Eimskipasaga

Ljósm. höfundur.

Saga Eimskipafélags Íslands eftir Guðmund Magnússon kom aftur út í gær. Guðmundur, sem nú er aftur orðinn blaðamaður á Morgunblaðinu, var eitt sinn Þjóðminjavörður Íslands, og var einn af þeim betri í því starfi. Þessa grein, sem tengist Eimskipafélaginu og mörgum örðum skipafélögum, birti ég fyrst árið 2008, en birti hana hér aftur með afmæliskveðjum til skipafélagsins sem flutti bróðurpartinn af því sem faðir minn flutti til landsins meðan hann var heildsali um 35 ára skeið.

Ég man eftir ófáum ferðum mínum með föður mínum í Eimskipafélagshúsið, þar sem við fórum með gömlu lyftunni upp á stóra skrifstofu, þar sem faðir minn fékk pappíra sem voru stimplaðir og svo var farið í bankann og upp í Arnarhvál til að fá aðra stimpla og stundum líka á Tollpóststofuna til að fá enn fleiri stimpla. Svo var náð í vörur og ók Hallgrímur nokkur frá Sendibílastöðinni Þröstum fyrir föður minn. Hallgrímur var frændi Ólafs Ragnars Grímssonar. Hallgrímur keðjureykti London Docks vindlinga, sem ég "reykti" glaður óbeint þegar ég fékk að hjálpa til við að aka út vörum í verslanir. Í Eimskipafélagshúsinu fór ég líka stundum til rakarans sem þar var.

Ekki er ég viss um að Guðmundur Magnússon hafi þessa sögu frá 1940 með í bók sinni, þó hún varði lítillega Eimskipafélagið:

 

5. febrúar árið 1940 fór Valerie Neumann, 65 ára (f. 13.10. 1874) kona í Vín Austurríki, í sendiráð Dana í Vín og sótti um 14 daga landvistarleyfi í Danmörku, til þess að bíða þar eftir skipi til Íslands. Erindi hennar var sent til útlendingadeildar Ríkislögreglunnar í Kaupmannahöfn, sem hafði samband við skipafélög sem sigldu á Ísland.

Danska skipafélagið DFDS upplýsti, að ekki yrði siglt í bráð til Íslands, þar sem hætta væri á því að skip félagsins yrðu tekin af Bretum og færð til hafnar á Bretlandseyjum, sérstaklega ef "þýskir þegnar" væru um borð.  Danska lögreglan fór annars með umsókn Valerie Neumann sem umsókn gyðings og færði hana inn í skýrslur sem Valeire Sara Neumann. Lögreglan gerði DFDS það ljóst að Valerie Neumann væri gyðingur frá Austurríki. Þýsk yfirvöld kröfðust þess að gyðingakonur bæru millinafnið Sara í skilríkjum sínum og karlar millinafnið Israel. Hún var líka afgreidd sem Valerie Sara Neumann í Danmörku.

Eimskipafélagið hf upplýsti, þegar mál Valerie Söru Neumann var borið undir það, að maður myndi gjarnan taka þýska ríkisborgara með á skipum sínum, ef þeir hefðu meðferðis vottorð frá breskum yfirvöldum. Eimskipafélagið vissi hins vegar vel að þýsk yfirvöld gáfu ekki út nein slík vottorð.

Danski lögreglufulltrúinn H. Krause, sem var nasisti og gyðingahatari, skrifaði í skýrslu sína um Valerie Neumann: "Það kom fram í máli félagsins að maður vildi helst vera laus við farþega sem kynnu að valda vandamálum eða seinkunum fyrir skipið".

Norðmenn neituðu líka Valerie Neumann um leyfi til að bíða eftir skipi til Íslands í Bergen.

 

"The Wonderland of Contrasts 1937": Ekkert er nýtt undir sólinni. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson. Myndin efst er einnig tekin af Vilhjálmi.

 

Nokkrum mánuðum síðar, eftir að Valerie Neumann ítrekaði umsókn sína og einnig fjölskylda hennar á Íslandi, maður systudóttur hennar Viktor Ernst Johanns von Urbantschitsch (Urbancic) sem var búinn að kaupa handa henni farmiða, var aftur haft samband við Eimskipafélag Íslands í Kaupmannahöfn. (Í skjölum danska sendiráðsins í Reykjavík og danska utanríkisráðuneytins var Viktor sagður systusonur Valerie, en hið rétt er að Valerie var systir Alfreds Grünbaum föður Melittu Urbancic, konu Viktors).

Eimskipafélagið upplýsti þann 5. apríl 1940 að það hefði verið svo mikið "Vrøvl" og erfiðleikar með bresk yfirvöld, svo það væri ekki hægt að leyfa frú Neumann að sigla, nema að hún fengi bresk vottorð og gildandi íslenskt landgönguleyfi. Í lögregluskrýrslu Ríkislögreglunnar dönsku kemur þetta fram

"Islands Eimskipafjelag, Strandgade 35, forkl. at man ikke har noget egentligt Forbud mod at medtage en saaden Passager, selv om man for saa vidt helst er fri, da det ved et Par enkelte tidligere Lejligheder har vist sig, at man faar en del "Vrøvl go Ubehageligheder med de engelsek Kontrebandemyndigheder", ja endog kan risikere af samme Grund at blive ført til engelsk Kontrolhavn. - Man vil kun medtage den. pgl., hvis hun forinden har en officiel britisk Attest, som sikrer hende "frit Lejde", og naturligvis mod gyldigt islandsk Indrejsevisum." 

Skrifstofa félagsins í Kaupmannahöfn upplýsti að siglt yrði þann 10. apríl og svo aftur 1. maí. Embættismaður við Ríkislögregluembættið, Troels Hoff, ákvað hins vegar sama dag, að Valerie Neumann fengi ekki leyfi til að dvelja í Danmörku.

Fjórum dögum síðar buðu Danir, svo að segja án nokkurrar mótspyrnu, þýsku herraþjóðina velkomna. Og já, ekki má gleyma því að Þjóðverjar, sem Íslendingar báru svo mikla virðingu fyrir, tóku Gullfoss traustataki í Kaupmannahöfn.

Valerie Neumann sat áfram í Vín og fjölskyldan á Íslandi var rukkuð um 31 íslenskar krónur fyrir símskeytakostnaði í bréfi dags. 28. nóvember 1940. Áður hafði danska forsætisráðuneytið minnt á þessa skuld í bréfi til Sendifulltrúa Íslands í Kaupmannahöfn.

Danir fengu peningana sína, eins og alltaf, og Eimskip losnaði við vandræði. Nasistar fengu Gullfoss og var skorsteinsmerki skipsins þeim líkast til að skapi.

Valerie Neumann var send í fangabúðirnar í Theresienstadt 21. eða 22. júlí 1942. Andlát hennar var skráð 9. ágúst 1944. Hvort hún hefur dáið þann dag eða verið send í útrýmingarbúðir, er óvíst.

Skömmu áður en Valerie andaðist höfðu nasistar búið til áróðurskvikmynd um ágæti þessara fangabúða í fyrir utan Prag. Í kvikmyndinni sést fólk í sparifötunum við ýmsa iðju. Flestir þeir sem þarna sjást voru sendir til útrýmingarbúðanna Auschwitz og Sobibor að loknum myndatökunum, m.a. kvikmyndagerðamaðurinn. Kvikmyndin sýnir gyðinga frá Austurríki, Hollandi, Danmörku, Austurríki og Tékkóslóvakíu.

Hér og hér eru tvö skeið úr áróðurskvikmyndinni frá Theresienstadt.

Viktor Urbancic, kona hans Melitta (f. Grünbaum) og fjölskylda í Reykjavík. Á flótta undan hakakrossinum varð annar slíkur, íslenskur, á vegi þeirra. Hefði Eimskipafélagið og aðrir aðilar verið sveigjanlegri, hefði frú Valerie Neumann, móðursystir Melittu, hugsanlega verið með þeim á myndinni. Móðir Melittu, Ilma, andaðist í Theresienstadt í janúar 1943.