningu sem fjallaði um allar rannsóknirnar á guðshúsum í góðærinu í fornleifarannsóknum á Íslandi, sem nú er víst lokið vegna fjárhagsvandans á Íslandi. Sýningin bar heitið Endurfundir. Á sýningunni mátti finna brot af bikarnum úr Reykholti í glerskáp. Afar fátæklegar upplýsingar fylgdu. Reyndar stóð í sýningartexta, að glasið væri frá 13.-14. öld, sem er ekki alveg rétt. Sérfræðingar telja að minnsta kosti að vínglös þessi séu frá tímabilinu 1300-1350. Snorri gæti því ekki með góðu móti hafa drukkið af þessum glerbikar, nema að hann hafi drukkið í gegnum einhvern. 

Það furðaði mig, er ég sá þessi merku glerbrot úr Reykholti í fyrsta sinn á Þjóðminjasafninu í árið 2009, að þar var því haldið fram að glasið hafi verið altariskaleikur. Glerílát frá þessum tíma, sem og síðar, gátu ekki verið vasae sacrae, eða heilög ílát, á altari í kaþólskum sið á miðöldum. Sakramentin, líkama Krists, varð prestur að bera fram í ílátum úr góðmálmi. Oblátuna, líkamann, á patínu og vínið, blóðið, í kaleik úr silfri eða gulli.

Glerbikarinn hefur því sennilegast brotnað í kirkjunni í hefðbundinni fornicationi ecclesiae. Margir Íslendingar eru sem kunnugt er komnir af kaþólskum biskup og margir hverjir líka af ábótum sem stunduðu saurlifnað. Kirkjur landsins voru fyrr á tímum oft ekki mikið betri en gluggalausa kompan í Bústaðakirkju, ef sögur af  henni er eru sannar. Það þarf þó ekki neina sannleiksnefnd til að segja meira um glerbikarinn frá Reykholti, eða það sem fornleifafræðingarnir sem stjórnuðu þeirri rannsókn vita greinilega ekki og miðla ekki til fólksins í landinu.

Bikarinn frá Reykholti er mjög líklega franskur. Svipuð glös hafa t.d. fundist í Hollandi og á Bretlandseyjum (Sjá myndina efst). Glerbikar, sem fannst í kastalanum Niewendoorn norður af Alkmaar í Hollandi og í rústum Ludgershall kastala í Wiltshire á Bretlandseyjum, gefa góða hugmynd um hvernig svona glös litu út óbrotin. Þetta hafa verið dýrindis hlutir, sem líklega hafa kostað hátt í kýrverð. En evrópsk samhengi glerbikarsins í Reykholti hefur greinilega ekki verið mikið áhugamál þeirra  þá sem rannsakað hafa fornleifar á síðustu árum í Reykholti.

Það vekur athygli mína, að á vef Skálholtskirkju var því haldið fram nýlega, þegar kirkjan fékk nýjan kaleik í gömlum stíl, að kaleikar hafi fyrrum verið úr gleri, tré og leir. Þetta er hið mesta rugl. Það var ekki fyrr en eftir 1962 að kaþólska kirkjan leyfði kaleika úr öðru efni en góðmálmum, gylltum málmblöndum eða bergkristal. Á Íslandi er reyndar til kaleikur úr kókoshnotu með silfurumbúnaði, en hann er úr lútersku kirkjuhaldi.

Almenn kirkjusaga er kannski ekki kennd lengur á Íslandi, og greinilegt er að fornleifafræðingurinn, sem setti glerbikarinn á sýninguna á Þjóðminjasafninu, er heldur ekki sleipur í miðaldafræðum, enda hefur það sýnt sig áður, og býst ég við því að hún taki þeim dómi ekki illa, enda þaulvön að venja aðra um slæleika í fræðunum, eins og frægt er orðið og dómur fallinn um. Sjá hér .

Nú verður ekki meiri sannleika hellt í barmafullan bikarinn frá Reykholti... en auðvitað álíta einhverjir að þetta sé eitur sem í bikarinn fór, því gagnrýni er illa tekin í íslenskri fornleifafræði. Verður saga glerbikarsins í Reykholti örugglega skráð án þess að þessi athugasemd Fornleifs verði nefnd. Það er þó alltaf auðveldara að vita betur þegar maður veit ekki neitt. Hér neðar er vinsamlegast tilvitnun í grein sem hægt væri að kynna sér.

Heimildir:

Harden, D.B. 1975: Table-glass in the Middle Ages. Rotterdam Papers II, A contribution to medieval archaeology.[Teksten van lezingen, gehouden tijdens het Symposium 'Woning en huisraad in de Middeleeuwwen' te Rotterdam, van 29 t/m 22 maart 1973] Uitgegeven onder dedactie van J.G.N. Renaud, Rotterdam 1975, bls. 35-45.

Grein þessi er stytt útgáfa af þessari færslu.