Bank, bank - er einhver heima?

Steinunn Kristjánsdóttir hefur víst afar frjótt ímyndunarafl. Enginn vafi leikur á því eftir "áralanga" leit hennar að klaustrum og sömuleiðis ef tekið er mið af hennar fyrri störfum sem oft hafa verið gagnrýnd hér á Fornleifi og léttvæg fundin (síðast fyrir tveimur dögum síðan).  Prófessorinn er því miður grillufangari og hlustar lítið á gangrýni. Eitt sinn þegar ég gangrýndi hana fyrir vanþekkingu á pening sem fannst á Skriðuklaustri (sjá hér), svaraði hún þessu til og viðurkenndi að það sem hún setti fram á riti væri ókannað og að hún hún væri haldin "áhugaleysi á myntum yfirhöfuð":

"Ég verð að viðurkenna að ég hef lítið skoðað þessa mynt og étið upp allt það sem um hana hefur verið sagt, án þess að kanna það sjálf. Sennilega er það af áhugaleysi á myntum yfirhöfuð. Ég skrifaði heldur ekki þennan texta sem birtur á heimasíðunni og þú vísar til. Hins vegar ber ég alla ábyrgð á því sem stendur í rannsóknarskýrslum uppgraftarins. Það er hárrétt hjá þér.

Ég mun að sjálfsögðu breyta umfjölluninni um myntina í bókarhandritinu, en þætti gott ef þú gætir bent mér á heimildir til þess að vísa til í því sambandi? Þú vísar til nokkurra undir færslunni en þær eru því miður ekki fáanlegar hér á landi. Ég hef hingað til stuðst við grein Antons Holts í Árbók 1986. Ég sé það vel núna að krossinn er alls ekki Möltukross, það hefði ég alveg átt að þekkja. Ég er aftur á móti ekki vel læs á miðaldatexta yfirhöfuð.

Er það rétt skilið hjá mér að þú vilt meina að þetta sé ekki reiknimynt heldur gjaldmiðill? En hún er þá alla vega frönsk og slegin á 15. öld (eða fyrr?)? Mér finnst gatið á henni grunsamlegt - eins og að hún hafi frekar notuð sem hálsmen, kannski eftir að notkun hennar sem gjaldmiðils var hætt. Kannast þú við slíkt?

Tilgáta Steinunnar Kristjánsdóttur um Valþjófstaðarhurðina nú flokkast fyrst og fremst undir vangaveltur og ekkert annað. Vandamálið er hins vegar að hún talar líkt og hún hafi fundið hinn heilaga sannleika, eitt skipti fyrir öll. Eintómar spurningar og viðtengingarháttur verða aldrei ein og sér að undirstöðum undir góða tilgátu. Ekkert í tilgátusmíð Steinunnar er fornleifafræði og þar að auki sjáum við hér dæmi um afar furðulega sagnfræði sem í vantar heilu kaflana. Danir eiga sér vísu um fólk, en aðallega börn, sem setja fram algjörlega tilhæfulausar spurningar og ósannanlegar.

Hvis og hvis min røv er spids og fyldt med marmelade og stundum heyrist þessi gerð: Hvis og hvis, min røv var spids og flydt med limonade, så ville alle suge den og nej, hvor blev de glade! Oft uppgötvar maður að Danir eiga erfitt með að skilja þennan góða vísdóm og læt ég því flakka góða skýringu á ensku: If there are too many unknowns in a hypothetical, the chance of it being true is zero, just like the hypothetical situation of "an ass being pointy and filled with marmalade."

Hefði ég getað bjargað Steinunni?

Ég hefði hins vegar getað notað dýrmætan tíma minn, til að leiðrétta ruglið í Steinunni. Hún bauð mér einu sinni að lesa bók sína um Skriðuklaustur. Það gerði hún allra vinsamlegast árið árið 2012 án þess að bjóða borgun fyrir og ritaði eftirfarandi.

Ef þú hefur áhuga og tíma, þá þætti mér gott ef þú gætir lesið yfir allt bókarhandritið og bent mér á það sem betur má fara. Láttu mig endilega vita ef það er mögulegt".

Ég afþakkaði vitanlega boðið. Ég treysti því að fólk með prófessorstitil við HÍ sem stundar rannsóknir á klaustrum á miðöldum geti lesið miðaldatexta, latínu og annað sem hjálpað getur upp á skilninginn. En þegar prófessorar eru ekki vel læsir á miðaldatexta yfirhöfuð er víst lítið hægt að gera fyrir þá nema að eyða miklum tíma og kostnaði. Þess vegna hugnaðist mér ekki að koma að yfirlestri á bók Steinunnar um Skriðuklaustur, og ekki hefur hún beðið mig um að lesa nýja bók sína. 

Ég hef hins vegar bent henni á greinar mínar á Fornleifi. En Steinunn virðist ekki hafa tekið tillit til þeirra né greinar Guðrúnar Ásu Grímsdóttur í Árbók Fornleifafélagsins.

Í HÍ er mörgu ábótavant og er óþarfi að koma inn á það hér. En ég er nú alvarlega í vafa um hæfni sumra þeirra sem kenna við þennan háskóla. fornleifafræði

Ég er hræddur um að prófessor Steinunn hafi líklega reist sér veglegan Valþjófsstaðarhurðarás um öxl, og muni áður finnast steinninn í Steinunni heldur en öruggur uppruni Valþjófsstaðarhurðar. Hef ég sannspurt að nú vafri kollegar okkar beggja um landið með forn dyragöt að bera við Valþjófsstaðarhurðarfjalir. Mun drekinn á hurðinni hafa orðið fár við og bitið nokkra, þó engan til ólífis. Femínistar telja víst að drekinn á hurðinni sé kvenkyns og samkynhneigð. Ég trúi því auðvitað mátulega eins öllu öðru sem femínistar og genderfræðingar segja. Ég tel hins vegar næsta víst að ljónið á hurðinni sé gay (hommaljón). Trúið mér, þetta er algjörlega óundirbyggð tilgáta. Henni mun ugglaust vaxa fiskur um hrygg. Hins vegar tel ég alveg útilokað að kona hafi skorið lágmyndir Valþjófstaðarhurðarinnar út. Tryllist nú fjöldinn...

Þar að auki má að lokum nefna, að hurð eins og sú sem varðveittist á Valþjófstað er skreytt veraldlegu myndefni sem klausturreglur völdu nær aldrei fyrir klaustur sín og kirkjuhurðir eða dyraumbúnað. En myndmálið er nú í raun mun meiri vísun í Biblíuna en Steinunn telur. Þá var heilagur Georg helsti drekabaninn þegar það var ekki Jesús sjálfur. Drekabanar eru algengt myndefni á dyraumbúnaði, hurðum og hurðahringum og sýnir baráttu hins góða við hið illa (Sjá t.d. hér). Einnig verður að benda sjáandi mönnum á að enn glæsilegri útskurð (en þann sem við sjáum á Valþjófstaðarhurð) er að finna á stafkirkjum í Noregi frá sama tíma og Valþjófstaðarhurðin, og voru þær kirkjur ekki klausturkirkjur.

Þar sem ekki er hægt að sjá ljón á skildi riddarans, er ómögulegt að komast að þeirri niðurstöðu að myndmálið á dyrunum sé vísun í meintan afa Jóns Loftssonar, Magnús Noregskonung. Hans skjöldur mun hafa borið ljónsmynd, en það gera skildirnir á Valþjófstaðarhurðinni ekki. Steinunn les einfaldlega of mikið út úr textum enda ekki vel læs á miðaldatexta yfirhöfuð.

Pax vobiscum

Lok lok og læs

Er hurðin að klaustrinu fundin?

Athugasemdir

[Jón Steinar Ragnarsson, 22.10.2017 kl. 13:09]

Ég þykist nú sjá ljón á efri hurðinni. Ef kristið, þá vísar það væntanlega í Heilagan Georg eða Markús, en það er líklega tómt bull.

Hurðin er vafalítið úr stafkirkju finnst mér; ég hef skoðað þær nokkrar í noregi.

Ég kemst ekki hjá því að álykta að minnin í myndinni séu úr völsungasögu,eða álíka, þótt ég muni lítið ur henni. Sigurður fáfnisbani drap allavega drekann Regin og tók úr honum hjartað og við að bragða blóðið skildi hann hvað fugl var að segja honum. Sagan er til víða í misjöfnum útgáfum. Fuglinn bendir til einhvers, þótt líklega sé hann hvorki Hugin né Muninn.

Drekinn á neðri myndinni lítur alveg eins út og ljónið í efri mynd. Mér finnst minnin geti verið heiðin eða blanda tveggja siða. Mer finnst sjálfum ölíklegt að hurðin sé skorin út hér. Meistarabragurinn á neðri skildinum segir mér það, þótt ég geti alveg haft rangt fyrir mer.

Þetta eru allavega mín tvö sent (með gati) um þessa hurð. 

[FORNLEIFUR, 22.10.2017 kl. 13:19]

Jón Steinar, ég gef þér ágæta einkunn fyrir þetta. Ég held að þú sért nærri raunveruleikanum en prof. Steinunn.

[Jón Steinar Ragnarsson, 22.10.2017 kl. 13:19]

Útskurðurinn á neðri hluta hurðarinnar er mjög þróaður og stærðfræðilegur. Grunnurinn eru fjórir samofnir hringir sem hljóta að vera gerðir með sirkli. 

Er ekki með bókina hjá mér, en í bókinni Gamle Trehus, er farið lauslega yfir þróun þessa útskurðar frá drekaímyndum á víkingatíma yfir í eitthvað hlutlausara og ornamental síðar.

[Jón Steinar Ragnarsson, 22.10.2017 kl. 13:28]

Kannski eru þarna Jörmungandur sjálfur, Loki Þór og Fenrisúlfur. Hvað veit ég. :)

[FORNLEIFUR, 22.10.2017 kl. 13:31]

Ja, nú vilja örugglega allar kirkjur átt hafa 1 stk. Valþjófstaðarhurð. Kannski er bisnessmöguleiki í þessu fyrir listasmið eins og þig. Tala nú ekki um útlendingana. Þeir gætu siglt heim á hurð frá þér. Ég tel víst, líkt og margir fræðimenn í Noregi, að margar Stafkirkjur í Noregi hafi verið smíðaðar á verkstæðum og síðar fluttar þangað sem þær voru reistar. Ég tel næsta víst að þessi hurð sé norsk og kannski hefur hún verið flutt til Íslands með "Ikea" stafkirkju. Reyndar er sagt frá flutningi viða í kirkju á Valþjófsstað í Íslendingasögum. Vona ég að Steinunn hafi ekki misst af því.

[Jón Steinar Ragnarsson, 22.10.2017 kl. 13:47]

Ég hef reyndar pælt í að köpíera neðri skjöldinn sem skartgrip. Ég bjó til taksvert af slíkum gripum hér forðum, sem voru hér í minjagripaflórunni. Skar meira að segja Þór út í þremur stærðum með leyfi Þjóðminjasafnsins og steypti í málm. Sá stæsti Presenteraður í litlum trékassa með hálmi. 

Krossinn á skildinum veldur mér smá heilabrotum, því hann gæti vísað í heilagan Georg, en ég veit ekki hversu próminent hann var í noregi.

Mér finnst augljóst að stafkirkjurnar hafi verið Ikeakirkjur. Ef maður skoðar t.d. Kirkjuna í Borgund, eða Urnes útskurðinn, þá er næsta öruggt að hún er samsett úr forunnum einingum. Súlur og útskurður eru of listileg til að vera gerð á staðnum. Borgund er lengst uppi i Lærdal og hæpið að menn hafi verið þar við fínlegan útskurð og rennismíði.

[FORNLEIFUR, 22.10.2017 kl. 14:03]

 Heilagur Jørgen var álíka vinsæll í Noregi og í Danmörku, þar sem margar kirkjur eru Sct. Jørgens kirkjur og var hann oft á tíðum höggvinn út í stein á yfirdyrahellum (tympanonum) í dönskum kirkjum.

[FORNLEIFUR, 22.10.2017 kl. 14:12]

... á rómönskum tíma.

[Jón Steinar Ragnarsson, 22.10.2017 kl. 14:40]

Fletti þessu upp. Sankt Jørgen aka Sankt Georg. Sami gaur. :)

[FORNLEIFUR, 22.10.2017 kl. 15:06]

Vel þekktur í Vatíkaninu og meðal skáta.

[Sæmundur G. Halldórsson , 22.10.2017 kl. 15:41]

Þeir sem hafa brennandi áhuga á heilögum Georg og baráttu hans við drekann sem táknar hinn myrku öfl geta lagt leið sína til Bæheims til kastala Franz Ferdinands, austurríska krónprinsins sem skotinn var ásamt sinni heitelskuðu í Sarajevo. Í kastalanum gefur að sjá "trófeur" prinsins. Hann stundaði veiðar á krónhjörtum og villisvínum sem voru nær því að teljast morðorgíur frekar en heiðarleg veiðimennska. Trúlega er það því í nafni sanngirni að í höllinni er kúlan sem banaði krónprinsinum líka höfð til sýnis. 

En það sem við brennum fyrir er Safn Heilags Georgs. Gestum er ekki sýnt nema tíundi hluti safnsins sem mun vera eitt hið stærsta í heimi. Íslenskur gestur getur ekki annað en hugsað til Valþjófsstaðahurðarinnar en að sjálfsögðu líka til Sigurðar Fáfnisbana og afreks hans sem Eddukvæði og Völsungasaga fræða okkur um.

Fyrst ég nefni túrisma þá eiga áhugasamir sem leið eiga um Rínarlönd endilega að príla upp á Drachenfels (Drekaflís í Þiðreks sögu af Bern) sem er að finna beint á móti Bad Godesberg sunnan við Bonn. Þar er skemmtilegur kastali, reyndar aðeins frá 19. öld. Og Fáfnir er það steinsteyptur. Gestir í kastalanum er síðan fræddir um sögu Sigurðar, Fáfnis og Rínargullsins sem nú mun líklega frekar vera að finna í Frankafurðu.

https://www.lonelyplanet.com/czech-republic/konopiste/attractions/st-george-museum/a/poi-sig/1242703/1324200

[Sæmundur G. Halldórsson , 22.10.2017 kl. 15:45]

Ritvillur: hin myrku öfl / sinni heittelskuðu / Gestum er sýndur 10. hluti safnsins / Fáfnir er þar steinsteyptur. / Gestir eru síðan fræddir..

En hvatki er missagt er í fræðum þessum, þá er skylt at hafa þat heldr, er sannara reynist.

[FORNLEIFUR, 22.10.2017 kl. 16:07]

Sæmundur, þessar færð þú fyrir þetta germanska innpot og villisvínin. Þær búa til góð Strudel, Eisenbein og sveppasósur. Sumar gætu örugglega skorið út hurð á þremur klukkustundum.

[Björn (IP-tala skráð) 22.10.2017 kl. 21:05]

Tilgátusagnfræði glumdi fyrir eyrum mér um leið og ég las grein Steinunnar. Ég hélt eitt augnablik að hún hefði fundið usb tengi á hurðinni og getað náð tengslum í ipadinum sínum og séð framan í hina fornu Oddaverja og aðra sem um dyrnar hafa gengið í gegnum aldirnar. Því miður verður hurðin hjúpuð gleymsku og þögn þótt aðeins sé með vísindalegum aðferðum hægt að vita með nokkurri vissu hvenær viðurinn óx sem hurðin er smíðuð úr. Annað er á valdi tilgátunnar nema að hennar sé getið og lýst á nákvæman hátt einhversstaðar í fornritum. 

[FORNLEIFUR, 22.10.2017 kl. 21:55]

Já Björn, Dendrókrónólógía gæti vel gefið upplýsingar um á hvaða tíma viðurinn óx. Væntanlega þyrfti ekki annað en að skanna yfirborð bakhliðarinnar og bera árhringina saman við birtar vaxtakúrfur í mismunandi trjám í löndunum í kringum Ísland. Það yrði fróðlegt.

Áður en ég las hver kyns þessi tesa Steinunnar var, var ég farinn að halda að hún hefði dottið í það í andaglasi. Alveg sama hvað IPaddan er biluð, hún gefur aldrei þau svör sem Steinunn telur sig hafa fundið. Ég tel það almenna kurteisi að tilynna henni það, svo þetta haldi ekki áfram.