Hvalbein í og á húsum

    Alls staðar í heiminum, þar sem menning tengdist áður fyrr hvölum, hvalreka eða hvalveiðum, hafa menn nýtt afurðir hvalsins til hins ýtrasta. Þar með talið til húsbygginga.

Íslendingar, norrænir menn á Grænlandi, Inúítar, Indíánar, Hollendingar, Bretar, Þjóðverjar (aðallega í Brimum), Maóríar, Japanir ásamt öðrum þjóðum hafa allir nýtt hvalakjálka, rifbein, hryggjaliði og önnur bein í byggingar, sem sperrur, rafta og jafnvel sem stoðir. Hryggjarliðir hafa orðið að stólum og hnöllum og þannig mæti lengi telja.

Þegar á 17. öld veiddu Hollendingar manna mest hval. Það þekktist í Hollandi að hvalbein væru notuð í girðingar eða hlið, líkt og síðar á Holtsetalandi (Holstein). Hvalbein, nánar tiltekið kjálkar, voru mikið notuð í hlið og gerði í Brimum (Bremen).

Olaus Magnus sýnir á ristum í verki sínu Historia de gentibus septentrionalibus frá 1555 hús byggð úr hvalbeinum.

I Whitby Norður-Jórvíkurskíri á Englandi var þessi hlaða eða skemma rifin á 4. áratug síðustu aldar. Kjálkabein úr stórum skíðishvölum hafa verið nýtt sem sperrur í braggann. Ekki er húsið mikið frábrugðið kjálkahúsinu í verki Olaus Magnusar (Sjá frekar hér).

Sá siður Hollendinga að hengja neðri kjálka úr stórhvelum, sér í lagi skíðishvölum, utan á hús er vel þekktur, og við þekkjum þessa notkun hvalbein einna best vegna hins mikla myndlistaarfs þeirra frá 17. og 18. öld.

Utan á gamla ráðhúsinu í Amsterdam, sem brann til kaldra kola árið 1651, héngu mikil kjálkabörð í járnkeðju. Málarinn Pieter Janszoon Saenredam málaði olíumálverk af húsinu árið 1657 eftir minni eða eldra verki) (stækkið myndina efst til að sjá smáatriðin eða farið hingað til að láta heillast).

Riddarasalurinn (Ridderzaal) í Haag í Hollandi var miðaldabygging sem byggður var á miðöldum. Í dag er hann hluti af svokölluðum Binnenhof (Innri Garði), þar sem hollenska þinghúsið er er í dag. Um miðja 17. öld máluðu tveir listamenn bygginguna og tvö kjálkabein úr skíðishval sem hengd voru á bygginguna árið 1619. Seinni tíma listfræðingar hafa kallað þetta bein búrhvals, sem er tannhvalur, en greinilegt er að þarna hanga kjálkabörð skíðishvals. Aftaka fór fram við húsið árið 1619 og mynd stungin í kopar af þeim viðburði. Þar sjást hvalbeinin ekki, þannig að þau hljóta að hafa verið hengd á bygginguna síðar en 1619.

 

Í ráðhússal í Haarlem í Hollandi hanga þessir veglegu hvalskjálkar. Þau voru flutt til Hollands frá eyjunni Waiigat (Vindrassgati), sem Jan Huyghen frá Linschoten tók með sér til Hollands úr merkri ferð sem hann fór með Willem Barentsz til Novu Zemblu árið 1595. Í miklu yngri ráðhúsum í Norður-Þýskalandi héngu einnig hvalbein og voru t.d. notuð sem ljósakrónur (sjá hér).

Víða í Hollandi hefur það lengi tíðkast að menn settu fallega úthöggna steina á gafl húsa sinna. Gaflsteinar þessir báru gjarna nafn eiganda eða einhverja mynd sem lýsti eigandanum eða starfi hans. Á pakkhúsi frá 18. öld í Amsterdam, sem því miður var rifið árið 1973, hékk þessi steinn : með áletruninni : HET WALVIS BEEN IS NU STEEN. Síðar var steininum komið fyrir á öðru húsi. Kannski hafa hvalaafurðir einhverju sinni verið geymdar í pakkhúsinu á Haarlemmer Houttuinen númer 195-99 (sjá myndina hér fyrir neðan). Gatan fékk nafn sitt af tréverslunum og viðargeymslum Amsterdamborgar sem voru staðsettar þarna frá því á 17. öld, þegar svæðið lá í útjaðri borgarinnar. þar sem minnst eldhætta var af byggingaefninu sem þar var geymt.

Hvalbeinin sem héngu á húsum í Hollandi hafa að öllum líkindum átt að sýna fólki stærð sköpunarverka Guðs. Þau sýndu einnig mátt og megin verslunar og umsvifa Hollendinga á gullöld lýðveldis þeirra á 17. öld, þegar hvalaafurðir voru sóttar til fjarlægra slóða. Beinin voru líklegast til vitnis um þá mikilvægu verslun sem Hollendingar stunduðu og þann iðnað sem tengdist henni. En alltaf var trúarlegur grunnur. Alli könnuðust við söguna af Jónasi í hvalnum. Í beinunum sáu menn einnig sönnun þess að hvalir gætu hæglega gleypt menn.

Jónas stígur út úr hval í þorsklíki. Málverk frá 1595 eftir Jan Breughel eldri. Málverkið hangir í Gamla Pinachotekinu í München.

Annars staðar gerðist það að hvalbein voru hengd upp vegna þess að hvalreki varð. Það gerðist t.d við Litla Belti í Danmörku, þegar stórhveli rak þar á land þann 30. apríl árið 1603. Hvalbein, kjálki og voru hengd upp í kirkjunni í Middelfart og eru þar enn.

 

Í borginni Verona á Ítalíu hangir rifbein úr litlum hval yfir borgarhliðinu.

Athugasemdir

[Kristján Sveinsson (IP-tala skráð) 25.5.2015 kl. 12:42]

Um 1970 var bylt bæjarstæðinu á Litla-Krók á Skaga er tún var sléttað á þessu gamla býli sem síðast var búið á í lok 17. aldar svo kunnugt sé. Hverja sögu verður að segja eins og hún gekk til og því miður fóru engar rannsóknir fram á rústum bæjar og útihúsa á Litla-Króki áður en þeim var rutt og allt sléttað. Man ég vel hvalbein sem þarna komu í ljós og urðu sum að leikföngum okkar krakka. Hryggjarliður úr stórhveli sem borað hafði verið í gegnum, líklega fyrir taum, hafði sennilega þjónað sem mjaltahnallur. Annað bein, flatt að lögun, var líklega reka. Rifbein úr stórhveli komu þarna upp líka.

Og það var nú það.

[FORNLEIFUR, 25.5.2015 kl. 13:29]

Að heyra svona sögu er eins og að fá spark í minn stóra fornleifakvið. Þakka þér kærlega fyrir þessa upplýsingar, sem ég vona að menn bæti sem fyrst við fornleifaskrá fyrir Skagaströnd.

Fornleifarannsóknir hafa vissulega líka leitt í ljós mikla hvalamenningu Íslendinga. Á Svalbarði við Þistilfjörð rannsökuðu Bandaríkjamenn og Kanadamaður fornleifar í lok 9. áratugar síðustu aldar. Þar fannst þó nokkuð mikið magn af hvalbeinum og einnig ummerki um að menn hafi gert áhöld úr hvalbeini.

Á Stöng í Þjórsárdal hefur meira að segja einnig fundist hvalbein http://fornleifur.blog.is/blog/fornleifur/entry/1196966/. Engin vafi leikur á því að Íslendingar hafa ávallt verið hvalveiðiþjóð menningarlega séð.

[Kristján Sveinsson (IP-tala skráð) 25.5.2015 kl. 20:27]

Áreiðanlega varð Íslendingum fyrri tíma ekki minna úr hvalrekum en hvalveiðum fyrr á tíð, Fornleifur góður. Ekki er langt síðan bláhvalshræ rak á Skaga og hefur maður heyrt ávæning af því að bein hans hafi orðið bitbein hvalavina og kannski skiljanlegt því það er ekki á hverjum degi að kostur er á hverri bláhvalsbeinagrind.

Þjóðsaga er til af hvalreka sem magnaður var upp á Skaga með þessari vísum (og er stafsetningu Íslenszkra þjóðsagna og ævintýra haldið):
Láttu reka reiður, ríkur,
ef þú getur,
brátt undir björgin ytri
Borgar-Grímur á morgun.

Var kveðskapnum beint að Grími huldumanni í Grímsborg við Ketu og tilefnið að sultur svarf að Skagabúum. Grímur brást við vel og heyrðist kveða úr klettinum:
Reki reiður að landi
rétt að Ketusandi,
heljar bundin bandi
til bjargar lýð þurfandi.„En um morguninn eptir var rekinn reiðarhvalur mikill undir Ketubjörgum, og varð þar mörgum manni gagn að.“

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 25.5.2015 kl. 22:39]

Fornleifur er farinn að hátta, en bað mig að þakka fyrir þennan mikla fróðleik. Ég man eftir bláhvalsbeinagrindinni. Er búið að slá henni upp einhvers staðar? Sumir forfeður mínir bjuggu á Ketu á Skaga.

Þökk sé hvalnum og öðru úr iðrum hafsins að forfeður okkar tórðu þarna fyrir norðan. Hestastuldur og sauðaþjófnaður kom einnig til greina, en þegar það brást og maður hafði ekki verið hálshöggvinn eða settur í Bláturn, þá var hvalreki síðasta öryggið. Eins konar atvinnuleysisbætur. Enginn var verkfallsrétturinn þá né stéttarfélögin.