Fćrsluflokkur: Gyđingar

Gröf Davíđs konungs

Davids Tomb

Mynd ţessa keypti ég nýlega. Ţetta er laterna magica skyggna frá ţví á síđasta áratugi 19. aldar og ljósmyndin er líklega tekin um 1890 - í morgunsólinni sýnist mér.

Myndin er af svćđi í gömlu Jerúsalem sem gegnum tíđina hefur stjórnast af mörgum herrum, Gyđingum, Rómverjum, múslímum og kristnum.

Ţarna töldu kristnir sig finna gröf sjálfs Davíđs konungs. Deildir úr ţremur trúarbrögđum hafa síđan trúađ ađ svo sé. Ekkert er ţví til sönnunar og menn halda ađeins í hefđina.

Í dag er gröfin undir umsjá hóps heittrúađra ţjóđernissinna sem fylgja gyđingdómi. Fyrir nokkrum árum síđan braut brjálćđingur fornar flísar frá ţeim tíma er ţarna var moska. Skemmdarverkiđ var unniđ í ţví húsi sem gröf Davíđs er talin vera í. Margt gćti hins vegar bent til ţess ađ bygging sú sem hýsir meinta gröf Davíđs hafi veriđ samkunduhús gyđinga á 2. og 3. öld e.Kr.

Takiđ eftir gröfunum í forgrunninum. Ţćr eru margar horfnar nú, ţví kristnir menn ákváđu í byrjun aldarinnar ađ byggja ţarna á svćđinu nýtt klaustur og kirkju í byrjun 20. aldar. Ţađ olli ekki öfgum og óeirđum, líkt og ţegar hróflađ er viđ grafreitum múslíma í dag. En virđingarleysi hefur oft veriđ mikiđ á Zíonsfjalli sem er nafn sem notađ um ţessa hćđ í suđurhluta gömlu Jerúsalemborgar.

Til samanburđar set ég hér ađ lokum ljósmynd eftir franska stórljósmyndarann Felix Bonfils sem tekin var áriđ 1865.

Souvenirs_d'Orient,_1878_by_Félix_Bonfils_0130-2


Pípa mánađarins er gyđingapípa

Pipe of the month
Pípa mánađarins er augsýnilega gyđingapípa. Konunglega Pípufrćđafélagiđ í Hollandi (PKN) hefur kosiđ ţessa pípu sem pípu júnímánađar 2019.

Pípan var framleidd af ţýskum pípuframleiđanda, Julius Wingender & Co í Höhr-Grenzhausen í Westerwald ekki alllangt frá Koblenz og miđja vegu milli Bonn og Frankfurt am Main. Pípan er frá lokum 19. aldar. Haus pípunnar er úr brenndum leir en hálsinn er úr beini.

Fyrirtćkiđ Julius Wingender sérhćfđi sig m.a. í pípum sem sýndu  kynţáttum. Ţađ er ađ segja, hausarnir voru međ andlitseinkennum eđa stereotýpum mismunandi ţjóđa og kynţátta. Ţađ var vitaskuld í takt viđ tímann, ţegar Ţjóđverjar og margir ađrir voru á kafi í flokkun á rösum og manngerđum til ađ hafa einhvern til ađ líta niđur á. 

Kannski hefur ţađ ţó alls ekki vakađ fyrir Wingender og hans pípugerđarmönnum. Ţeir hafa líklega búist viđ ađ gyđingar keyptu fyndnar gyđingapípur, Tyrkir  og svartir menn negrapípur o.s.fr. Ég er ţó ekki alveg viss. Ţjóđverjar eru dularfullur ţjóđflokkur. Einnig má spyrja hvort Wingender hafi selt Ţjóđverjapípur međ feitan pulsuţjóđverja međ einglyrni og 5 hnakkadellur eđa pípur eins og ţá sem ég hef sett neđst viđ grein ţessa.

Pijp van de Mand Juni 2019
Ekki taka ţó allir ţessum pípum vel og antropómorfískar pípur međ stór nef geta jafnvel í sumum löndum talist til gyđingahaturs. Ég er vitaskuld ađ tala um land viđundranna, Bandaríkin. Á Bandaríska Helfararsafninu, US Holocaust Memorial Museum í Washington, má finna ţessa pípu á međal safngripa.

USHMM Pipe
Pípu ţessa hér fyrir ofan kalla sumir Bandaríkjamenn gyđingafordóma. En ţjóđ sem kýs yfir sig appelsínugulan forseta og önnur furđudýr á ég orđiđ mjög erfitt međ ađ taka alvarlega, enda hefur stór hluti ţjóđarinnar ávallt veriđ á kafi í gyđingahatri. Pípa ţessi á Helfararsafninu í Washington minnir mig á engan síđri mann en góđvin föđur míns Ottó Arnald Magnússon (Ottó Weg) sem var međ nákvćmlega eins nef.

Menn, sem eru međ stór nef og bogin eins og ég er međ, eru venjulega stoltir af nefi sínu. Ég hef ađeins tekiđ eftir  öfund manna međ smáar og tíkarlegar kerlingasnoppur, frekar en ofsóknum vegna nefstćrđar minnar. Menn vita vel ađ stćrđ nefja gefur ýmsar ţarflegar vísbendingar. Ef menn ţola ekki slík nef og telja ţau til gyđingahaturs, er kannski eitthvađ ađ hjá ţeim sem telja svo vera.

600-x-300-nose-shaper

Lengi hefur veikgeđja fólk og hégómagjarnt veriđ í stríđi viđ stór og falleg nef. Ţetta tćki, nefbreytirinn Zello, var fundiđ upp í Ţýskalandi á fyrri hluta 20. aldar. Mönnum gat, ađ sögn framleiđanda, međ notkun ţessa tóls áskotnast grísk-rómverskt fornmálanef ađ lokum.

Nun hab´ ich jetzt echt die Nase voll

10631466_1


Chag Sameach Pesach

Fornleifur at the haKotel

With this Magic Lantern Slide from around 1900, which I recently bought from an antiques´ dealer in London, I wish all my Jewish friends Chag Sameach Pesach and wish we all will be Next Year in Jerusalem.

This photo was well known in the very beginning of the 20th century, and can be found in several later publications. The slide I bought is marked as P.P. 22, Jews´ wailing place and is from a slide series with 65 motifs from the Holy Land. Notice that the women and men were praying together at that time. 

Kotel color

A hand-coloured slide with the same photograph and below a clearer print

6a0120a610bec4970c01bb08f9a995970d-800wi

There are no preserved source-references to the "Western Wall" of the enclosure around the temple until 1546, and probably not before a huge earthquake that year hit the region. The Western Wall of the temple enclosure appeared again when clearance of rubble from fallen houses and structures was undertaken after the quake. The different faces of the wall date from different eras, of which the oldest is from the time of the Second Temple 515 BCE - 70 CE. The bottom stone row at the plaza today is some two metres above the base of the original wall.

The name "wailing wall" is a Christian derogatory invention, which bases on a misunderstanding. People pray at the Hakotel if no one shouldn´t have noticed yet.

To complete this semi-scholarly Passover message and photo-archaeological excavation, here is another photograph, a print from ca. 1870-80. This is the oldest known photo of the Western Wall shot by French photographer Félix Bonfils. Look at how the daveners lean up against the wall as if they are listening to it, in the same manner you often see Polish Jews davening in 19th century paintings. The daveners (pray´ers) on this photo, like the ones on my magic lantern slide, were standing on a surface, which was two metres / two rows of stones above the present surface in front of the Western wall.

Two stones 1865
I have coloured two of the stones in Félix Bonfils photograph from 1870-80 green, as well as the the same stones in a photograph that my son Ruben shot at the wall on 18 February 2018. The daveners on my magic lantern slide are standing at the very same spot. The ca 2 meter lowering of the surface and the initial creation of the HaKotel plaza took place quicly after 1967, when the area again became a part of a Jewish State.

Two stones

Ljósmynd Ruben Bang Vilhálmsson

sammen1og2

Everything is subject to change - or as Bob puts it - The Times they are a changin´.

57449be69ff81.image


Af lygum og sjálfsblekkingu (vinstri) manna á Íslandi

Luther ljótur er lífs eđa liđinn

Hatur margra Íslendinga í garđ gyđinga og gyđingdóms er bölvuđ stađreynd. Siđblinda ţessi er algeng hjá sumu lútersku fólki, enda ekki furđa. Lúther hatađi gyđinga af öllu sínu feita hjarta og lét ţćr tilfinningar óspart í ljós í rćđu og riti.

En síđan um 1980 hefur lúterska kirkjan ađ eigin sögn gert mikiđ til ađ fjarlćgjast hatursbođskap lúterskunnar gagnvart gyđingum. Í nokkrum löndum hefur ţetta átak ţví miđur ekki boriđ árangur. Til dćmis á Íslandi, ţar sem enn er tönnlast á gyđingum međ opinberum lestri Passíusálmanna. Ţeir eru hluti af svćsnu gyđingahatri 17. aldar og innihalda ótímabćran ţvćtting á okkar eigin "upplýstu" tímum. Sjá fyrri skrif Fornleifs um Passíusálmana og hatur hér, hér og hér.

wittenberg_judensau_grafikEn samt keppast menn um ađ fá ađ lesa sálmana upp í kirkjum og ţar á međal hafa íslenskir vinstrimenn, flestir yfirlýstir trúleysingjar ađ ţví er best er vitađ, fengiđ ađ lesa grófustu sálmana upp í auđvaldsfyrirbćrum eins og kirkjum. Eitthvađ kick fá ţeir út úr ţví blessađir.

Engu minni er gyđingafáriđ á međal margra vinstri manna á Íslandi en hjá svćsnustu áhangendum Lúthers og verđur mađur sí og ć var viđ leiđigjarnar klisjur hjá "gömlum kommum" sem ţykjast vita allt sem hćgt er ađ vita um gyđinga og gyđingdóm, ţó ţeir viti ekki rass í bala.

passion

Stjórnmálamađur ađ lesa upp úr Passíusálmum. Efst er helgríma Lúters og afsteypa af höndum hans viđ andlátiđ.

Á fimm alda afmćli ţess er Lúther tók ćđi og negldi 95 bođorđ sín á hallarkirkjudyrnar i Wittenberg, sigldi ég á milli heims og helju á fésbókum fjölda manna um daginn, til ađ finna eitthvađ almennilega viturlegt. Endađi ég loks hjá Úlfari Bragasyni rannsóknarprófessor, sem kenndi lengi íslensku í HÍ, ţegar hann var ekki ađ spóka sig í Vesturbćjarlauginni. Úlfar hafđi veriđ á Akureyri og hafđi skođun á öllu ţví sem miđur hafđi fariđ ţar í bć. Hitti hann loks gamla nemendur og kunningja á Bláu könnunni. M.a. Viđar Hreinsson sem er, held ég, hjá Reykjavíkurakdemíunni.

Ći, hugsađi ég, eins ókunnugur ég er orđinn öllum á Íslandi, hver er nú ţessi Viđar. Ég hélt ţví áfram inn á FB Viđars og sá ađ ţađ var einmitt hann sem skrifađi bók um frćnda minn Stephan G. Viđar auglýsti á fésbók sinni tvo fyrirlestra sem hann heldur ásamt Sigurlín Bjarneyju Gísladóttur í Endurmenntunarstofnun HÍ. Líklega hefđi ég sótt ţessa fyrirlestra hefđi ég búiđ í Reykjavík. Endurmenntunin ber heitiđ Töfrandi hugarheimur 17. aldar. Fjallar hann ţó fyrst og fremst um Jónana tvo, Jón lćrđa Guđmundsson og Jón Dađason á 17. öld út frá nútímalegu íslensku sjónarhorni. Jón lćrđi Guđmundsson hrökklađist úr landi vegna andmćla sinna gegn Spánverjavígum og vegna ţess ađ hann var síđar dćmdur fyrir galdra. Ég verđ um ţađ leyti sem fyrirlestrarnir verđa haldnir í Amsterdam, einni af vöggu evrópskrar endurreisnar á 17. öld og lćt mér ţađ nćgja af töfraheimum.

Aftur á FB. Eftir kynningunni á hinum töfrandi hugarheimi tveggja óvenjulegra og kannski skrýtinna karla á 17. öld kemur inn gamall bóndi og Alţýđubandalagsmađur, Gvendur Beck, og hreytir ţessu út úr sér, sem Viđar Hreinsson "lćkađi" - vonandi fyrir kurteisi sakir:

Sá hugmyndaheimur rakst á bókstafstrúar kreddur lúterskunnar sem sótti refsivöndinn í gyđingdóminn. [sic]

Kannski hefur lútersku ríkiskirkjunni tekist heldur illa til í kennslu sinni á hatri Lúthers, nema ađ fyrrverandi Lúterstrúarmenn séu farnir ađ kenna gyđingum sjálfum um gyđingahatriđ.Hatur Gvendar bónda hefur vćntanlega gerjast frá ţví ađ hann fékk Lúter í ćđ í kirkjunni sem barn, síđar hatriđ úr kommúnismanum ţegar hann gerđist eldri, og nú ţegar hann er orđin gamall og ţreyttur kall, geltir hann eitthvađ ljótt á fésbókum lćrđra manna og er upp međ sér af ţví, ţó ţađ stangist á viđ ţá frelsuđu lífsstefnu sem hann segist fylgja.

Ţetta lúterska hatur virđist enn lifa góđu lífi á Íslandi, ţar sem menn kenna enn gyđingum um gyđingahatriđ og jafnvel um helförina. Gyđingum er kennt um ţađ hatur sem  Hatur margra Íslendinga á trú og á útlendingum, kemur einnig ljóslega fram í ţeirri herferđ sem rekin hefur veriđ gegn útlenskum prestum kaţólsku kirkjunnar. Í hvađa siđmenntuđu landi í heiminum er hćgt ađ finna yfirvöld sem greiđa skađabćtur fyrir glćpi sem ekki hafa veriđ sannađir á fólk?  Slíkt athćfi er ekki dćmi um töfrandi hugarheim ellegar siđmennt.

Hugmyndaheimur 17. aldarinnar blómstrađi mest í ţeim löndum ţar sem gyđingar fengu frelsi í einu formi eđa öđru. En á Íslandi, anno 2017, eru sumir menn enn bundnir í anda og öld hins endalausa haturs ekki ólíkt ţeim mönnum sem drápu Baska á 17. öld. Sjáiđ svo tvískinnunginn  http://vertunaes.is/askorun-einstaklingar-gudmundur-beck/ hjá ţessum mönnum sem telja sig erindreka vinstri stefnu á Íslandi og alvitra á kreddur lútherskunnar. Ţeir virđast nú frekast stjórnast af blóđugu Stalínísku hatri. En samtímis álíta ţeir sig vera sérleyfishafa á réttar og heilbrigđar skođanir. Ţar sem ţetta hatur er svo rammt, er ţetta ekki rakiđ dćmi um einhvers konar geđklofa eđa frumstćđar kenndir annars siđmenntađs fólks til ađ finna sér eitthvađ til ađ hata í frístundum sínum.

Nei, Jón Valur, Passíusálmarnir eru ekki kćrleiksbođskapur. Sparađu ţér tíma í stađ ţess ađ fylla hér allt upp í athugasemdum um ágćti sálmanna. Ţeir fá menn til ađ hata minnihluta.


Wiener Blut

Grünzweig front b Fornleifur

Imagine finding the last signs of life from a person at an Internet stamp auction.

I didn´t believe my own eyes when I by pure chance came across a letter-card that was sent from Kielce in Poland to Brooklyn NY in November 1941. Earlier this year the card was on sale at a Danish internet stamp auction. I haven´t collected stamps since I was 12 years old, and had only done business with the Danish stamp-dealer when buying matters of historical interest, e.g. a postcard of a remote village in Greenland, which I have done research on, as well as few Icelandic ex-pat election envelopes, which according to Icelandic law should have been deleted after parliament elections in the 1970s and 1990s.

The card was posted in Kielce in Poland, a city, which is maybe best known for the massacres committed by the locals on Jews who returned to the city after WWII – a fact which seemingly is very difficult for some Poles to acknowledge.

The card was sent by Marie Grünzweig (b. March 16, 1874), who wrote to emigrant relatives or acquaintances, Dr. Eduard Kahn and his wife Sofie in Brooklyn.

Mrs. Grünzweig was Jewish and was deported by the Nazis on a transport to the East from Vienna on 14 February 1941. The destination of the transport was the ghetto of Kielce.

The address for Mrs. Grünzweig, on her card dated on 14 November 1941, was Altersheim at Forsthaus No 1., The old peoples´ home at Forrest house No 1.

For some years now I have been working on a book on the short life of Polish historian Dr. Stefan Glücksman, who travelled to Denmark in 1939 to study. In January 1941 he was deported by the Danish authorities from Denmark and killed in the Gross Rosen SS-camp in November 1941. Some of his close relatives, who were not living in Warsaw, were originally from Kielce. In my research on Dr. Glückman’s relatives, who still lived in Kielce after 1939, I had never seen any mention of an old peoples´ home nor Forsthaus No 1. Honestly, the address didn´t sound very much like it was in the ghetto of Kielce, but rather on the outskirts of the town or on the border of the ghetto which lay near to a forest or some trees. 

A little research revealed that the address in Kielce was registered by the DÖW (Documentation Centre of Austrian Resistance) in Vienna. In their database, which is accessible to the public on the Internet, one can find letters from Mrs. Berta Brandweiner, who in 1943 was admitted to the Altersheim in Kielce after being a patient at the hospital or sick bay in the Kielce-ghetto. In May 1941 the address for the Altersheim is not mentioned as Forsthaus 1, like it is in the letter of Mr. Grünzweig. I can, however, see that in October 1941 Mr. Brandweiner´s address was Forsthaus 1.

Who was Mrs. Grünzweig

There is mention of Marie Grünzweig in an excellent article by Claudia Kuretsidis-Haider entitled Vertreibung und Vernichtung Jüdische Schicksale vor dem Hintergrund von Shoah und erzwungener Emigration 1 – ein Werkstattbericht , which mostly deals with her son Walter Grünzweig among other people. Marie Grünzweig had a grocery store in the 10th district of Vienna, in Leibnitzgasse 45, where she lived together with her son Walter and daughter in law, Frieda (born Wenkert).

Her son, Walter, had became politically involved in the Socialist Workers Youth (Sozialistischen Arbeiterjugend). His political activities had brought him to the attention of the Police. He was arrested in 1935 and after his release from prison he fled to Palestine, when he heard that the Police was planning to arrest him again. Walter lived in Haifa with his wife

In March 1938, after the Anschluss, Marie Grünzweig lost her flat and her shop was "Aryanized". Last known information about her was that she was living in a collective apartment for deportees at Bergstrasse 8 in the 9th Vienna district.

On 19 February 1941 Marie Grünzweig was brought to the Aspangbahn railway station in Vienna with 1003 Jewish men, women and children and deported to Kielce.

 How Mrs. Grünzweig´s postcard from the Kielce Ghetto, sent to New York, ended up in Denmark is still a mystery. Are people so cynical to sell the last remains of people at a stamp auction? I myself had to carefully consider why I bought this card. I bought it to donate it to the Yad Veshem, The World Holocaust Remembrance Center in Jerusalem - so they have more information on Marie Grünzweig but a name, birthday and a deportation date. [On 19 February 2018 I personally handed it to the corators at the collections "Gathering the pieces"] Mrs. Grünzweigs life was one of millions destroyed by Nazi terror. Everything we can add of information about the lives of the victims is important.

Mrs. Grünzweig might not have lived long after she wrote her card to the Kahn-family in New York. In the summer of 1942 the Jews in the ghetto of Kielce were transported to Treblinka where they were killed. The card to Mr. and Mrs. Kahn of Crown Highs, Brooklyn might have been sold off to a rag picker when their house was cleared after their death, and wandered from dealer to dealer for years, until it was bought by someone in Denmark.

Now the last words of Mrs. Grünzweig will end up in Israel. Her wanderings have ended.

Grünzweig card backt b Fornleifur

The Nazi censorship removed a sentence out of Mrs. Grünzweig´s card. Modern methods might possibly let us know what she wrote and the Nazis didn´t want us to see.

Later addition

The postcard and relevant information relating to Mrs. Marie Grünzweig were handed over to the Yad Vashem Gathering the Fragments department during me and my son Ruben´s  visit to Jerusalem in February 2018. The donation was later confirmed in the below letter from the Yad Vashem on the 5th of June 2018. The letter-card and information were added to the Yad Vashem´s archive under file number 13311918.

Marie Grunzweig Yad Vashem 2

The author

Dr. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson is a Denmark-based, Icelandic national, archaeologist and historian. Formerly senior researcher of the Danish Center for Holocaust and Genocide Studies in Copenhagen and editor in chief of Rambam, the annual of the Danish Jewish Historical Association; Occasionally a researcher for the Simon Wiesenthal Center branch in Jerusalem. Dr. Vilhjálmsson is the sole editor of the blog-site you are reading.


Olaf Olsen - In Memoriam

olaf_1273064.jpg

Látinn er í sćmilega hárri elli prófessor einn í Danmörku, Olaf Heymann Olsen ađ nafni, sem einnig var fyrrverandi njósnari fyrir Rússa, sagnfrćđingur, fornleifafrćđingur og ţjóđminjavörđur Dana svo fáeitt sé nefnt. Olsen var 87 ára ađ aldri er hann lést.

Hvorki myndi ég nú syrgja hann, né skrifa minningarorđ í anda íslenskrar hefđa, ef ţessi merki mađur hefđi ekki veriđ prófessor minn fyrsta áriđ sem ég stundađi nám í fornaleifafrćđi í Árósum í Danmörku. Hann var síđar eftir ađ hafa áhrif á líf mitt. Ţannig menn neyđist mađur ađ skrifa nokkur orđ um, ţó ţeir muni međ vissu aldrei lesa grafskriftina - enda er sjaldan neitt satt í íslenskum minningargreinum, sem oftast lofa menn og prísa í hástert og ţađ mest ađ ástćđulausu. Líf Olsens var ţó ţannig, ađ úr báđum flokkum, lofi og skömm, var nóg ađ taka og ţví set ég ţessa grein á Fornleif en ekki í ađsendar minningargreinar í Morgunblađinu, ţar sem ekkert ljótt má um liđna menn segja, ţó ţađ sé allt deginum sannara.

Síđla sumars 1980 birtist ungur mađur frá Íslandi á Afdeling for Middelalder-Arkćologi viđ Árósarháskóla. Var ţessi náungi hrokkinhćrđur og bjúgnefjađur, svo notuđ sé lýsing Nóbelskáldsins íslenska á fólki međ nef eins og ég fćddist međ. Olaf Olsen var stofnandi ţessarar deildar, og var hann einnig međ myndalegt nef. Ţetta haust vantađi bráđlega stúdent í studienćvnet á deildinni. Heyrst hafđi í hornum, ađ ţessi íslenski stúdent vćri hávaxinn piltur, ljóshćrđur og gengi í lopapeysu í síđsumarshitanum og töluđu menn um ađ sá íslenski vćri mjög vel talandi á dönsku. Ţarna voru eldri stúdentar reyndar ađ rugla saman Íslendingnum bjúgnefjađa og dönskum eilífđarstúdent frá Álaborg, Ole ađ nafni, sem var fyllibytta en hinn besti drengur, sem aldrei lauk námi og hćtti eftir tvö ár í fornleifafrćđinni. Ađ íslenska stúdentinum forspurđum, mćltu stúdentar međ honum í ţessa nefnd, haldandi ađ Ole fyllibytta vćri íslenski stúdentinn. Ţannig háttađi ţađ sig nú ađ ég komst algjörlega grćnn á bak viđ eyrun í studienćvnet fyrir miđaldafornleifafrćđi. Íslenska steríótýpan í Danmörku var greinilega fyllibytta međ ljóst passíuhár í lopapeysu - (sem reyndar var norsk) - og sem keđjureykti pípu. Í ţessari nefnd kynntist ég fyrst Olaf heitnum Olsen. Ţađ var stíll yfir prófessornum.

Ég sat í tvö ár í nefndinni, var engum til óţćginda og sagđi lítiđ annađ en og ammen eftir efninu, enda sá ég fljótt ađ Olaf Olsen sat sem páfi á stól sínum og orđ hans voru óskrifuđ lög. Annars var Olaf skemmtilegur karl, sem barđist međ bál og brandi fyrir sínu. Hann sagđi meiningu sína óţvegna, og ţađ ţótti mér ţađ besta í hans fari. Hann var vinnuţjarkur og svaf oft eftir langan vinnudag á Moesgaard, en svo heitir herragarđurinn sunnan viđ Árós, ţar sem fornleifafrćđi og mannfrćđi voru kenndar. Fyndinn var hann, en hló gjarnan áđur en hann sagđi brandara sína. Vinsćll var hann međal nemanda, og sérstaklega ef mađur ţoldi reykingar hans í fyrirlestrum. Tímar hans voru fjölsóttir en ég átti nokkuđ erfitt međ ađ skilja hann fyrst áriđ ţar sem hann tuggđi pípuna í einu munnvikinu međan ađ hann talađi. Flestir reyktu í fyrirlestrum á Moesgaard á ţessum árum en hinir fengu reykeitrun eđa slćman astma.

5353292-spion.jpg

Olsen var reyndar ekki fornleifafrćđingur. Hann var sagnfrćđingur sem snúist hafđi til fornleifafrćđi og skrifađ doktorsritgerđina Hřrg, Hov og Kirke (1966), sem ađ miklum hluti fjallar um íslenskar fornminjar. Kom hann til Íslands í tvö skipti. Í fyrsta sinn kom hann ţegar hann vann ađ doktorsritgerđ sinni og fór ţá m.a. norđur í land ađ Hofstöđum, ţar sem Daniel Bruun hafđi grafiđ mikla rúst í fljótheitum. Olaf gróf ekki mikiđ á Hofstöđum og er flest af ţví sem hann hélt fram löngu afsannađ og mótmćlt af sagnfrćđingnum Orra og fornleifafrćđingnum Adolf, sem hafa stundađ merkar rannsóknir á Hofstöđum. Olaf sagđi mér eitt sinn ađ hann hefđi fengiđ senda grein frá ţessum piltum, en hefđi ekki lesiđ hana. Spurđi hann mig hvort eitthvađ vćri ađ viti í henni? Ţví vildi ég sem minnstu svara, enda hafđi ég ekki lesiđ grein ţeirra.

Olsen sagđi mér síđar ađ Íslandsdvöl hans hefđi ekki veriđ honum mikil ánćgja, frekar en íslenska skyriđ sem móđir hans hafđi reynt ađ trođa í hann og brćđur hans á unga aldri ţeim til mikillar angistar. Olaf ţótti Kristján Eldjárn áhugalítill um ţađ sem hann vildi gera á Íslandi og naut Olaf mest ađstođar Gísla Gestssonar altmúligmanns á Ţjóđminjasafninu, sem minntist hans sem "Óla litla" ţegar viđ töluđum um hann síđar. Svo illa vildi til ađ Olsen fótbrotnađi líka á Íslandi, og ekki bćtti ţađ úr skák. Hann flaug á brott međ lítinn söknuđ í huga og kom ekki aftur til Íslands fyrr en hann var orđinn ţjóđminjavörđur Dana, og reynda fyrst í lok embćttistíma síns.

Olsen hafđi ţó fyrr á ćvinni ţekkt verri mótbyr en beinbrot, ţannig ađ óvinaleg ásjóna Íslands kom ekki ađ sök. Áriđ 1943 ţurfti Olaf Olsen ađ flýja međ foreldrum sínum og brćđrum til Svíţjóđar. Samkvćmt kynţáttalögum nasista og lögmáli gyđinga, sem er tvennt mjög ólíkt, var Olaf gyđingur. Móđir hans, Agnete Bing, var gyđingur af gamalli ćtt bankamanna og kauphallahéđna í Kaupmannahöfn, en fađir hans var kristinn Dani, Alfred Olsen, sem var merkur sagnfrćđingur sem m.a. hafđi veriđ dósent í Árósum og prófessor fyrir stríđ. Í Lundi stundađi Olsen nám í menntaskóla.

Ţótt Olsen vćri í sćnskum skjölum og pappírum danskra andspyrnumanna skilgreindur sem flóttamađur af gyđingaćttum, gerđi hinn ungi Olsen sér far um ađ sýna mönnum ađ hann vćri sannur Dani, enda var hann ekki alinn upp á neinn hátt sem gyđingur, hvorki trúarlega séđ né menningarlega.

Olsen sagđi eitt sinn frá ţví í sjónvarpsviđtali ađ hann hefđi ávallt gengiđ niđur á eitthvađ torg í Lundi eftir skólann og sporđrennt "korv" (pylsur) međ öđrum menntskćlingum. Líklegast sýndi hann međ ţessu svínakjötsáti ađ hann vćri ekki gyđingur. Sumir danskir samnemenda Olsens í menntaskólanum í Lundi voru gyđingar, t.d. Herbert Pundik, sem síđar varđ ţekktur sem ritstjóri danska dagblađsins Politiken, en einnig sem gyđingurinn og síonistinn Pundik sem barđist í frelsisstríđinu 1948 í Palestínu. Ţangađ fór Olaf aldrei. Olaf fékk ađ ganga í den Danske Brigade, hersveit Dana í Svíţjóđ, ţar sem mjög fáum gyđingum var leyft ađ vera međ. Ţađ ríktu miklir frodómar. Olaf slapp í gegnum nálaraugađ enda var hann ljóshćrđur og arískari í útliti en t.d. flestir danskir međlimir Waffen-SS á stríđsárunum. Heim kominn gekk hann í DKP, Danmarks Kommunistiske Parti.

Sjálfur hafđi Olsen flúiđ til Svíţjóđar vegna slíkrar hóphyggju smámenna, sem flokkast saman undir einhverja vafasama foringjum og skammstöfun á flokki í nafni "allra" og einhverrar byltingar sem er ađeins annađ nafn á blóđbađi. Slíkir hópar finna sér fljótt einhverja einstaklinga eđa hópa til ađ hatast út í, loka inni og drepa, ţví lausn ţeirra á vandamálum er alltaf ađ kenna öđrum um ţađ sem miđur fer og úthella blóđi ţeirra. Ţví kom ţađ mörgum á óvart áriđ 2012, er ţađ var afhjúpađ í Danmörku, ađ Olaf Olsen hefđi veriđ heimagangur í rússneska sendiráđinu í Kaupmannahöfn á árunum eftir síđari heimsstyrjöld. Ţar hafđi hann ţann starfa ađ útbúa spjaldskrá međ nöfnum Dana í menningar og lćrdómsheiminum, sem búast mátti viđ ađ samsinntu ekki hugsjónum ţeim sem Sovétríkin voru rekin eftir. Listinn óx og óx og taldi ađ lokum um 500 einstaklinga. Ekki nóg međ ţađ, Olaf skrifađi ćvikafla og ítarupplýsingar um 75 af ţessum Dönum á lista sínum, svo Rússar hefđu nćgar upplýsingar um mögulega andstćđinga, ef ţeir skyldu nú birtast einn góđan veđurdag á Strikinu, líkt og Ţjóđverjar höfđu gert áriđ 1940.

Olaf framdi landráđ međ ţví ađ stefna lífi samlanda sinna í hćttu, ef vera skyldi ađ Rússarnir kćmu og tćkju Danmörku. Ţađ gerđu Rússarnir reyndar aldrei, nema í draumaheimi sumra manna. Ţótt dönsk yfirvöld uppgötvuđu áriđ 1945 glćpsamlega ídeólógíska tómstundavinnu hálfgyđinglega stúdentsins međ aldanska nafniđ Olsen í rússneska sendiráđinu, ţá komst Olaf hjá ţví ađ vera lögsóttur og dćmdur fyrir landráđ, ţví hann átti líklega góđa ađ og var ekki lögráđa er hann framdi glćpinn. Á ţessum árum urđu menn ekki lögráđa fyrr en ţeir urđu 21 árs.

Sjálfur bar Olaf Olsen ţví viđ áriđ 2012, ađ hann sći eftir gerđum sínum, en hann hefđi á ţeim tíma veriđ " en ung, glad og naiv kommunist". Ţetta sagđi hann fyrst ţegar fjölmiđlar greindu frá athöfnum hans og hann leysti frá skjóđunni í viđtalsgrein í Jyllands-Posten (sjá hér), og sagđi nánar frá athöfnum sem upphaflega var lýst ónafngreindum í mikilli skýrslu um Kalda Stríđiđ og leyniţjónustur Dana (PET-rapporten) sem út kom í fjölda binda áriđ 2009. Ţađ voru reyndar svo margir ađrir, án ţess ţó ađ starfa fyrir erlend ríki, sem taliđ var ađ gćtu stefnt öryggi Danmerkur í hćttu. Olaf ţurfti greinilega, einhverra hluta vegna, ađ sanna trúnađ sinn viđ "málstađinn" betur en ađrir. Hugsanlega hefur ćtterni hans ţar átt einhvern hlut ađ máli.

olsen-olaf.jpgŢess ber ađ geta, ađ Olaf hélt áfram ađ sporđrenna pylsum eins og hann gerđi í Lundi til ađ falla inn í hópinn. Áriđ 1949, skömmu eftir ađ hann skráđi samlanda sína fyrir sovéska leyniţjónustu og međan ađ gyđingaofsóknir Stalíns voru sem ákafastar, ritađi Olaf Olsen grein í tímaritiđ Sovjet i Dag. Grein ţessi bar titilinn 'Er der jřdeforfřlgelser i Sovjetunionen?'. Ţegar GPU (fyrirrennari KGB) myrti listamanninn Solomon Michoels, ţegar ríkisleikhúsi gyđinga í Moskvu var lokađ, ţegar gyđingum voru settar skorđur til náms viđ háskóla og ţúsundir gyđinga voru fangelsađar og sendar í fangabúđir, ţá skrifađi Olaf Olsen, ađ yfirlýsingar um ţessa erfiđleika fyrir gyđingana vćru ađeins "illkvittiđ og fjarstćđukennt slúđur" ... "ţví vitaskuld vćru ekki gyđingaofsóknir í Sovétríkjunum. Sérhver, sem hefđi ađeins grundvallarţekkingu á kommúnistískri kenningu og sovét-rússneskri ţjóđernispólitík, mćtti skilja, ađ hvers konar kynţáttafordómar vćru algjörlega óhugsanlegir í Sovétríkjunum", og enn fremur skrifađi hann ađ sovéskir gyđingar vćru "frjálsari en gyđingar í nokkru öđru landi". (Sovjet i Dag, juli-august 1947).

Viđ sem höfđum Olsen sem lćrimeistara fórum ekki varkosta af ţví ađ hann taldi sig vera mikinn "kommúnista". Sagđi hann gjarnan frá langvinnri baráttu sinni viđ dönsk skattayfirvöld, sem ekki vildu gefa honum og öđrum húmanistum skattaafslátt á bókakaup sem tengdust frćđunum, en slíkan frádrátt gátu danskir lćknar löngum skrifađ á skattaframtaliđ og fengiđ góđan frádrátt. Lengi lifi byltingin!

5354300-dansk-historiker-udleverede-navne-til-sovjet-olaf-olsen.jpg

Fyrir kommúnista var Olaf sćmilega sáttur viđ hirđir og kóngafólk. Hér er hann nýkominn af fundi og orđuveitingu hjá Danadrottningu.

Hina blindu sýn á Sovétinu virđist Olsen hafa varđveitt vel ţegar hann var ekki í baráttu viđ skattayfirvöldin, ţví um miđbik 9. áratugarins var hann og miđaldafornleifadeildin viđ Árósarháskóla, sem ţá var undir stjórn Else Roesdal cand.art. í miklu samstarfi viđ háskólann í Leníngrad og viđ frekar frumstćtt "menntafólk" viđ háskólann ţar í borg, sem m.a. höfđu sent samstarfsmann sinn, gyđinginn Leo S. Klein í Gúlag fyrir ţćr sakir ađ hann vćri hommi.

Mér var m.a. bođiđ ađ fara til Nowgorod til ađ grafa í verkefni í  ţessu samstarfi. Ég afţakkađi strax gott bođ, enda var ég upptekinn viđ eigin rannsóknir á Íslandi og ţurfti ţví ekki ađ skýra afstöđu mína til Sovétríkjanna eđa ađ ég á menntaskólaárum mínum hefđi gengiđ međ jakkamerki sem á stóđ "Let my people go". Leo Klein, sem ég hef skrifađ um áđur (sjá hér), lifđi af vist sína í gúlaginu. Ţegar Klein kom í síđari fyrirlestraferđ sína til Kaupmannahafnar í lok 10. áratugarins, bjó ég á Vandkunsten 6, beint á móti húsinu ţar sem fornleifadeild háskólans í Kaupmannahöfn var lengi vel til húsa. Ég fór til ađ hitta aftur ţennan merka mann og fékk blađamann á Berlingske Tidende til ađ rćđa viđ hann og skrifa grein um hann. Mjög fáir mćttu á fyrirlestur hans. Ţessi auma mćting varđ til ţess ađ Olaf Olsen, sem reyndar var ekki sjálfur viđstaddur fyrirlesturinn, skammađist út í stúdenta í stúdentablađi Hafnarháskóla. Hann kallađi ţađ skandal ađ svo fáir hefđu komiđ til ađ hlýđa á hinn merka mann. Ţá var mér nú hugsađ til ţess samstarfs sem Olsen hafđi haft viđ háskólann í Leníngrad, međan Leo Klein sat í Gúlaginu, ţangađ sem samstarfsmenn Olsens og Else Roesdahls lektors á Afdeling for Middelalder-Arkćologi í Árósum höfđu sent hann.

Eftir 006 vodka-class ár Olsens í ţjónustu Sovétríkjanna, ţegar hann var "ungur og einfaldur", hófst glćsilegur ferill í frćđimennskunni. Sumir hafa ţó sagt viđ mig ađ Olsen hafi veriđ meiri "pólitíkus" en frćđimađur. Ekki legg ég neitt mat á ţađ. Olsen skrifađi merka kandídatsritgerđ um tukthús og barnavinnuhús Kristjáns konungs 4. Síđan kom doktorsritgerđin og 1971 var hann settur prófessor nýrrar deildar fyrir miđaldafornleifafrćđi viđ Árósarháskóla. Átti hann allan heiđurinn ađ stofnun ţeirrar deildar. Ţekktastur var Olsen fyrir rannsóknir sínar á Skulderlev-skipunum sem grafin voru upp í kví í Hróarskeldufirđi á 7. áratug síđustu aldar. Sömuleiđis varđ hann ţekktur fyrir rannsóknir sínar á Víkinavirkinu Fyrkat nćrri Hobro á Jótlandi, ţar sem hann uppgötvađi m.a. ađ stođirnar fyrir ytri stođarholur skálanna á Fyrkat og Trelleborg á Sjálandi hefđu veriđ hallandi. Ţetta breytti algjörlega ţeirri hugmynd sem menn höfđu áđur haft um útlit húsanna. Nákvćmar rannsóknir á stođarholunum fékk Olaf til ađ skrifa grein, sem var skyldulesning og bar hún heitiđ Rabies Archeologorum. Ţar predikađi Olsen ađ fornleifafrćđingar ćttu ađ skilja ákveđinn hluta fornleifa eftir í jörđu til ađ fornleifafrćđingar framtíđarinnar gćtu fariđ í saumana á ţví sem ađrir gerđu međ betri ađferđum og meiri ţekkingu.

Olaf Olsen var ekki ţessi klisjukennda gerđ af Indiana Jones-fornleifafrćđingum, sveittum og skítugum í mismunandi ćvintýralegum rannsóknarleiđöngrum. Olsen var hvítflibbafornleifafrćđingur, sem oft er einkenni sagnfrćđinga sem gerast fornleifafrćđingar - eđa fornleifafrćđinga sem gerast sagnfrćđingar. Olsen stjórnađi m.a. rannsóknum á Řm kloster á Austur-Jótlandi. Eitt sumariđ, áđur en ég hóf nám í Árósum, starfađi ţar viđ rannsóknina bandarískur stúdent John Kudlik ađ nafni. Kudlik fékk nóg af snyrtimennsku Olsens, sem gekk í hvítum buxum og hvítum strigaskóm, sem aldrei virtust óhreinkast. Einn votviđradag ţegar menn sátu og átu nesti sitt tók Kudlik sig til og hnođađi drullukúlu á milli handanna og settist viđ fćtur prófessors Olsens og gerđi sér lítiđ fyrir og smurđi hvíta strigaskó Olsens međ forinni og sagđi sísona: "I really hate how you can keep you shoes so fuc... clean". Olaf Olsen svarađi stutt og laggott: "Well".

Áriđ 1981 fékk Olsen stöđu Ţjóđminjavarđar Dana og gegndi hann ţeirri stöđu međ glćsibrag fram til ársins 1995. Ekki voru ţó allir ánćgđir međ Olsen, sem varđ samnefnari mikils pólítísks niđurskurđar á Ţjóđminjasafni Dana, ţar sem safniđ losađi safniđ viđ vesalinga og hálfdrćttinga í frćđunum sem bara höfđu setiđ ţar árum saman og ţegiđ laun og aldrei áorkađ nokkru í frćđunum sem um var talandi. Gekk Olaf á ţessum árum međal sumra hatursmanna sinna undir nafninu 0-Olsen (Núll Olsen). Kom ţetta nú ađallega af ţví ađ hann undirritađi bréf O.Olsen.

Síđari ferđ Olafs Olsens til Íslands lagđi hann í áriđ 1994. Ţá var haldinn fundur Ţjóđminjavarđa Norđurlandanna í Borgarnesi, og sá ég og annar starfsmađur Ţjóđminjasafns Íslands um undirbúning stefnunnar. Ráđstefnunni í Borgarnesi lauk međ skemmtiför um Snćfellsnes, sem var Olsen mjög eftirminnileg. Daginn eftir var haldin veisla Ţórs Magnússonar ţjóđminjavarđar á Hótel Holti, sem sló út allt í mat og drykk sem áđur hafđi sést á ráđstefnum ţjóđminjavarđanna. Villigćs var í matinn og hélt finnski ţjóđminjavörđurinn mikla lofrćđu um veisluna í eftir-eftirrétt. Viđ sem um undirbúning fundarins höfđum séđ, prísuđum okkur sćla fyrir ađ hafa haldiđ öllu innan fjárveitingarinnar til fundarins. Ţeirri ánćgju stútađi Ţór svo fyrir okkur međ ţví ađ panta dýrasta koníakiđ á Íslandi og vindla á línuna í koníakstofu Hótel Holts. Hann leit ekki einu sinni á verđiđ i verđlistanum sem ţjónninn afhenti honum. Sjaldan hef ég fengiđ svo gott koníak en naut ţess ekki sem skyldi.

h_ndtryk.jpg

Áriđ 2014 tók Olsen viđ verđlaunum afhentum af Danadrottningu. Bernskubrekin, ţegar hann setti t.d. Niels Bohr á lista fyrir Rússana, komu ekki ađ sök.

Međan Guđmundur Magnússon var settur ţjóđminjavörđur, ţegar menntamálaráđuneytiđ íhugađi hvađ gera skyldi viđ Ţór Magnússon sem hafđi veriđ vikiđ frá um tíma af brýnni nauđsyn, fór ég nokkrum sinnum á fundi ţjóđminjavarđa Norđurlanda sem stađgengill Guđmundar. Ég var eitt sinn staddur í Kaupmannahöfn og hafđi tilkynnt fjarvistir mínar úr einum af hádegisverđunum á Ţjóđminjasafni Dana á milli fundahalda. Ég ţurfti ađ hitta góđan vin minn, sagnfrćđinginn og blađamanninn Bent Blüdnikow, á kaffihúsi rétt hjá safninu. Olsen, sem líklegast var enn ekki búinn ađ gleyma ţví ađ ég var ekki lengur nemandi hans á fyrsta ári sem byrtist bjúgnefnađur á fyrsta fund ársins í studienćvnet, spurđi mig af hverju ég kćmi ekki međ í mat, og sagđi ég honum frá ţví. Varđ hann ţá mjög önugur og gat ekki setiđ á sér og kallađi vin minn Bent frekar ljótum nafni (den Bandit).

Vissi ég vel, ađ Olsen var ekki hlýtt til Blüdnikows sem ítrekađ hafđi gagnrýnt Olsen opinberlega í greinum í Weekendavisen, fyrir stjórn útgáfu danska alfrćđiritsins. Gagnrýnin var mestmegnis fyrir ađ ekki vćri skrifađ rétt, eđa yfirleitt nokkuđ af viti um samband danskra kommúnista viđ viđ herrana í Moskvu á tímum kalda stríđsins. Olaf Olsen hafi oft orđiđ fyrir orrahríđ Blüdnikows um menn sem ekki höfđu gert upp viđ blakka fortíđ sína sem skósveinar herranna í Moskvuborg. Kom ţessi fundur minn međ Blüdnikow aftur til tals á einum fínasta veitingastađ Kaupmannahafnar, Restaurant Els, ţegar kona Olafs, Agnete Olsen, spyr mig um tengsl mín viđ Bent Blüdnikow. Skýrđi ég hreinskilningslega frá ţví, enda getur mađur vel veriđ vinur tveggja manna, ţó svo ađ ţeir séu óvinir - nema ađ mađur sé illa haldiđ og sćrt hópdýr sem lifir eftir mottóinu "óvinir vina minna eru óvini mínir".

Eitt af síđustu verkum Olafs Olsens sem ţjóđminjavarđar tengdust einnig Íslandi. Olaf gaf góđfúslega leyfi sitt, sem ţjóđminjavörđur Dana, til ađ silfursjóđur sem fannst ađ sögn ađ Miđhúsum austur á landi yrđi rannsakađur á vegum Ţjóđminjasafns Dana eftir ađ breskur sérfrćđingur í silfri víkingaaldar hélt ţví fram ađ eitthvađ vćri bogiđ viđ sjóđinn (og heldur hann ţví enn fram, nú síđast í skýrslu frá einum af alţjóđlegu Víkingafundunum). Sú rannsókn Ţjóđminjasafns Dana er samkvćmt öđrum breskum sérfrćđingum einskis virđi (sjá hér). Niđurstöđur rannsóknarinnar á Nationalmuseet i Kaupmannahöfn voru settar fram í fjölmiđlum af sérsveit Ţórs Magnússonar, á ţann hátt, ađ halda mćtti ađ danska rannsóknin stađfesti ađ sjóđurinn vćri allur frá söguöld. Svo er nú ekki og fölsuđu ţrír íslenskir einstaklingar í raun niđurstöđur danska ţjóđminjasafnsins. Nokkru árum síđar ţegar ég var búsettur í Kaupmannahöfn, greindi ég Olsen frá afleiđingum sem ţessi mistúlkun íslenskra embćttismanna, sem hvorki voru lćsir á dönsku né almenna siđsemi. Var hann mjög leiđur yfir útkomunni og sagđist aldrei hafa veitt leyfiđ ef hann hefđi vitađ hvernig niđurstađa rannsóknarinnar var misnotuđ. Meira gerđi hann nú ekki og ţótt mér ţađ miđur.

348218.jpg

Nokkru síđar var ég aftur í síma- og bréfasambandi viđ Olsen, sem ég hitti reyndar endrum og ein á gangi í Kaupmannahöfn, ţar sem hann og kona hans voru lengi međ íbúđ ekki langt frá ţar sem ég bjó um tíma á Vandkunsten númer 6, 4. hćđ til hćgri. Oft keypti hann blóm hjá blómasala sem á ţeim árum var á Vandkunsten, í húsinu viđ hliđina á húsinu sem ég bjó í. Viđ rannsóknir mínar á afdrifum gyđinga sem sendir höfđu veriđ úr landi og í dauđann af dönskum yfirvöldum á stríđsárunum (sem ađ hluta til voru gefnar út í bókinni Medaljens Bagside, 2005, sem má finna á góđum íslenskum bókasöfnum), rakst ég á upplýsingar um gyđinginn Dr.jur. Wilhelm Lewinski (f. 1903), sósíalista og jafnvel marxista, sem m.a. reyndi ađ komast til Íslands eđa Fćreyja. Kom í ljós í skjölum dönsku ríkislögreglunnar, ađ fađir Olsens og móđir höfđu tekiđ Lewinski upp á arma sér, og bjó hann m.a. hjá ţeim um tíma áđur en honum tókst ađ komast til Suđur-Ameríku, n.t. Kólombíu. Foreldrar Olafs hýstu reyndar nokkra pólitíska flóttamenn, bćđi gyđinga og ađra á heimili sínu í Árósum. Olaf skrifađi mér 17. júní áriđ 1997 og sagđi ađ Wilhelm Lewinski hefđi komiđ sem ferđamađur 10 árum fyrr og heimsótt móđur Olafs, Agnete Bing Olsen. Ţá hefđi Lewinski íhugađ ađ flytja til Kaliforníu, ţar sem dóttir hans bjó. Reyndar bjó Lewinski ţá í Chicago og andađist áriđ 1989.

ok_-_olaf_olsen_29551154_2012-07-15t22_20_42.jpg

Síđast hitti ég Olsen áriđ 2011 um haustiđ, ţegar haldiđ var upp á 40 ára afmćli Miđaldadeildarinnar í Árósum. Hann hafđi tíma til ađ rćđa lítillega viđ mig og spurđi mig hvernig gengi. Ekki órađi mig ţá fyrir ţví ađ hann myndi komast í sviđsljósiđ ári síđar sem eini danski njósnarinn á kaldstríđsárunum sem hengdur var út í fjölmiđlum eftir rannsóknir á ţeim kafla í ljótri sögu Danmörku á 20. öld.

Ekki minnkađi hróđur hans í öđrum ţjóđfélagsstigum, ţrátt fyrir bernskubrekin, ţví hann var verđlaunađur af sjálfri Danadrottningu áriđ 2013. Síđustu tvö árin gáfu fćturnir sig og hann var bundinn viđ hjólastól og hefur örugglega ţótt ţađ bölvanlegt ţekki ég hann rétt. Höfuđiđ var víst alveg i orden ađ sögn frćnda hans eins og sumra vina hans sem ég hef talađ viđ. Leiđinlegt hefur honum öruggleg ţótt, hvernig deildin hans gamla viđ Árósarháskóla var sođin saman viđ ađrar deildir, ţannig ađ nafn hennar er eiginlega ekki lengur til, og kennsla og kennarar í miđaldafornleifafrćđi í Árósum eru ekki af sömu gćđum og fyrr. Af er ţađ sem áđur var, en lengi mátti sjá hvert stefndi. Hlutirnir visna ţegar engin er nćringin og ég biđ engan eftirmanna Olsens á deildinni afsökunar á ţeirri skođun minni, og segi hana alveg kinnrođalaust.

Eftir ţessa Sögu Ólafs flugumanns hins Austrćna, og sama hvađ mönnum ţykir nú um Olaf Olsen, ţá er ţađ mín skođun ađ ţetta hafi á margan hátt veriđ mjög merkilegur karl, og ekkert verri ţótt honum hefđi orđiđ á í messunni fyrr á lífsleiđinni. Humanum errare est, auđvitađ mismikiđ ţó.

Olaf Olsen verđur borinn til grafar viđ kirkjuna á Alrř nćrri Horsens nk fimmtudag. Á eyjunni bjó hann lengi ásamt annari konu sinni, sagnfrćđingnum Agnete Olsen, sem lifir mann sinn.

fyrkat_m_llegaard_plaque_olaf_olsen_ajb.jpg


Var Mökkurkálfi Snorra Sturlusonar skyldur gólem gyđinga?

Fornleifur er hálfgjört nátttröll, og einn af ţessum körlum sem er kominn á ţann aldur er ţeir telja sig nćr alvitra og ţurfi ţví ekki ađ hlusta á sér yngra fólk, og ţađan ađ síđur ađ hafa áhuga á ţví sem ţađ er ađ gera í frćđunum.

Ţótt Leifur sé oft afar ţurr á manninn og algjör sleggja ţegar kemur ađ gangrýni á augljósa vit og rökleysu, ţá hefur hann gaman ađ ţví ađ kynna sér hvađ ungviđiđ skrifar og hugsar, ţó ţađ sé sjaldnast af nokkru viti. Ungviđinu hefur auđvitađ alls ekki fariđ aftur. Ţađ hefur miklu meiri möguleika en viđ sem erum handan viđ 50 ára múrinn höfđum á ţeirra aldri. En ćvintýramennska í frćđunum er greinilega aftur komin í tísku.

Einn af ţeim ungu frćđimönnum sem vinna međ fornan íslenskan menningararf er Richard Cole. Ritverk hans hef ég skrifađ um áđur (sjá hér). Ţetta er greinilega upprennandi frćđimađur. Mér ţykir mjög gaman ađ lesa ţađ sem Richard Cole skrifar. Hann skrifar vel og á fallegri ensku, og er jafnframt stútfullur af nýjum hugmyndum sem engum, eđa fáum, hefur dottiđ í hug ađ tengja saman vegna íhaldssemi í frćđunum. Á ég ţar fyrst og fremst viđ íslenska sérfrćđinga í rituđum arfi ţjóđarinnar, sem alltaf virđast vera ađ skrifa um ţađ sama. Er hugsandi ađ ekki sé hćgt ađ mjólka meira úr júgrum hins ritađa ţjóđararfs?

Um daginn fékk ég pata af ţremur nýjum frćđigreinum eftir Cole, ţar sem ég fylgist međ frćđimennsku hans á Academia.edu

Ég hef nćrlesiđ eina af hinum nýju greinum Coles sem hann kallar The French Connection, or Ţórr versus the Golem og hana má lesa hér. Fjallar greinin um hugsanleg tengsl frásagna af Mökkurkálfa í Snorra Eddu viđ fyrirbćriđ golem (hér kallađur gólem) í Gyđingdómi:

Ţannig er Mökkurkálfa lýst í Eddu:

"Ţá gerđu jötnar mann á Grjóttúnagörđum af leiri, ok var hann níu rasta hár, en ţriggja breiđr undir hönd, en ekki fengu ţeir hjarta svá mikit, at honum sómđi, fyrr en ţeir tóku úr meri nökkurri, ok varđ honum ţar eigi stöđugt, ţá er Ţórr kom... Á ađra hliđ [jötunsins Hrungnis] stóđ leirjötunninn, er nefndr er Mökkurkálfi, ok var hann allhrćddr. Svá er sagt, at hann meig, er hann sá Ţór."

Richard Cole gerir ţví einnig skóna, ađ trémađur sá sem er lífgađur međ mannshjarta og sendur til ađ drepa vandrćđaskáld í Ţorleifs ţćtti Jarlsskálds, sé einnig undir einhvers konar áhrifum frá gólemasögu gyđinga, eđa réttara sagt úr sagnaheimi gyđinga.

"En nú er ţar til ađ taka er Hákon jarl er, ađ honum batnađi hins mesta meinlćtis en ţađ segja sumir menn ađ hann yrđi aldrei samur mađur og áđur og vildi jarl nú gjarna hefna Ţorleifi ţessar smánar ef hann gćti, heitir nú á fulltrúa sína, Ţorgerđi Hörgabrúđi og Irpu systur hennar, ađ reka ţann galdur út til Íslands ađ Ţorleifi ynni ađ fullu og fćrir ţeim miklar fórnir og gekk til fréttar. En er hann fékk ţá frétt er honum líkađi lét hann taka einn rekabút og gera úr trémann og međ fjölkynngi og atkvćđum jarls en tröllskap og fítonsanda ţeirra systra lét hann drepa einn mann og taka úr hjartađ og láta í ţennan trémann og fćrđu síđan í föt og gáfu nafn og kölluđu Ţorgarđ og mögnuđu hann međ svo miklum fjandans krafti ađ hann gekk og mćlti viđ menn, komu honum síđan í skip og sendu hann út til Íslands ţess erindis ađ drepa Ţorleif jarlaskáld. Gyrti Hákon hann atgeir ţeim er hann hafđi tekiđ úr hofi ţeirra systra og Hörgi hafđi átt."

Margt er mjög áhugavert í grein Coles, en Cole segir hins vegar ekki nćgilega vel ţróunarsögu gólemsins i sagnaheimi gyđinga. Ýmsu er ţar ábótavant. Tilgátan stendur á leirfótum.

Orđiđ golem (ft. golomim) kemur afar sjaldan fyrir í helgum ritum gyđinga. Í Sálmunum (139:16), kemur orđiđ galmi, (ţ.e. góleminn minn) fyrir og er ţýtt sem ómyndađ efni;

Augu ţín sáu mig,er ég enn var ómyndađ efni,
ćvidagar voru ákveđnir
og allir skráđir í bók ţína,
áđur en nokkur ţeirra var til orđinn

Í Sálmunum er vitaskuld ekki veriđ ađ skrifa um leirrisa miđalda. Í Mishnah, munnlegum arfi Gyđingdóms kemur orđiđ fyrir sem skilgreining á ósiđmenntađri persónu. Í nútíma hebresku (Ivrit) er orđiđ einnig notađ um fólk sem er illa gefiđ eđa hjálpalaust og í jiddísku er orđiđ goylem notađ um fólk sem er klunnalegt, illa gefiđ og seint til skilning, sbr. orđiđ "vanskapađur" sem lengi var notađ í Íslensku. Orđiđ kemur fyrir í Talmud, (Talmud eru skýringar og frásagnir byggđar á Torah, lögunum (Mósebókunum), nánar tiltekiđ í  hinum babýlonska Talmud (Bavli). Í Talmud er orđiđ notađ til ađ lýsa ţví ađ Adam hennar Evu var upphaflega veriđ skapađur af guđi sem gólem (sjá Sanhedrin (ţingi) 38b í Talmud Bavli (hér á ensku): Adam var hnođađur saman í formlaust hýđi og var hann myndađur úr leir eđa mold.

54451_1258941.jpg

Samkunduhúsiđ í Worms áđur en nasistar eyđilögđu byggingarnar. Elsti hluti ţeirra var frá 11. öld. Ţarna veltu menn fyrir sér gólemum, en ekki til ţess ađ búa ţá til, heldur til ađ sýna fram á tilgangsleysi ţess, ţar sem slík sköpunarverk voru vanskapnađur og ekki Guđiđ ţóknanlegur.

worms_synagogue_rubble_1258942.jpg

900 ára Guđshús rústir einar eftir eyđileggingu nasista. Trúleysiđ er systir eyđileggingarinnar.

Sumir frćđimenn telja ađ á miđöldum Evrópu hafi brot úr sköpunarsögunni Sefer Yetzirah í hinum babýlónska Talmud veriđ ţaullesin af gyđingum til ađ reyna ađ skapa sér gólem. En ţađ er ţó algjörlega ósönnuđ tilgáta, sem byggir á frásögum sem eru skráđar löngu eftir miđaldir!  Ţađ er ekki fyrr en á 12. öld e. Kr. ađ fróđir menn telja, ađ eiginleg lýsing á ţví hvernig hćgt er ađ búa  sér til eđa vekja upp gólem hafi veriđ sett á bókfell.  En galli er á gjöf Njarđar, ef svo má ađ orđi komast. Ţá lýsingu er ađ finna í fyrsta hluta Sodei Rezyya (einnig kallađ Sode Raza, Sefer Sode raze semukhim eđa Sefer Sode razaya), sem kallađur var Sod Ma'aseh Bereshit (ţ.e. leyndardómar sköpunarinnar). Ţađ rit var sagt vera eftir rabbí Eleazar ben Judah ben Kalonymus (1165–1230) í Worms í Ţýskalandi. En vandamáliđ er aftur á móti, ađ fráögn hans og ritiđ Sode Raza ţekkist ađeins úr bókinni Sefer Razi'el ha-Gadol (Bók hins stóra [erkiengils] Raziels [Raziel ţýđir leyndardómar Guđs]) sem fyrst kom út í Amsterdam áriđ 1701 (sjá hér). Segir útgefandi ţess rits, ađ hann hafi lesiđ rit rabbí Eleazars frá Worms í frönsku riti sem hann kallar Images des Lettres de l'Alphabet, sem er hins vegar ekki til á okkar tímum - og hefur ugglaust aldrei veriđ til.

Í Ţýskalandi og Miđ-Evrópu á 17. öld fer ađ bera mjög á lýsingum á rabbínum sem skópu gólem, en elsta lýsingin sem til er af manni sem á ađ hafa framiđ slíkan verknađ er ţó ekki til frá ţví fyrr en um miđja 16. öld, er rabbíni og mikill kabbalisti og dulspekimeistari, Eliyahu Ba'al Shem (1550-1583) í Chelm (bć suđaustur af Lublin í Póllandi nútímans) mun hafa reynt fyrir sér í ţeim efnum.

Cole gleymir ţví miđur ađ nefna Elías í Chelm, og sömuleiđis ađ ađeins eru sárafáar upplýsingar til um gólema og sköpun manna á gólemum frá ţví ađ orđiđ gólem er ritađ í elstu ritum gyđingdóms fram á miđaldir í Ţýskalandi.

Cole gleymir einnig ađ draga inn ákvćđi Avodah Zarah samningsins í Talmud. Samningurinn fjallar um skurđgođadýrkun (Avodah Zarah ţýđir bókstaflega útlensk eđa framandi dýrkun, ţ.e. dýrkun hjáguđa eđa og skurđgođadýrkun). Sköpun/gerđ gólema er skýlaust brot á Avodah Zarah.

Lćknirinn, heimspekingurinn, skáldiđ og rabbíinn Rambam (sem er skammstöfun á Rabbeinu Moshe Ben Maimon, ţ.e. rabbí Móses Maimonsson; Hann er einnig kallađur ), sem upp var á 12. og 13. öld (1137-1204), skrifađi í einu rita sinna Moreh Nevukhim (sem ţýđist best sem Leiđbeiningar fyrir ráđalausa; Hér er hćgt er ađ skođa handrit frá 14. öld af ţessu riti sem skrifađ var í Barcelona og sem er varđveitt í Kaupmannahöfn) um Avodah Zarah. Rambam er mjög gagnrýninn á alls kyns skurđgođadýrkun, helgimyndir og notkun ţeirra í gyđingdómi.

Maimonides er ađ minna lesendur sína og samtímamenn á ákvćđi Aodah Zarah og virđist jafnvel undir áhrifum frá Íslam í algjörri andúđ sinni á skurđgođadýrkun (sem viđ sjáum enn á okkar dögum í úrkynjuđu formi ţegar ISIS brýtur og sprengir gođ annarra trúarbragđa), eđa ţegar Ţorgeir Ljósvetningagođi kastađi  í fossinn. Ţess vegna kemur spánskt fyrir sjónir, ţegar Rambam kemur fyrir í rituđum heimildum í miđöldum í Miđ-Evrópu, ţar sem ţví er haldiđ fram ađ hann hafi búiđ til svo kallađa humunculi (smákarla) úr leir. Ţarna er örugglega um misskilning 17. aldar manna, ţví ekkert slíkt hefur  Rambam skrifađ um eđa látiđ eftir sig. En viđ vitum hins vegar, ađ múslímskir heimspekingar og lćknar og alkemistar veltu fyrir sér möguleikanum á ţví ađ skapa líf á ónáttúrulegan hátt, t.d. í glerflösku.  Hindurvitni 17. aldar spurđu ekki af heimildarýni. Sögur hjátrúarfullra gyđinga í Póllandi og Ţýskalandi á 17. öld um kukl Rambams eru líklega ekkert annađ en svar ţeirra viđ mjög strangri afstöđu hins stóra rabbína til skurđgođadýrkunar, sem "helgir" menn međal gyđinga í Miđevrópu voru greinilega farnir ađ stunda á miđöldum.

Josef De Medigo

Hér skal einnig nefndur til sögunnar sefardíski rabbíninn, heimsspekingurinn, stjarnfrćđingurinn, stćrđfrćđingurinn og tónlistafrćđingurinn Jósef Solomo Qandia Delmedigo, einnig kallađur Joseph Salomo Del Medigo (1591-1655). Hann fćddist a eyjunni fögru Krít (ég hef eitt sinn skrifađ litla grein ţar sem honum bregđur fyrir). Hann var m.a. lćknir í Vilnu (Vilnius), rabbíni í Prag, Amsterdam, Hamborg og Glückstadt, ţar sem Hallgrímur Pétursson dvaldist nokkrum árum síđar (sjá hér), Frankfurt am Main og í Prag, ţar sem Del Medigo lést. Hann lćrđi stjarnfrćđi hjá Galileo di Galilei í Padua og lćrđi einnig viđ háskóla í Kaíró og Istambul. Í ritum sínum greini Jósef Del Medigo aldrei frá neinni gólem-hefđ í sefardískum gyđingdómi, en nefnir í ritgerđ sem varđveist hefur, hvernig sögur af gólemum séu algengar í Ţýskalandi á hans dögum.

Richard Cole nefnir ekki Jósef Delmedigo í grein sinni, og ţykir mér ţađ furđu sćta. Delmedigo sýnir okkur nefnilega ađ gólemar, sem leirrisar, eru líklega sköpunarverk rabbína í Ţýskalandi á miđöldum. Margt gćti frekar bent til ţess ađ góleminn, leirrisi sá sem Cole er ađ hugsa um sem "ćttingja" Mökkurkálfs, hafi í raun fyrst orđiđ til á miđöldum og eigi sér enga stođ eđa uppruna í elstu ritum, bókum eđa lögum gyđingdóms.  Viđ getum međ góđri ástćđu leyft okkur ađ leika međ ţá hugmynd, ađ ţegar gyđingar á miđöldum voru spurđir um hvađ orđiđ gólem ţýddi, ţá hafi ţeim veriđ svara vant, en svo leitađ til germanskra og slavneskra ćvintýra um leir- og drullukarla til ađ skýra betur hiđ dularfulla fyrirbćri gólem.

Ekki ćtla ég ţó alveg ađ útiloka ađ einhverjar sögur um miđaldagólem Evrópu hafi borist til Íslands frá Frakklandi eins og Cole vill halda, en ţá hefđi hann átt ađ segja lesendum sínum betur frá sögu gólema og t.d. ađ trékarlinn í Ţorleifs ţćtti Jarlsskálds, (sem er varđveitt elst frá byrjun 14. aldar), sem einhver hefur gaukađ ađ honum upplýsingum um. Trékarlinn var ekki kvenkyns vera eins og ţađ fyrirbćri sem Cole segir skáldiđ Salomon Ibn Gabirol (réttu nafni Shelomo [Salomon] ben Yehuda ibn Gabirol) hafi skapađ. Sagan af Ibn Gabirol sem skapađi kvenkyns veru er heldur ekki frá tímum Gabirols sjálfs, ţ.e. fyrri hluta 11. aldar, heldur er ţađ miklu seinni heimild sem orđiđ hafa til í Ashkenaz (Ţýskalandi). Ţađ er ţví afar ólíklegt ađ ţeir Norđmenn sem voru viđ nám í St. Victor skólanum í París, og sem hugsanlega ţekktu til verka og ljóđa Ibn Gabirols á 13. öld hafi heyrt um gyđinglega sögur af manngerđum leirrisum, og hafi síđan sagt forvitnum forföđur mínum, Snorra Sturlusyni, frá ţeim, sem svo bjó til úr sögunni Mökkurkálfa. 

Mig grunar, ađ Cole verđi ađ leggja ađeins betri rćkt á tímasetningar og upprunaleika heimilda, sem og ađ reyna ekki ađ blanda saman sögulegum viđburđum og ţjóđsögum frá mismunandi tímum án ţess ađ hćgt sé ađ sýna fram á bein tengsl ţeirra.  Ţađ er nćr ómögulegt, ađ álykta ađ Snorri Sturluson hafi heyrt af gólem/mökkurrisum hjá mönnum í Noregi sem lćrđu viđ St. Victorsskóla. Viđ vitum ekki hvort heimildir um gólem-gerđ hafi veriđ til í St. Victor. Bók Eleazars ben Judah, sem nefnir einn slíkan, er ađeins til í handriti frá 1701. Og ţó ibn Gabirol hafi veriđ ţekktur međal lćrđra í París á 12. og 13. öld, er ekkert sem sýnir fram á franskir klerkar hafi veriđ ađ velta fyrir sér leirkarla eđa drullukökugerđ. Ţví miđur, merde, eins og Frakkar segja!!

Ég held ađ viđ ćttum ekki ađ leggja of mikiđ í ţekkingu manna á Íslandi á Gyđingdómi á 12. og 13. öld. og allra síst ađ fara út í miklar vangaveltur a la Einar Pálsson eđa í líkingu viđ Keltaţvađriđ sem tröllríđur einnig frćđunum. Ţađ er svo langsótt. Mađurinn fékk oft sömu hugmyndirnar á mismunandi stöđum á jörđinni, án ţess ađ nokkur tengsl séu sjáanleg.  Ţađ geta mannfrćđingar og ţjóđfrćđingar frćtt ykkur betur um en ég. Ég er bara fornleifatröll. Tröll voru t.d. víđa til. Menn geta notađ mikinn tíma til ađ finna einhver tengsl. En ţegar Mökkurkálfi og spýtukarl eru heimfćrđir á gólem verđa menn ađ vera mjög vel ađ sér í gyđingdómi og sagnaheimi gyđinga, og finna sér mun fróđari rabbína sér til ađstođar en Cole hefur fundiđ.

Ég kaupi ţví alls ekki tilgátu Richards Coles í grein hans The French Connection, or Ţórr versus the Golem, ţó hún sé mjög áhugaverđ og vissulega skemmtileg. En hún stendur á leirfótum.

Hér býđur Fornleifur ađ lokum í bíó. Myndin sem sýnd verđur er Der Golem, wie er in die Welt kam, sem var gerđ áriđ 1920 af Paul Wegener og Carl Boese; Lék Wegener sjálfur góleminn. Wegener gerđi einnig Gólemmynd áriđ 1914 sem frumflutt var áriđ 1915. Sú kvikmynd er ađ mestu týnd, en hér má finna brot úr henni.

 


Húsiđ međ stjörnuna

jacobsen_mao_um_1921_1257543.jpg

Stundum getur mađur orđiđ langţreyttur á ţrálátu rugli. Ţađ á t.d. viđ rugliđ í blađakonu einni á Iceland Review og í mýtusmiđ sem hún hefur gert ađ sannleiksvitni um ađ húsiđ í Austurstrćti 9 í Reykjavík hafi veriđ reist af "gyđingnum Agli Jacobsen". Sjá hér.

Margir ferđamenn sem til Reykjavíkur koma hrífast af Jacobsenshúsinu međ stjörnuna og margir, og sér í lagi gyđingar, spyrja sig af hverju Davíđsstjarnan sé á húsinu og halda um stund ađ ţarna gćti hafa veriđ samkunduhús gyđinga.

Áriđ 2008 hafđi Oren nokkur frá Ísrael samband viđ Iceland Review til ađ fá skýringu á stjörnunni í Austurstrćti. Oren er reyndar Oren Asaf (f. 1979), og er listamađur sem var á Íslandi um tíma viđ listsköpun.

Honum var svarađ af blađakonu á Iceland Review, ađ forstöđumađur Torfusamtakanna, Snorri Freyr Hilmarsson, hefđi upplýst hana ađ húsiđ hefđi veriđ byggt af Agli Jacobsen sem hafi veriđ danskur gyđingur. Egil Jacobsen var ţó hvorki gyđingur né af gyđingaćttum  eins og lesa má hér, hér og ekki síst hér.

Hafđi ég ţví samband viđ blađakonuna á sínum tíma, sem ekki vildi breyta upplýsingunum. Í janúar sl. leiđrétti ég misskilninginn í athugasemd á vefsíđu Icelandic Review. Ţađ var fjarlćgt eftir skamma stund. Ég setti inn athugasemd í dag og býst harđlega viđ ađ hún verđi fjarlćgđ, ţví blessuđ blađakonan var af ţeirri gerđinni sem ekki getur viđurkennt mistök sín fyrir nokkurn hlut.

Ég skýrđi máliđ út fyrir Oren Asaf á sínum tíma. En enn stendur á vefsíđu Iceland Review, ađ Snorri Freyr Hilmarsson, sem er menntađur leikmyndahönnuđur, segi húsiđ hafa veriđ reist af gyđingnum Agli Jacobsen. Sannleiksvitni Iceland Review um Austurstrćti 9, Snorri Freyr Hilmarsson, er reyndar einn af hugmyndasmiđunum á bak viđ leikmyndabćinn Blufftown viđ Selfoss, sem ég afgreiddi hér í blogggrein um daginn. Bölvađ rugl er ţví auđsjáanlega sérgrein hans.

Vonandi getur Icelandic Review látiđ af Gróusagnaframleiđslu og sögufölsun sinni í framtíđinni. En kannski er ţetta vandamál á blađinu (sjá hér).


Skítafréttamennska á RÚV, enn einu sinni

fr_20150324_011320_1256984.jpg

Róbert Jóhannsson "fréttamađur" á RÚV birtir frétt sem hann kallar "Gyđingurinn hafđi trú á Hitler". Ţar heldur hann ţví fram ađ gyđingur, sem keypti málverk af Hitler, hafi veriđ listaverkasali.

Samuel Morgenstern í Vín, sem keypti og seldi um tíma myndir Hitlers í byrjun 20. aldar, átti rammagerđ og sérćfđi sig í glerrömmum. Hann var ekki listaverkasali frekar en Sigurđur Einarsson var fjármálasnillingur. En Róbert Jóhannsson fréttamađur á RÚV heldur ţví fram ađ Morgenstern hafi veriđ listaverkasali. Ţví er einnig haldiđ fram í grein ţeirri sem Róbert skrifar á vef RÚV, ađ verk Hitler hafi veriđ seld auđugum gyđingum. Ţetta er líka fölsun á stađreyndum. Síđan er ţví haldiđ fram ađ Samuel Morgenstern hafi lenti í ţrćlabúđunum í Lodz og látist ţar. Í Lodz var gettó, eitt af 1150 slíkum um alla Evrópu sem Ţjóđverjar fyrirskipuđu, til ađ létta sér smölun gyđinga í fanga-, ţrćla- og útrýmingarbúđir sínar.

hitler_vatslitamynd.jpgGyđingurinn Morgenstern hafđi hafđi ekki "trú á Hitler." Hann keypti ađeins myndir hans til ađ selja fólki sem hafđi áhuga á frekar gerilsneyddri borgaralegri list sem leit vel út í glerramma. Einn kaupenda var t.d. lögfrćđingur af gyđingaćttum.  Landslagsmyndin viđ fréttina um uppbođ á klunnalegri blómamynd eftir Hitler í Los Angeles, er reyndar međ ţeim betri "póstkortum" međ hendi Hitlers sem ég hef séđ. En ekki er heldur hćgt ađ sjá ađ myndin sé merkt Hitler. Ţegar betur er ađ gáđ, ţá hefur Róbert Jóhannsson lyft myndinni af myndvef EPA, ţar sem kemur mjög greinilega fram, ađ ekkert sanni ađ ţessi landslagsmynd sé eftir Hitler:

"epa00827356 This is one of a collection of 21 watercolours attributed to Adolf Hitler which are to be sold at auction in Cornwall, England Tuesday 26th September 2006. They are judged to be authentic because they are similar to other known work by the Nazi dictator. They are believed to have been painted between 1915 and 1918 on the border of France and Belgium. This one is a landscape in Le Flaquet. EPA/HO"

Er ekki lágmarkskrafa ađ fréttamenn á RÚV séu gćddir lágmarks heimildarýni? Greinilega ekki.

0_16023331_303_00.jpg

Heimildarýni RÚV hefđi hentađ vel í 3. Ríkinu.

Hin ósmekklega fyrirsögn Róberts Jóhanssonar lýsir dómgreindarleysi og heimsku hans eđa prófarkalesara RÚV. Ákveđna greininn á "Gyđingurinn" í fyrirsögn greinarinnar má skilja ţannig ađ gyđingar almennt hafi haft trú á Hitler. Ef fréttamađurinn á RÚV hefđi kunnađ íslensku hefđi hann skrifađ "Gyđingurinn sem hafđi trú á listamanninum Hitler". Morgenstern hafđi vitaskuld ekki minnstu hugmynd um ađ "listamađurinn" yrđi skrímsli 20-30 árum síđar.

Rammasalinn Morgenstern seldi myndir líkt og rammasalar gera, og ţađ er oftast ekki mikil list. Menn ţurftu ekki ađ vera í nánu sambandi viđ ţá sem mađur selur list eftir.


Fyrstu trúarsamkomur gyđinga á Íslandi

yom_kippur_reykjavik1940.jpg

schwab_and_wallis_reykjavik_1941_yom_kippur_1256672.jpg

Nú er hlaupiđ sport í ađ byggja hof ásatrúarmanna og moskur múslíma. Samkunduhús gyđinga vantar - en ţađ mun koma - og á bćjarins bestu lóđ. Lóđin mun vitanlega ekki kosta neitt, og peningarnir koma, en ekki er gott ađ vita hvađan. Gyđinga- hatriđ er ţegar til stađar, svo menn geta sparađ viđ sig svínsblóđ og hausa.

Fyrir langa löngu skrifađi ég í DV um fyrstu trúarlegu samkomu gyđinga á Íslandi. Hún var haldin í Gúttó í Reykjavík áriđ 1940. (Sjá ţađ sem ég hef áđur skrifađ um ţann atburđ hér, hér, hér og hér).

Í Gúttó söfnuđust saman flóttamenn af gyđingaćttum frá Austurríki og Ţýskaland. Ţeir höfđu allra náđugast fengiđ landvistarleyfi á Íslandi, og héldu Jom Kippur, Friđţćgingardaginn, hátíđlegan međ breskum hermönnum sem voru gyđingar. Enginn rabbíni kom međ Bretum til Íslands. Kom ţađ ţví m.a. í hlut kantors (forsöngvara), Alfred Cohen frá Leeds (sem síđar breytti um nafn og hét Alf Conway og settist ađ í Kanada) ađ stjórna fyrstu trúarhátíđ gyđinga á Íslandi. Alfred Cohen sést á myndinni hér fyrir neđan. Efst er hópmynd sem Sigurđur Guđmundsson ljósmyndari tók af ţáttakendum í Jom Kippur guđsţjónustunni 1940 og á litlu myndinni er Harry Schwab, sem ég ţekkti og Bernhard Wallis frá Sheffield.

alfie_cohen.jpg

Ţegar Bandaríkjamenn leystu Breta smám saman af hólmi 1941-1942, komu einnig margir gyđingar međ Bandaríkjaher. Bandarísk heryfirvöld sinntu betur trúarminnihlutum herdeilda sinna en Bretar, og hingađ komu prestar hinna ýmsu kirkjudeilda, sem í hernum eru kallađir chaplains, og einnig rabbínarnir. Sumir af prestum kaţólikka og annarra kristinna kirkjudeilda komu til landsins til lengri dvalar, en rabbínarnir dvöldu ađeins stuttan tíma í senn og var flogiđ eđa siglt međ andans menn til Íslands skömmu fyrir helstu hátíđir gyđinga.

1941_rosh_hashana_1256664.jpg

Breskir og bandarískir hermenn af gyđingaćttum fyrir utan Gamla Iđnađarskólann í Vonarstrćti á Rosh Hashanah (Nýárshátíđinni) haustiđ 1941, nánar tiltekiđ 22. september 1941. Myndin er úr safni Philips Bortnicks, sem er mađurinn međ lođhúfuna og lođkragann sem stendur viđ hliđ hávaxins yfirmanns sem var herlćknir í Bandaríkjaher. Philip Bortnick hvílir hćgri hönd sína á Breta sem hét Alvin Miller. Ýmsir bresku hermannanna á ţessari mynd tóku einnig ţátt í Jom Kippur samkomunni áriđ 1940. Tvo ţeirra talađi ég viđ áđur en ţeir fóru yfir móđuna miklu.

Ţó svo ađ enginn vćri rabbíni vćri alla jafnan einhver til ađ leiđa bćnahald bandarísku gyđinganna. Hermenn Bandaríkjanna á Reykjavíkursvćđinu, sem voru gyđingar, komu saman á ýmsum stöđum. Fyrst međ Bretum í gamla Iđnađarskólanum 1941, líklegast í Bađstofunni, útskornum gildaskála Iđnađarmannafélagsins (sem reyndar eyđilagđist í bruna áriđ 1986, en bađstofan var endurbyggđ eftir teikningum og myndum).

Einnig voru haldnar guđsţjónustur, shabbatsbćnir, í bragga í Camp Laugarnes, sem kallađur var Men's Recreation Hut. Camp Laugarnes var norđaustan viđ Kirkjusand umhverfis Holdsveikraspítalann sem Bretar tóku í notkun sem herspítala. í Camp Laugarnes var haldin vikuleg guđsţjónusta kl. 19.30 á föstudögum og var ţađ auglýst í The White Falcon:

"Jewish Faith. The Jewish Service will be held each Friday in the Men's Recreation Hut, Camp Laugarnes, at 1930 hrs."

troops-iceland_1256676.jpg

Ţegar Bandaríkjamenn voru komnir međ meira liđ, voru guđsţjónustur haldnar víđar, og t.d. í Elliđaárvogi Camp Baldurshaga. Um ţann stađ var ort:

Dear Old Baldurshagi
(Sung to "Roll Out the Barrel")


  Dear old Baldurshagi,  
  Oh! what a hell of a dump.  
  Rocks and hills all craggy,  
  Stulkas to slap on the rump.  
  If we ever leave here,  
  Our thoughts will wander once more,  
  Thoughts of building Montezuma,  
  On Iceland´s chilly shore.  

Tekiđ skal fram ađ gyđingar slógu mikiđ í rassinn á íslenskum stúlkum, en einnig fóru fram shabbatbćnir í spítalakampi sem var stađsettur i Ásum viđ Helgafell í Mosfellssveit. Ţar má enn sjá stóra vatnstanka og rústir sjúkrahússins, sem gekk undir nafninu 208th general Hospital og áriđ 1942 var haldin samkoma í kampi sem lá viđ Reykjavíkurflugvöll.

barracks.jpgBraggar undir Öskjuhlíđ

large.jpg

Fyrsti rabbíninn sem stýrđi trúarlegri athöfn á Íslandi, svo vitađ sé, kom ţannig á vegum Bandaríkjahers haustiđ 1942. Hann hét Júlíus Amos Leibert og var nokkuđ merkilegur karl sem stóđ fyrir nútímalegan gyđingdóm. Í nćstu fćrslu Fornleifs verđur lítillega sagt frá rabbí Leibert.

Mynd: Kantorinn Benjamin Rubenfeld (Bandaríkjaher) hámar hér í sig matzot (hin ósýrđu brauđ) á Pesach Seder í Reykjavík 1942 (1. apríl 1942). Mig grunar ađ Sederinn hafi fariđ fram á Hótel Borg. 

ben_rubenfeld_pesach_iceland_1942.jpg


Nćsta síđa ť

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband