Hver var þessi heiðursmaður?

Gleðilegt ár.

Ekki alls fyrir löngu festi Fornleifssafn kaup á þessari ljósmynd af höldi einum öldnum. Myndin vara tekin á 7. áratug síðustu aldar af ljósmyndara og var myndin í safni Svenska Dagbladet, sem enn er til, áður en ljósmyndin var seld á opnum markaði. 

Ég bar karlinn með stafinn undir fróða menn og einn taldi að þarna gæti verið kominn Ragnar Þorsteinn Stefánsson bóndi í Freysnesi í Öræfum.

Ég bar þá myndina saman við þekktar myndir af honum, en fann frekar lítil líkindi.  Mér þótti ólíklegt að þetta væri Ragnar í Freysnesi, því hann gekk ekki við staf á 7. áratug síðustu aldar,  og mér sýnist hann ekkert líkur nema að toginleitur er hann, sbr. myndir af honum á FB-vegg dóttur hans Önnu Maríu (f. 1961). 

Ég hafði því samband við Önnu Maríu, sem ekki kannaðist þarna við föður sinn og taldi þetta allt annan mann og veit hún það best.

Þá fór ég að skoða landslagið og datt mér þá í hug, að myndin væri tekin af bónda í Fljótshlíðinni. Eitt sinn heimótti ég bónda í Fljótshlíðinni með afa  mínum sem fæddur var 1903. Afi hafði verið í sveit á bænum, en nú man ég ekki hvað bærinn hét. Ég var farinn að halda að þetta væri sá karl, en ég er alls ekki viss.

Kannast einhver lesenda Fornleifs við gamla manninn á myndinni?

Ég hefði gaman af því að vita, hver þessi reffilegi karl var, sem hugsanlega bar fyrir augu sumra Svía, sem héldu Svenska Dagbladet. Ég veit ekki hvort myndin birtist nokkurn tíman í blaðinu.

Ef lesendur og fastagestir Fornleifs þekkja manninn, tek ég gjarnan við upplýsingum.

Smáterroristar í 1. Maí göngu á Akureyri

Akureyri minnir mig alltaf á dönsku sjónvarpsmyndaröðina Matador í sjónvarpinu. Þar var allt så skidedansk og fínu frúrnar fengu aðsvif ef þær fundu vonda lykt úr sveitinni eða af sjónum, er þær spásseruðu um fortóin.

Allir á Akureyri voru með dönsk og zýsk ættarnöfn nema öreigarnir, en þeir voru hins vegar á 4. áratugnum búnir að kría út einum sérfrídag sem ljósmyndarar eyddu jafnvel einni eða tveimur plötum á.

Sá með sólgleraugun varð fyrirmynd síðari kommísara í DDR og víðar. Mig grunar að maðurinn honum til vinstri handar gæti hafa verið þýskur krati gyðingaættar, Kurt Sonnenfeld, sem lengi var tannlæknir á Akureyri.

Þýsku kramættirnar á Akureyri fylgdust vel með í sínu ættlandi og sendu börn sín til að angra fólk í löglegum skrúðgöngum öreiganna. Þess má geta að eftir að myndin var tekin og skrúðgangan hafði gengið fram og aftur um allar virðulegar götur á Akureyri, tóku stúlkur í ljósbláum skyrtum, með rauðan hálsklút og alpahúfur (dætur kratanna) sig til og börðu Hjalta og vitleysingana vini hans í plokkfisk. Þeir sem barðir voru er eru víst sumir ættfeður fyrrverandi þingmanna Flokks Fokksins á Akureyri.

Helvískur Akureyrarpésinn hælaði beint framan í fasið á framtíðinni og var með hakakross á foringjahjólinu og vinstri upphandlegg. Ætli hann hafi gengið í Sjálfstæðisflokkinn?

Þar fór fremstur í flokki Hjalti litli Braun í Stormsveit Akureyrar, á foringjahjólinu sínu, sem hann fékk vinveittan járnsmið til að setja hakakross á.

Hjalti var sjálfur, þótt ungur væri, smátt og smátt að koma sér upp SA-búningi og hafði hr. Hansen í Verzlun Brauns (í gáttinni hér til vinstri), sem upphaflega hét Brauns Verslun Hamburg, og var að finna í Reykjavík, Hafnarfirði og á Akureyri, hjálpað Hjalta litla, enda talið víst að Hjalti væri launsonur Ryels gamla sem áður hafði starfað dyggilega fyrir Braun. Hansen var einkar laginn við allan saumaskap, styttingar og svo saumaði hann forláta kjóla og matrósaföt. Hansen var einnig nýyrðasmiður og bjó til orðin "lummó" og "púkó". Með tíð og tíma vildu menn ekki vera það á Akureyri. Svo að segja allir sem voru púkó og lummó fluttust suður.

Menn voru greinilega ekki alvitlausir á Akureyri á 4. áratug síðustu aldar, því erfitt var að manna lögreglu til atgerða gegn ungnasistum. Smánasistarnir á Akureyri voru aðeins með platbyssur en í dag eru þeir komnir með plastbyssur. En ungliðahreyfingin með Hjalta litla í broddi fylkingar var send í staðinn fyrir lögguna til að koma í veg fyrir kröfur lýðsins um betri laun, betri vinnu og mannsæmandi líf. Enn er langt í að allir hafi fengið það.

En auðvitað hét Hjalti litli ekki Hjalti. Þess vegna langar nasistaveiðideild Fornleifs að heyra frá þeim sem þekkja deili á foringjanum á nasistahjólinu og lagsmönnum hans á Akureyri. Ef einhver les lengur Fornleif á Akureyri, og veit hver "Hjalti" var (hann var fæddur ca. 1920-25) setjið endilega athugasemd. Örlög foringjahjólsins væru einnig fréttnæm tíðindi.

Sur une croisière

Ritstjóri Fornríms þjónaði sem ungur piltur farþegum af ferðamannaskipum sem vörpuðu akkerum á ytri höfninni sunnan Engeyjar.

Eftir að hafa verið sendill nokkur sumur hjá Ríkisútvarpinu við Skúlagötu, útvegaði afi minn mér nýja vinnu. Hann var besti atvinnumiðlari sem ég hef þekkt.

Nýja sumarstarfið var líkamlega meira krefjandi vinna hjá Reykjavíkurhöfn (sem í dag heitir Faxaflóahafnir). Vinnan var afar fjölbreytileg: Skurðagröftur, málningarvinna, vegagerð, sandblástur, hreinsun á baujum, hreingerningar í Hafnarhúsinu, rif á gömlum bryggjum, steypuvinna alls konar, holræsagerð, aðstoð við trésmiði og bryggjusmiði og bíltúrar með Reyni heitnum Kristinssyni um Reykjavík til að kaupa langloku, kók og horfa á stelpur. Annar bílstjóri vann þarna en hann var mest fyrir stráka. Sem sagt afar fjölbreyttur og nútímalegur vinnustaður. Ég glápti þó ekki á ókunnar stúlkur á ferð í appelsínugulum Kassabenz Reynis, enda fyrir löngu búinn að setja radarinn á eina útvalda, sem ég þó missti ugglaust af vegna algjörrar draumværu. Og "sú útvalda" náði líklega aldrei radarsendingum úr höfði fábjánans - c´est la vie.

Hjá Reykjavíkurhöfn var maður kominn út í hið óvægna líf fullorðinsáranna. Fólk var jafnvel rekið fyrir að neita að vinna við gerð eldhúsinnréttingar heima hjá Hafnarstjóranum í Reykjavík. Stjórinn, sem aldrei lét sjá sig, lét bæjarstarfsmenn einnig þvo bílinn sinn, enda kominn af velmegandi og siðlausu fólki. Við vorum þó heppnir unglingarnir sem þarna höfðum góða vinnu og ágæt laun upp úr krafsinu og vorum tilbúnir að líta til hliðar þegar sjálftaka yfirmanna var annars vega.  Margir gamlir og sumir skemmtilegir karlar unnu þarna með okkur, þar á meðal gamlir sjóarar, einstaka fyllibytta og uppgjafabændur og við lærðum ýmislegt um sögu þessara manna og hvað varast ætti í lífinu. T.d. kenndi Árni gamli, maður um áttrætt, sem var ættaður úr Flóanum, hávaxinn og dökkur eins og Berbi, okkur hvernig við ættum að sýnast vera að vinna, þó við værum ekkert að því - þegar verkstjórann bar að. Þetta trikk Árna gamla reyndist mér þó aldrei gott, enda var eg lengi vel ákafamaður til allrar vinnu, ef ég má sjálfur segja frá.

Stefán Sigmundsson (1912-2006) hét yfirverkstjórinn í bækistöðvum vinnandi manna við Reykjavíkurhöfn. Stebbi var hinn vænsti karl, ættaður frá Neskaupstað ef ég man rétt, en frekar uppstökkur eins og þeir geta verið fyrir austan. Líklegast eru það frönsku genin. Hann var líka stríðinn á sinn undarlega máta. Stefán verkstjóri taldi mig vera vel lesinn og prúðan menntskæling, svo hann setti mig oft í starf sem ég hafði dálítið lúmskt gaman að. Ég var af og til útnefndur gæslumaður án kaskeitis við eystri Verbúðarbryggjuna skáhöllu við Suðurbugt, sem þar voru áður en flotbryggjurnar voru byggðar þar. Enn austar hafði staðið sams konar hallabryggja, hin margfræga Loftsbryggja sem var rifin 1973 og aðrar enn austar (t.d. Grófarbryggja). Upp Loftsbryggju gengu ýmsir frægir menn sem sigldu til Íslands á 20 öld. Hinir hvítu léttabátar sem sigldu fram og til baka með ferðamenn úr ferðamannaskipum sem ekki gátu lagst að í Sundahöfn, lögðust eftir 1973 að við eystri Verbúðarbryggjuna, en lóðsbátar lágu þar við megnið úr árinu þegar engin ferðamannaskip voru á höfninni. Nokkrum árum áður hafði maður stundum farið með vinum í strætó niður í bæ til að dorga við bryggjurnar við Suðurbugt.

Sænskum farþegum hjálpað í land árið 1960 við eystri bryggjuna við Suðurbugt, þar sem ég stráði sandi forðum mestmegnis undir þýsk gamalmenni. Mér sýnist að sandari án kaskeitis hafi starfað hjá Reykjavíkurhöfn á undan mér, því það er greinilega sandur á bryggjunni. En hann er þó ekki hvítur. Ægisgarður til vinstri. Ljósmynd Ingimundar Magnússonar sem er varðveitt á Þjóðminjsafni Íslands.

Fyrir neðan eru listagóð mynd sem Vilborg Harðardóttir tók og þar sem sést í sporðinn á bryggjunni sem ég sandaði á sínum tíma. Sú ljósmynd er í vörslu Þjóðminjasafns, sem líkt og Borgarminjasafn hefur ekki sett sig nægilega vel inn í innviði hafnarinnar, nöfn og þess háttar. Eins mikið og ég elskaði þetta svæði á yngri árum, hata ég það álíka mikið í dag, þegar það er orðið að stórri okursölubúllubyggð sem sendir menn slippa og snauða heim eftir heimsókn. Aðeins ein af sölubúllunum þarna og nú við Ægisgarð og vestur úr út á Granda er í sérflokki. Það er bíll, sem úr er seldur Fish and Chips. Afgreiðslumaðurinn þar ber orðið remúlaði fram með einstaklega smekklegum pólskum hreim - og fiskurinn er líka 100%. Það er langt á milli góðra búlla í gömlu Reykjavík.

Þar sem eystri Verbúðarbryggjan gat verið mjög hál þegar fjaraði út, varð maður að skafa hana alla og strá á hana hvítum skeljasandi sem var tiltækur í tunnu inni í skúr efst á bryggjunni. Þetta stráaldur var bráðnauðsynlegt svo að gamlingjarnir sem komu í land með hvítu léttabátunum dyttu ekki og slösuðu sig. Þarna í gráum skúr gat maður svo að loknum skylduverkum setið og lesið og virt fyrir sér og jafnvel talað við sjóarana af Ferðamannaskipunum sem oft voru Ítalir, Portúgalar og stundum frá Norður-Afríku, Túnis eða Egyptalandi.

Þar sem flestir farþegar sem komu með bátunum í land voru Þjóðverjar og Austurríkismenn, vissi maður að einhver hluti þeirra hafði ugglaust hrifist af Hitler og jafnvel barist og myrt fyrir foringjann. Þegar ég var búinn að strá undir þetta lið hvítum Saga-sandi, sat ég makindalega og starði á þýsku kallana þegar þeir gengu í land á Saga-Insel; Sumir þeirra illa lemstraðir úr stríðinu og margir enn í gamla stílnum í grænum Lodenfrökkum og með svarta Brimarhatta á kollinum.

Fyrsti eyjaskegginn sem þeir sáu svo leit ekki beint út eins og arísku illmennin sem þeir sjálfir voru á yngri árum, og hann hafði fyrir sið að hlaupa fyrir þá og strá sandi undir þá og hrópa að þeim Achtung, Rutschgefähr!

Lafayette á Ytri höfninni. Ljósmynd úr safni French Line. Fyrirtækið upplýsir hins vegar ranglega, að myndin sé tekin í Noregi.

Lafayette

Steríoskyggnumynd (gler) úr ferð Lafayette á til Norðurhafa árið 1930.

Það getur verið ansi hált á þiljum minninganna, og nú er ég án þess að vita hvað tímanum leið kominn aftur á 8. áratug síðustu aldar í lystiskipaminningunum. Eiginlega ætlaði ég bara að hafa örlítinn kafla um franska farþegaskipið Lafayette, sem kom nokkru sinnum til Reykjavíkur á 4. áratug síðustu aldar. Í fyrsta sinn  árið 1930, en það ár var skipinu hleypt af stokkunum.

Steríó (Stereo)-skyggnumyndin efst(sem er hægt að skoða betur hér fyrir ofan) er tekin í þeirri ferð. Ég keypti hana í Þessaloniki í Grikklandi. Skipafélagið franska C.G.T - Compagnie Générale Transatlantique (einnig kallað French Line) sem gerði út Lafayette sendi ávallt ljósmyndara með skipum sínum í ferðirnar (sjá mynd af einum þeirra hér til vinstri) og ljósmyndastúdíó var um borð á skipunum. Farþegar gátu keypt myndir af sjálfum sér og myndir voru teknar fyrir auglýsingavinnu.

Í ferðinni til Íslands 1930 voru teknar steríóskyggnur og þær skoðaðar í þar til gerðu tæki um borð á Lafayette, þar sem menn fengu einhvers konar þrívíddartilfinningu. Nokkrar myndanna hafa fyrir einhverjar sakir lent á Grikklandi. Enginn veit af hverju; Kannski var hægt að kaupa slíkar myndir.

Á myndinni efst sem tekin var úr turni Landakotskirkju, má sjá ýmislegt áhugavert. Þarna sér maður út yfir Hólavallakirkjugarð, Melavöllinn, Loftskeytastöðina, Grímsstaðaholtið og Skerjafjörðinn. Allt er á sínum stað en Háskólinn var bara kálgarður, eins og hann er víst enn. Nær má sjá Sólvalla-, Ásvalla- og Brávallagötur og hluta af elliheimilinu Grund. Hávallagata virðist ekki vera til þegar myndin var tekin enda nafn hennar ekki samþykkt fyrr en 1934.

Monsieur Henri var bryti um borð á Lafayette. Með nefið

niður í hvers manns koppi.

Hárgreiðslustofa Monsieurs Fleury um borð á Lafayatte.

Skurðstofan á Lafayette.

Lafayette, sem var langt frá því að vera glæsilegasta fley C.G.T. skipafélagsins, varð ekki langlíft skip. Það brann og bókstaflega í brotajárn í höfninni í Le Havre árið 1938.

Notið svo fyrir mig grímuna eins og Kári leggur til. Það er einfaldlega ekki of mikið til af Íslendingum í heiminum.

Kveðja Forngrímur.

Nesti, te og nýir skór

Ljósmyndafornleifarannsóknir eru örugglega meðal hreinlegri fornleifarannsókna sem þekkjast. Hér skal sagt frá nýjustu uppgötvun Fornleifssafns í þeirri grein.

Í safnauka Fornleifssafns á pestarárinu 2020 er þessi ljósmynd frá 1883 (eða 1886). Forstöðumaður ljósmyndadeildar safnsins þiggur allar haldgóðar upplýsingar um hvar mennirnir sitja og snæða nestið sitt. Það verður víst aðeins ráðið af fjallinu í bakgrunninum.

Myndin var tekin í einum af veiðiferðum Maitland James Burnetts (1844-1918) og Walter H. Trevelyans (1840-1884) til Ísland. Líklegast má telja að myndin sé tekin í leiðangri austur fyrir fjall sem hófst 31. júlí 1883.

Íslandsferðum Burnetts og Trevelyans hafa verið gerð góð skil í frábærri bók Frank heitins Ponzis, Ísland fyrir aldamótin (1993) Ponzi var mikill grúskari og safnaði ýmsu. Árið 1987 komst hann yfir óvenju merkilegt myndaalbúm á fornbókasölu í London. Hann leitaði svo uppi dagbók Burnetts í einkasafni og byggði bók sína á ljósmyndunum og dagbókinni. Og úr varð sagnfræðileg perla Bandaríkjamanns sem settist að á Íslandi - því glöggt er gests augað eins og allir vita nema heimalingarnir sem vita allt.

Fimm gerðir af höttum

Fornleifur á aðrar myndir sem tengjast leiðöngrum Burnetts og Trevelyans, sem bent gætu til þess að sumar myndanna í albúminu sem Frank Ponzi hafði upp á hafi verið teknar af Sigfúsi Eymundssyni. Hægt er að lesa um það hér í fyrstu úttekt Fornleifs á Laterna Magica skyggnum sínum sem sýna Ísland.

Nú, skemmst er frá því að segja að ljósmyndin hér efst er ekki með í bók Ponzis. Það útilokar þó ekki að hún sé ekki með í albúminu sem hann fann. Ég er búinn að senda skilaboð til Tómasar Ponzi tómataplantekrueiganda, geirlauksbónda og kaffilistamanns m.m. í Mosfellsbæ, en er ekki búinn að fá svar. Líklegt þykir mér þó að ljósmyndin í Fornleifssafni sé ekki í albúmi Brúarmanna á Tómatabúgarðinum í Mosfellsbæ.

Á pappagrunn sem mynd Fornleifssafns er límd á hefur verið ritað Our Encampment for Lunch. Iceland. Það er ekki rithönd Burnetts sem við þekkjum úr dagbókinni sem Frank Ponzi hafði upp á. Sá sem skrifar var hins vegar örugglega með á myndinni, sem Burnett tók.

Út frá rannsóknum Frank heitins Ponzi, getum við upplýst lesendur örlítið um kallpeninginn á myndinni. Íslenskir lóðsar útlendinganna sitja alveg sér til vinstri. Það eru þeir Þórður og Einar Zoëga og einnig maður sem nefndur er til sögunnar í bók Ponzis sem Jóhannes. Þeir eru allir frekar óskýrir á mynd Burnetts og hafa líklega allir verið á iði vegna ljósmyndatökunnar.

Skotarnir og Bretarnir sitja hins vegar í andakt kringum tinkassa sem á stendur RAMMAYAN TEA MANCHESTER. Þessi forláta tekassi leiðangursmanna sést einnig á mynd 37 í albúminu sem Ponzi fann (sjá hér að neðan), þar sem veiðimennirnir eru líka að fá sér í gogginn. Allt eru þetta sömu mennirnir í sömu fötunum. Ponzi taldi hugsanlegt að skeggjaði maðurinn sem horfir undan við myndatökuna gæti hafa verið William Gilbert Spence Paterson (1854-1898) breski ræðismaðurinn á Íslandi. Sami maður horfir niður í tebollann eða samloku sína á mynd Fornleifssafns, svo ekki verða þær ráðgátur, hvor þetta sé hann eða að myndin sé frá 1883 eða 1886, leystar í þessu sinni, að því er forstöðumaður ljósmynddeildar Fornleifssafns telur.

Tea for three, and some milk for the Icelanders, please! 

Þar sem fyrrgreind mynd, númer 37 (sjá hér fyrir neðan), er sögð tekin á fyrsta áningarstað hópsins á leið hans frá Reykjavík til Þingvalla, er mynd Fornleifssafns sennilega úr einhverjum síðari hádegisverð nær Þingvöllum. Það gæti hjálpað staðkunnugum við að staðsetja myndina fyrir Ljósmyndadeild Fornleifssafns - með fyrirfram þökkum.

Købmagergade árið 1894

Safnstjóri Fornleifssafns taldi ástæðu til að gleðja Kaupmannahafnarbúa sem elska borgina sína, þó hún sé sóðaleg og aðeins falleg á köflum. Hann efast um að hún hafi verið mikið betri árið 1894. En það ár var myndin hér fyrir ofan tekin. Þetta er handlituð laterna magica skyggna.

Svo vildi til að maður nokkur sem er meðlimur á FB-síðu sem kallast Gamle København, birti gamla mynd frá Købmagergade, sem hann hafði fundið einhvers staðar á vefnum. Taldi hann að myndin væri frá því um aldamótin 1900 (sjá neðst). Ljósmyndadeild Fornleifssafns vissi betur, en deildin á ljósmynd sem tekin vara af sama ljósmyndara og á sama stað og myndin hér fyrir neðan. Þið sjáið mynd Fornleifssafns efst.

Á myndinni sést fjörugt mannlíf á einni helstu verslunargötu Kaupmannahafnar. Sérstakan áhuga hafa Hafnarbúar, sem elska borgina sína, sýnt hinu vígalegu pólitíi fremst í myndinni, enda bera Danir mikla virðingu fyrir slíkum embættismönnum - eins og vera ber. Áður en langt um líður verður áhugasamur skarinn á FB-Gamle København búinn að hafa upp á því hver hann var. Brennandi áhuginn gefur oftast bestu athuganirnar.

Konum stillt upp við vegg

Á þessum síðustu og verstu veirutímum, þegar fjölþjóðakenndin rýrnar óneitanlega heldur geyst eftir óyfirveguð skítaferðalög lítilla mannvitsbrekka, er um að gera að fara í bröttustu brekkuna og hefja óbeislað mansal og annan ósóma sem hægt er að hella yfir þjóðina hér á Moggablogginu. Við verðum  nefnilega að vera samstíga um "fordervelsi" heimsins.

Fornleifur hefur nú fengið veirurnar margar og er nú líka kominn með slæma bakteríu fyrir grænlenskum konum og stúlkum. Áður en Fornleifur verður grýttur og settur í gapastokk tel ég réttara að afhjúpa að veikleiki Fornleifs er einvörðungu fyrir grænlenskum konum sem hann kaupir, og helst fyrir slikk, þar hann nær í þær, stundum á netinu en annars á mörkuðum heimsins. Þegar hann dregur þær í hús kastar hann þeim upp á vegg og dáist að fegurð þeirra og glæsileika við þá meðferð.Ljósmyndin var seld sem Laterna Magica skyggna hjá fyrirtækinu Newton og Co. Ltd. í Covent Garden í Lundúnum. Fyrirtækið var þar til húsa á tímabilinu 1912-25. Myndin er líklega frá því fyrir 1920. Frótt fólk á Grænlandi og í Danmörku vinnur nú að því fyrir Fornleif að fá úr því skorið hvar myndin var tekin, en það var vafalaust á Vestur-Grænlandi. Því miður hefur hvorki varðveist heil sería með myndum frá Grænlandi frá Newton & Co Ltd., né skrá yfir slíkar myndir.

Víst má nú telja, að rennusteinsdómarar Raufarhafnar dæmi Fornleif sem Vínsteinsdóna og setji hann í göngugrind. Því langar mig að taka það greinilega fram að aðeins er um kaup á ljósmyndum að ræða af grænlenskum konum, í alls konar stellingum, en kappklæddar. Eins og allir vita er Fornleifur með sterk söfnunargen, en aftur á móti veika litninga gagnvart fegurð kvenna hvers konar. Þó safnar karlinn myndum af íslenskum karlmönnum frá 19. öld. Það verður að vera smá ljótleiki í veruleikanum.

Fornleifur hefur áður greint frá grænlenskum kvenpeningi í geymslum hans, sem eru í miklu uppáhaldi hjá honum. Sjá t.d. myndina og söguna af Sofie litlu í Upernavik hér.

Nú í miðri veiruplágu þeirri sem Drottinn hefur lagt á herðar þjóðanna, leyfði Fornleifur sér að vera góður við sjálfan sig og kaupa smá gott handa sjálfum sér á laugardegi. Hann keypti fimm grænlenskar stúlkur á fæti. Þurfti ekki einu sinn að sótthreinsa þær. Hann kenndi svo í brjósti um þær þar sem þær höfðu orðið ómóðins og afvegalagðar einhvers staðar á Englandi á fyrri hluta 20. aldar, jafnvel rétt eftir spænsku veikina. Nú eru þessar fimm konur komnar í bás hjá Fornleifi. Hann strýkur þeim mjög en kastar þeim annað slagið á vegginn.

En þar sem karlinn er dóni eins og allir kallar - og dónar eiga það til að vilja deila gleði sinni með öðrum, ákvað Fornleifur, eftir mörg varnaðarorð og fjölmörg ammen frá mér ritstjóranum, að bregða konunum fimm upp á vegginn hér í von um að það veitti gleði í miðju kórónafaraldrinu. Lekur nú neftóbakið úr nösum sumra smekkmanna, ætla ég.

Heilagi maðurinn í Jerúsalem (1880)

Nú þegar hinir örfáu gyðingar Íslands hafa fengið lögmálið á rúllu (Tóru) sem þeir dönsuðu með um götur Reykjavík sl. sunnudag, langar langar mig að birta mynd sem ég á. Hún sýnir rabbína í Jerúsalem. Ég átti víst yngri mynd af þessum manni eldri. Rabbíninn sat einnig fyrir um aldamótin 1900 í Jerúsalem, og þar bjó hann líka (sjá hér). Nafn hans er ekki þekkt, en hann er þekktur af öðrum ljósmyndum og hafði því greinilega ekkert á móti illu auga myndavélarinnar.Fornleifssafn náði í rabbínann hjá skransala í Alexandríu í Egyptalandi. Heitir sá ágæti maður Ashraf Abdelfattah.

Þetta virðist vera sami maðurinn á myndunum báðum. Nýja ljósmyndin er einnig Laterna Magica skyggna, en er mjög vandlega handlituð og alldólglega retúseruð. Hún er 20 árum eldri en fyrrgreind ljósmynd.

William Charles Hughes hét gleraugnasali og framleiðandi Lagerna Magica sýningatækja,  sem í aukastarfi framleiddi seldi Laterna Magica skyggnur. Á myndinni stendur að hún sé gefin út í seríu sem kallaðist The Holy Land, þegar fyrirtæki W.C. Hughes var til húsa á 151 Hoxton St. London N., en þar var fyrirtækið til húsa frá 1879-1882 (sjá hér). Ljósmyndin af rabbínanum er því að minnsta kosti 140 ára gömul.

Fornleifssafn á aðra ljósmynd sem sýnir þrjá rabbína sem sátu fyrir í Jerúsalem á 10. áratug 19. aldar. Þeir voru greinilega ekki eins ólmir í myndatökur og starfsfélagi þeirra.

Þetta voru fátækir menn og hálfumkomulausir í borg sem var stjórnað af Tyrkjum, þar sem yfirstéttin voru arabískir kaupmenn frá ýmsum löndum (síðar kallaðir Palestínumenn með hirðingjum og bændum landsins og fjölmörgum innflytjendum frá Egyptalandi).

Þórshöfn í Færeyjum 1905-1906

Tórshavn (Þórshöfn), höfuðborg Færeyja, er merkur bær og vinalegur, og ávallt er gaman er að koma þangað. Það verður að viðurkennast að nokkuð langt er síðan ég var þar síðast - en mig langar oft til Færeyja. Ég verð líklega að bæta úr því bráðlega til að geta kallað íbúanna frændur mína. Reyndar halda þeir í heiðri minningu eins frænda míns, sem reist hefur verið stytta á einu aðaltorgi bæjarins. Hann var ættaður úr Örfirisey, áður en sú merka eyja varð að fríhöfn kramkaupmanna, hörmungara og þjófa. Les má meira um ætt flóttamannanna í ætt minni, sem settust að í Færeyjum hér.

Fyrir rúmu ári keypti ég gamla ljósmynd af Tórshavn, sem er frá byrjun 20. aldar, Það væri auðvitað ekki í frásögur færandi, ef myndin væri ekki í lit. Reyndar er þetta handlituð glerskyggnumynd.

Danskur ljósmyndari, Vilhelm Pagh Richter (f. 1879), seldi glerskyggnur fyrir Laterna Magica sýningarvélar. Myndin af Tórshavn er frá fyrirtæki hans í Kaupmannahöfn. Fæstar þeirra skyggnumynda tók hann samt sjálfur.

Sama myndin sem ég á er til á Þjóðminjasafni Dana (hér fyrir ofan og einnig hér), en ekki í lit. Hún er ekki tímasett nákvæmar en til tímabilsins 1900-50. Mynd Þjóðminjasafnsins í Kaupmannahöfn kom fyrir nokkrum árum frá litlu safni á Orø, sem er eyja innarlega á Ísafirði (Isefjorden) á Sjálandi. Það var allri safnastarfsemi hætt fyrir nokkrum árum síðan.

Myndin var í tréöskju merktri "Færøerne". Í öskjunni var einnig seðill, listi yfir 57 skyggnumyndir frá Skotlandi, Skosku eyjunum og Færeyjum. Sömuleiðis var í öskjunni blað með stuttum fyrirlestri um Færeyjar, sem lesa mátti þegar myndirnar voru sýndar.

Á Þjóðminjasafni Dana (Nationalmuseet) hafa menn ekki enn gert sér ekki grein fyrir því að Vilhelm Pagh Richter tók langt frá því allar þær myndir sem hann seldi sem Laterna Magica seríur. Fyrirtæki hans seldi til að mynda skyggnumyndir í byrjun 20. aldar, sem t.d. voru teknar af skoskum leiðangri sem ferðaðist við Grænlandsstrendur á 9. áratug 19. aldar. Richter setti nafn sitt á myndirnar, en átti ekkert í þeim. Þær myndir höfðu um tíma verið seldar af fyrirtækjum á Bretlandseyjum í lok 19. aldar líkt og skyggnumyndaseríur frá Ísland (sjá hér).

Færeyskur sérfræðingur kemur til hjálpar

Hér verður bætt um betur hvað varðar aldursgreiningu á myndinni minni af Þórshöfn. Góður kunningi minn hér í nágrenni við mig í Danmörku, Ragnar M. Egholm, sem er Færeyingur með stóru F-i hefur aldursgreint myndina. Ragnar gat þegar sagt mér hve gömul myndin er og hér eru rök Ragnars: Þar sem Safnaðarheimilið (Menighedshuset) er á myndinni, er hún tekin eftir 1896, því þá var byggingu þess lokið - en myndin er tekin fyrir 1906 þegar pósthúsið var reist, en það er ekki með á myndinni. 

Restin var auðveld. Á annarri mynd í Færeyjaseríu Vilhelms Pagh Richters er skyggnumynd af tveimur breskum kafbátum sem heimsóttu eyjarnar. Einkennisstafir annars þeirra sést og er þar á ferðinni HMS C1, sem hleypt var af stokkunum árið 1905. Líklegast er því að myndin af Tórshavn sé frá 1905 frekar en 1906, en gæti verið tekin síðar, þar sem myndirnar í sérí V.Pagh Richters eru að öllum líkindum ekki allar frá sama tíma.

HMS C1 við Færeyjar 1905 eða 1906. Það gæti þó verið síðar, þar sem myndirnar í seríu V. Richters eru augsjáanlega ekki allar frá sama tíma. Kafbáturinn C1 var í þjónustu Royal Navy frá 1905 til 1918.

Ragnar M. Egholm bætti heldur um betur er hann upplýsti, að myndin hefði vafalaust verið tekin frá götunni Heygsbreyt, ca. við gatnamótin við Dalaveg. Stóri steinninn sem sést fremst á myndinni er enn til staðar og stendur í garðinum hjá ættingja Ragnars, Debes Danberg.

Mynd skyggna er merkt sem nr. 11 Thorshavn og þykist ég nokkuð heppinn að hafa náð í hana, því færeyskir vinir mínir hafa sopið hveljur og farið og náð í grindarskutla sína þegar þeir hafa séð höfuðstað sinn í allri sinni dýrð á mynd minni. Ég skil þá vel ... Og nú hef ég hækkað verðið á þessari "fornleifð" minni með þessari grein. Eins og allir vita er Tórshavn dýr bær, en þó ekki eins dýr og Reykjavík.

Hér fyrir neðan eru svo nokkrar aðrar skemmtilegar myndir úr Færeyjasyrpu þeirri sem Vilhelm Richter seldi í byrjun aldarinnar, sem komu frá safni á Orø og eru nú varðveittar á Þjóðminjsafninu í Kaupmannahöfn. Myndirnar voru ugglaust ekki teknar af honum sjálfum.

Þessi mynd í syrpu sem V.Pagh Richter seldi virðist í fljótu bragði miklu yngri en yfirlitsmyndin af Þórshöfn. En ég er ekki viss.

Kaupmannahafnarmyndir Fornleifs

Kaupmannahafnarbúar elska hina skítugu og subbulegu höfuðborg sína sem algjörlega hæfileikalausir arkitektar nútímans vinna skipulega við eyðileggingu á.

Á fésbókinni Gamle København, þar sem hægt er að fræðast mikið um Kaupmannahöfn liðinna tíma, setti ég um daginn enn eina ljósmynd af borginni. Myndin er varðveitt í ljósmyndasafni Fornleifs. Myndin hefur vakið mikla hrifningu og hefur hafa nú 600 manns "lækað" myndina. Hún sýnir ráðhúsið í Kaupmannahöfn í byrjun síðustu aldar. 

Myndin af ráðhúsinu fær menn sig til að dreyma um betri tíma, með farsóttum, barnavinnu og án votts af velferðarþjóðfélagi.

Myndin er varðveitt á laterna magica skyggnumynd, sem tilheyrði safni skordýrafræðingsins Levi Walter Mengel (1864-1941), Bandaríkjamanns sem var með í leiðangri Robert Edwin Pearys árið 1891. Mengel var einnig í leiðangri til að leita að Peary árið 1992. Mengel skaust nefnilega "aðeins heim" í millitíðinni.

Levi Walter Mengel

Fyrir fáum árum fór safn eitt í Bandaríkjunum, sem Mengel byggði upp, í algjöru menningarleysi að selja skyggnusafn Mengels á uppboði. Safnstjóranum þótti greinilega ekkert varið í ljósmyndasafn Mengels og í Bandaríkjunum tíðkast það að selja ömmur sínar eins og við vitum. Hræðilega vont fólk (bad people).

Fornleifur náði því miður aðeins í nokkrar myndir frá Danmörku og Grænlandi úr þessu merka safni, myndir sem sumar eiga sér ekki hliðstæður. Myndina efst tók Mengel ekki sjálfur. Hún var gefin út af fyrirtækinu Underwood & Underwood í New York 1909 eða -10.

Þið getir séð fleiri Kaupmannahafnarmyndir Fornleifs með því að fara á þennan hlekk og klikka á hausmyndina af safnverði Fornleifs með pípuna. Líklega þarf maður að gerast félagi í Gamle København til að sjá myndirnar. Það er víst frekar auðfengið, og nokkrir Íslendingar eru þarna þegar eins og gráir og svarthvítir kettir.

Veislumáltíð Manfraks liðþjálfa

Fyrir skömmu síðan sýndi Fornleifur lesendum sínum ljósmynd frá 1944, þar sem Bandarískur hermaður sást vera að kenna hermönnum að þekkja einkennisbúninga þýskra hermanna (sjá hér neðar).

Nú skal sýndur þýskur flugmaður sem var sýndur í dagblöðum víða um heim, stundum á forsíðu, eftir að hann hafði verið skotinn niður af Bandaríkjamönnum á Íslandi vorið 1943.

Ég keypti einu sinni fyrir slikk fréttaljósmynd bandaríska hersins af þessum manni manni. Myndin var upphaflega lent í myndasafni The Blue Network í New York sem er nú til fals og dreifist um heim allan. Ljósmyndin var tekin árið 1943 samkvæmt upplýsingum The Blue Network, sem festar hafa verið við myndina.

"Fritz" er með hægri handlegginn í fatla og sýnist fýldur, þó svo að borið hafinn verið fram veislumatur fyrir hann. Fanginn var ekki einu sinni byrjaður á kökunni.  Maður missir líklegast matarlystina þegar "óvinurinn" er að sýna mann heimsfjölmiðlunum.

Hvort flugkappinn óheppni hefur í raun heitið Fritz er alls endis óvíst, en hann var hins vegar kynntur til sögunnar sem Sgt. Manfrak í þýska flughernum Luftwaffe. Manrak liðþjálfi var skotinn niður í Junker 88 flugvél sinni í júnímánuði árið 1943.

Myndin af Manfrak með veislumatinn fyrir framan sig, fór vítt og breitt í fljölda dagblaða Bandaríkjanna 1943-1944. Myndin birtist t.d. að hluta til í Circleville Herald í Circleville í Ohio þann 15. júní 1943 (sjá hér fyrir ofan) 18. júní sama ár ár birtist myndin t.d. í heild sinni í Daily News i New York og svo seint sem 9. mars 1944 í Lehi Free Press i Utah, og þannig mætti lengi telja.

Gamla góða Alþýðublaðið, lítið en laggott, birti myndina þann 29. júlí 1943 (sjá hér) og var eftirfarandi texti birtur með henni:

Fyrsti þýzki fanginn tekinn á Íslandi. Þetta er fyrsti þýzki fanginn, sem ameríski herinn hefir tekið á íslandi. Menn muna e. t. v. eftir því, er herstjórnin gaf út til- kynningu síðdegis á laugardegi fyrir nokkrum vikum, þar sem skýrt var frá því, að þýzk flugvél hefði flogið yfir Suðvesturland og verið skotin niður. Það var „Junker 88" sprengjuflugvél, og þessi ungi Þjóðverji, Manfrak liðþjálfi, kastaði sér í fallhlíf úr henni, er amerískar orrustuflugvélar höfðu hitt hana og hún var tekin að hrapa. — Manfrak liðþjálfi var tekinn til fanga af amerískum hermönnum og fluttur til aðalstöðva herstjórnarinnar. Þar var mynd þessi tekin, er hann var langt kominn með ríkulega máltíð, sem borin var fyrir hann, eins og myndin sýnir. — Manfrak var, eins og sjá má, meiddur á handlegg. Hann ber heiðursmerki á brjóstinu. — Það er mikil breyting, sem orðið hefir á högum hans: Stríðinu er lokið fyrir hann. (Myndi var tekin af ljósmyndurum hersins hér, en Associated Press sendi hana út, er leyft var að birta hana í Washington.

Bandaríski hermaðurinn sem stendur yfir hinum þýska Fahnenjunker (tignin sést af kragamerkinu) Manfrak er korporáll í Bandarískum hernum með tignarmerki sem sýnir að hann var Technician af fjórðu gráðu. Túlkar, skrifstofumenn og menn með of þykk gleraugu til að berjast voru oft með þá gráðu. Ef einhverjir unnu í aðalstöð Bandaríkjanna á Íslandi, sem sáu um yfirheyrslur og viðtöl við Þjóðverja, voru það gyðingar, sem margir hverjir töluðu eða skildu þýsku. Mönnum af "hreinum" þýskum ættum var ekki treyst í slíkar stöður.

Örlög Manfraks eftir stríð þekki ég ekki. Hann hefur væntanlega setið í fangelsi/fangabúðum Bandaríkjamanna eða Breta, og líklegast í Kanada, það sem eftir var stríðs. En engin með eftirnafnið Manfrak virðist t.d. hafa síma í Þýskalandi nútímans. Kannski dó ættin Manfrak út með flugmanninum á Íslandi?  Annar möguleiki er að nafn hans hafi verið stafað rangt og að hann hafi heitið Mandrak, sem er algengt pólskt eftirnafn. Ellegar laug hann til nafns eða breytti nafni sínu þegar hann komst loks aftur til Þýskalands. Hann gat þó örugglega prísað sig sælan fyrir að stríðið endaði hjá honum vorið 1943 á Íslandi.

Fyrir stráka án meðkenndar, sem aðeins hafa áhuga á tindátum, flugvélum og dellu, eru hérna í lokin ókeypis upplýsingar um flugvél Manfraks. Líklega hafa verið 3-4 aðrir menn í áhöfn flugvélarinnar og sennilega hafa þeir ekki komist lífs af. Telja má næsta öruggt að flugvélin hafi flogið frá Noregi til Íslands. Líklegast er að Manfrak hafi verið liðsmaður í Luftflotte 5 / Reccon (kannski Fernaufklarungsgruppe 5), sem hafði aðsetur sitt í Noregi.

Ef einhver getur sagt Fornleifi meira um Manfrak, eða hvernig hann var skotinn niður á Íslandi, þætti Leifi vænt um allar upplýsingar, sem hægt er að skrifa í athugasemdir hér fyrir neðan.