Skálholtsskemmdarverkið

Í mikilli langloku um Þorláksbúð á Vísis.is, lýsir Bjarni Faust Einarsson kollega minn yfir skoðun sinni á Þorláksbúð hinni nýju. Enginn þarf að vaða í villu um, að flestir fornleifafræðingar á Íslandi, sem bera virðingu fyrir fræðunum sínum, líst illa á Þorláksbúð. Það á svo sannarlega við um Bjarna Einarsson, þó hann tjái sig seint um málið og þekki greinilega ekki alla enda þess. Ekki hafa nú samt margir fornleifafræðingar, aðrir en við Bjarni, lýst skoðun okkar opinberlega, nema ef vera skyldi Þjóðminjavörður. Hinir eru auðvitað allir lafhræddir við vald Fornleifaverndar Ríkisins, sem er hin eini sanni sökudólgur, því Fornleifavernd gaf leyfi til að viðundrið í Skálholti yrði byggt.

Í grein Bjarna á visir.is er greint frá fundi sem Fornleifavernd Ríkisins boðaði til í ársbyrjun 2012. Þann fund skrifaði ég um og hvatti menn til að fjölmenna á hann. Þá skrifaði ég mikið um Þorláksbúð og sýndi fram á hver tók ákvörðunina um bygginguna og hvar ábyrgðin lægi. Hún liggur algjörlega hjá Fornleifavernd ríkisins. Það hefur Menntamálaráðuneytið staðfest. Ég sendi ráðuneytinu fyrirspurn (sjá hér), henni var svarað á þennan hátt.

Bjarni (sjá mynd) greinir frá því að starfsmenn Fornleifaverndar Ríkisins hafi á fundinum ekki litið svo á að Þorláksbúð væri tilgátuhús, heldur eins konar skýli líkt og skýli það sem reist var á Stöng í Þjórsárdal árið 1957. Sú upplýsing stangst svo um munar á við þær upplýsingar sem fornminjavörður Suðurlands gaf við leyfisveitinguna. Uggi Ævarsson, skrifar ekkert slíkt í leyfisveitingu sinni eftir að hann hafði  greinilega fengið skipun frá yfirmanni sínum Kristínu Sigurðardóttur um hvað hann ætti að gera. Sjá einnig hér. Þetta sýnir greinilega, að fyrir utan að vera ekki starfi sínu vaxnir, þá þekkja starfsmenn Fornleifaverndar ekki sögu minjaverndar sem skyldi.

Skýlið sem reist var yfir Stöng árið 1957 er allt annars eðlis en smekkleysan í Skálholti. Það var m.a. reist fyrir tilstuðlan dr. Kristjáns Eldjárns yfir rústir sem voru rannsakaðar að hluta til (Þótt sumir teldu þær fullrannsakaða); til að koma í veg fyrir algjöra eyðileggingu þeirra. Þorláksbúð er hins vegar eyðilegging, sögufölsun úr gerviefnum, tímaskekkja, eyðsla á almannafé og smekkleysa í einni og sömu byggingunni. Hún er bautasteinn yfir póltíska spillingu og andlegan vanmátt íslenskrar minjavörslu.

Miðað við þann óskunda sem Fornleifavernd Ríkisins hefur haft í frammi varðandi Stöng sjá hér, hér og hér, þá ætti sú stofnun að hafa hægt um sig að nota skýlið á Stöng til að afsaka sig út úr fyrirbærinu við kirkjumúrinn í Skálholti. Þetta er ein lélegasta afsökun sem komið hefur frá Fornleifavernd Ríkisins.

Kjarni málslins er sá, að Þorláksbúð var reist í trássi við skýr ákvæði í lögum, en með leyfi frá Fornleifaverndar Ríkisins, sem á að fylgja þeim lögum en ekki að brjóta þau.

Þorláksbúð er ólögleg framkvæmd og hana þarf að fjarlægja, samkvæmt lögum og í leiðinni yfirmann fornminjavörslunnar sem einn bar ábyrgð á þessu ömurlega lögbroti.

Sjá einnig færslu hér í dag um spillinguna í fornleifavörslunni á síðasta áratug 20. aldar. Össur Skarphéðinsson umhverfisráðherra hringdi í Þjóðminjavörð og Náttúrvernd Ríkisins til að þjösna í gegn sumarbústað lyfsala nokkurs. Bústaðurinn var reistur ólöglega í Berufirði á Barðaströnd.

Fiat Lux - 4. hluti

Gotneskir ljósahjálmar, eða öllu heldur ljósahjálmar í gotneskum stíl, eru ekki einvörðungu áhugaverðir gripir fyrir listfræðinga eða David Hockney sem getur ekki teiknað þá eins vel og van Eyck. Fyrir fornleifafræðinga eru þessir gripir mjög mikilvæg heimild. Brot úr hjálmum og ljósahöldum frá 15. öld hafa meira að segja fundist í jörðu á Íslandi.

Selárdalshjálmurinn, sem hangir í geymslu á Þjóðminjasafninu, og var,  þegar ég vissi síðast til, ekki enn búinn að fá safnnúmer, er fegurstur þeirra hjálma sem eru upprunnir úr Niðurlöndum og eru enn til. Hann er "listfræðilegt viðundur", einstakur forngripur sem fyrir heppni varðveittist á hjara veraldar meðan allir aðrir af sömu gerð hurfu fyrir duttlunga tískustrauma og hirðuleysis. 

Aðrir heilir ljósahjálmar með sex eða 9 liljum (örmum) hafa varðveist á Ísland. Reyndar hefur tveimur þeirra verið „rænt" af Dönum og eru nú á Þjóðminjasafninu (Nationalmuseet) í Kaupmannahöfn. Síðast en ekki síst eru á Íslandi til margar ritaðar heimildir til um hjálmana og ljósastikur og í bronsi og messing í kirkjum. Máldagar kirkna eru allgóð heimild um fjölda slíkra hjálma á Íslandi.

Aðrir hjálmar í gotneskum stíl á Íslandi

Hjálmurinn á efstu mynd liggur í geymslu Þjóðminjasafns Dana.  Hann ber safnnúmerið NM D 8073. Hann er frá fyrri hluta 15. aldar og er skráður úr Hvammur kirke á Íslandi, sem er líklega Hvammskirkja í Dölum (Hvammssveit). Danski sjóliðsforinginn Daniel Bruun sem skrifaði mikilvægar lýsingar um Ísland keypti hjálminn og gaf á danska Þjóðminjasafnið.

Þennan hjálm er einnig að finna á Þjóðminjasafni Dana, hann hefur fengið safnnúmerið NM D 1025 a og var skráður inn í safnið árið 1876. Ég man ekki eftir því að hafa séð hann í nýlegri miðaldasýningu safnsins. Hann mun hafa komið úr kirkju á suðurhluta Íslands. Þessi glæsilegi hjálmur er frá miðri 15. öld og gæti verið þýskur frekar en niðurlenskur. María stendur efst með Jesúsbarnið og geislar af þeim. Ljónið á öðrum ljósahjálmum er reyndar annað tákn fyrir konunginn Krist sem notað var á síðmiðöldum og ljónið gat líka táknað kristna trú.

 

Þennan Ljónahjálm er að finna í Þjóðminjasafni og er frá Hvammi í Hvammssveit og hefur fengið safnnúmerið Þjms. 4528. Ljósahöldin, pípurnar og skálarnar eru um 100 árum yngri en stofninn. Greinilegt er því að gert hefur verið við hjálminn á 16. öld.

Þessi glæsilegi litli ljónahjálmur er einnig vel geymdur á Þjóðminjasafni Íslands og er verkið i honum náskylt verkinu í hjálminum í Selárdal. (Þjms. Vídalínssafn, V 138). Ekki er vitað úr hvaða kirkju hann hefur komið.

Hjálmar sem illa fór fyrir

Árið 1913 var lítill ljónahjálmur í kirkjunni í Skálmarnesmúla í Barðastrandarprófastdæmi samkvæmt kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar:

Hjálmur lítill úr kopar með 6 ljósaliljum litlum og ljónsmynd efst; hann er forn eins og staki stjakinn og kertakragarnir mjög líkir, en ljósapípurnar eru gegnskornar. 

Þetta sýnir okkur, að gotnesku hjálmarnir voru víðar til á Vestfjörðum en í Selárdal. Hjálmurinn, sem lýst var í Skálmarnesmúlakirkju af Matthíasi er nú, 100 árum síðar, ekki lengur í kirkjunni. Árið 1979 sá Þór Magnússon fyrrv. þjóðminjavörður ljósapípur með krönsum í gotneskum stíl af "ljósahjálmi eða ljósastjaka" í eigu Hrafnhildar Bergsteinsdóttur (Skúladóttur frá Skáleyjum). Það gætu eins hafa verið ljósapípur af stjaka sem einnig voru i kirkjunni árið 1913. Hrafnhildur á enn þessa ljósaskálar og notar þá sem kertastjaka. Hrafnhildur greindi mér frá því (26.3.2012), að um 1930, þegar foreldrar hennar, Bergsveinn Skúlason og Ingveldur Jóhannesdóttir, hófu búskap í Múla, hafi móðir hennar fundið þessa hluti liggjandi á öskuhaugnum í Múla. Víst má telja, að menn hafi kastað brotnum ljósahjálmi á hauginn, eftir að hann hefur eyðilagst í stormi sem braut kirkjuna á 3. tug 20. aldar. [Von er á mynd af gripunum]

Ljósahjálmur í Saurbæ á Rauðasandi, lagfærður eftir hremmingar. Ljósmynd Ari Ívarsson. 

 Veður eru sannarlega oft váleg fyrir vestan. Í aftakaveðri þann 31. janúar 1966 fauk kirkjan á Saurbæ á Barðaströnd. Margt merkra gripa var þar í kirkjunni og bjargaðist flest úr brakinu nema koparhjálmur frá 19. öld sem eyðilagðist. Einnig var í kirkjunni fallegur hjálmur frá fyrri hluta 16. aldar, sem Matthías Þórðarson lýsti í kirkjugripaskrá sinni er hann skrifaði í hana við heimsókn sína á Saurbæ þann 28. júlí 1913. Þegar átti að fara að endurreisa Reykhólakirkju þá eldri á Saurbæ tók smiður nokkur sem annaðist það verk eldri hjálminn sem var í kirkjunni og fór með hann til Reykjavíkur. Þetta var hjálmur með tvíhöfða erni efst á stofninum og ljónstrýni neðst (sjá mynd). Hjálmurinn var um tíma talinn glataður og smiðurinn, sem ekki hafði sinnt starfi sínu sem skyldi hafði verið sagt upp. Síðar fannst stofn hjálmsins í íbúð í Reykjavík, þar sem kirkjusmiðurinn hafði búið um tíma, en á vantaði nú lljur, skálar og pípur og vissi enginn hvar þær voru niður komnar. Fyrir tilstuðlan Harðar Ágústssonar listmálara sem sá um kirkjuflutninginn var gert við hjálminn og nýir hlutar steypti í hjálminn sem Ari Ívarsson gekk síðar frá og setti saman.  

Ari Ívarsson fræðaþulur á Patreksfirði segir mér (26.3.2012), að hann myndi vel eftir hjálmunum þegar hann var að alast upp. Hann telur að hjálmurinn hafi fengið ranga gerð að liljum þegar hann var "endurreistur". Verður sá sérfræðingur sem þetta skrifar að lýsa sig samþykkan þeirri skoðun, enda hefur Ari liíklega oft starað á hjálminn þegar hann sótti þarna kirkju sem ungur drengur.

Jarðfundin brot og lausafundir af hjálmum eða ljósastikum frá 15. öld á Íslandi

Fáein brot úr ljósahjálmum og ljósastikum úr messing, lausafundir og jarðfundnir, eru varðveittir í söfnum. Fyrir utan tvo hluta úr stofni úr hjálmi, sem hugsanlega hefur hangið í bænahúsi í Núpakoti undir Eyjafjöllum, og sem nú er varðveittur af Þórði Tómassyni í Skógum, eru nokkrir fundir varðveittir í Þjóðminjasafni Íslands. Miðað við fjölda nefndra ljósahjálma sem nefndir eru í Íslenzku Fornbréfasafni kemur þetta ekki á óvart og ekki myndi það furða mig ef fleiri brot og leifar af messingljósfærum hafi fundist á Íslandi á síðari árum án þess að ég hafi heyrt af því. Mega þeir sem fundið hafa slíkt, fornleifafræðingar sem og aðrir, gjarna hafa samband við Fornleif og gefa honum allar nauðsynlegar upplýsingar.

1) Kertapípa frá Stóruborg undir Eyjafjöllum. Ljósm. Gísli Gestsson 1981. Safnnúmer ekki þekkt.

2) Jarðfundinn armur úr ljósahjálmi með gotnesku lagi, mjög litlum. Þjms. 385

3) Þjms. 2465. Kertispípa með tilheyrandi skál af ljósahjálmi frá Breiðabólsstaðar kirkju í Fljótshlíð. Kom á safnið árið 1883.

4) Þjms. 5420. Ljónsmynd, steypt úr kopar, situr og hefur róuna[sic] upp á bakið; holt innan og hefur teinn gengið upp í genum það; Það er vafalaust af ljósahjálmi.

5) Þjms. 6074. Kertiskragi úr koparhjálmi með gotnesku lagi. ... Fundinn s.á. (1910) í moldarbarði skamt frá Lágafelli, um 3 faðma í jörðu.

6) Þjms. 5311. Kringlóttur hlutur úr kopar, steyptur.... Óvíst er af eða úr hverju þessi hlutur er, mætti ætla að hann væri af kertastjaka eða kertahjálmi. Páll Jóhannesson í Fornhaga afhenti safninu

7) Fundur 1. (9.7.1981) við fornleifarannsókn Þjóðminjasafns undir stjórn Guðmunds Ólafssonar í Skarðskirkju á Skarðsströnd árið 1981. Á Skarði var rannsökuð gröf sem hafði komið fram við framkvæmdir undir yngstu timburkirkjunni á staðnum. Meðal funda var ljósaskál úr gotneskum hjálmi eða tvíarma ljósastiku. Guðmundi Ólafssyni fornleifafræðingi á Þjóðminjasafni Íslands þakka ég fyrir upplýsingar um fundinn og teikningu.

Þessa teikningu gerði Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur og fréttamaður í fundaskrá árið 1981, og slær hann nærri Leonardo gamla við í drátthagleik.

 

Heimildir: Mikið af þeirri rannsóknarvinnu sem fór í þessar blogggreinar um ljósahjálminn frá Selárdal og aðra gotneska ljóshjálma á Íslandi, var unnir fyrir langalöngu. Mikið af því sem hér stendur birtist upphafleg í heimildarritgerð í miðaldafornleifafræði við háskólann í Árósum vorið 1983. Bar ritgerðin heitið Metallysekroner i senmiddelalderen (prøve e). Notast var við um 40 greinar og bækur um efnið.

Fimmti og síðasti hluti næst

Fiat Lux - 3. hluti

Málverk meistarans Jan van Eycks af hinum helköldu hjónum í Bryggjuborg, sýnir okkur harla vel aldur ljósahjálmsins úr Selárdal og annarra skyldra hjálma sem varðveittust á Íslandi, meðan allt svipað góss var brætt í deiglu tímans í Evrópu. Þessi hjálmar voru nýjasta tíska þegar þeir héngu í Brugge árið 1434 og fljótlega upp úr því í kirkjum uppi á Íslandi, þar sem menn hafa alltaf elt tískuna eins og rollur.

Við vitum einnig, að uppruna flestra þessara kjörgripa er að finna í Belgíu. Fyrr á miðöldum höfðu ljósahjálmar í stærri kirkjum oft verið úr járni, gjarnan járngjörð sem hékk í sverum keðjum og á gjörðina voru hnoðuð ljósahöld eða ljósapípur. Eru slíkir hjóllaga hjálmar varðveittir víða um Evrópu.

Hinn gotneski, niðurlenski ljósahjálmur frá Selárdal er úr messing, sem er blanda af ca 68% kopar og 32% sinki (inki). Því minna sem sinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki sink sem málm (grunnefni), eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu svokallaðan „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, sem inniheldur mikið sink, saman við kopar sem fyrst og fremst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Ljósahjálmurinn frá Selárdalskirkju er svokallað Dinanterí (Dinanderie), þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum og amboðum úr messing. Erfiðara er þó að segja til um hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. En bæði í Þýskalandi og Belgíu stóð þessi eirsteypa á gamalli hefð, sem gerði fjöldaframleiðslu auðvelt mál á 15. öld.

Þetta var eftirsótt vara, eins og margt annað frá Niðurlöndum, og höfðu Mercatores de Dinant(kaupmenn frá Dinant) heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum. Þess vegna var líkast til auðvelt fyrir Íslendinga að sækja þessa vöru til Birstofu (Bristol) og annarra borga sem þeir versluðu við, eða að Hansakaupmenn hafi borið þessa gripi með sér til Íslands. Ýmsir framleiðundur gerðust þekktari en aðrir og má nefna Jacques Jongfinger í Antvörpum, Jóses fjölskyldan í Dinant og Guillaume Lefevre í Tournay. Kannski hefur einhver þeirra búið til hjálminn í Selárdal? Salmer fjölskyldan frá Dinant seldi í fleiri mannsaldra messingvöru og aðrar eftirsóttar listavöru á Englandi, svo sem altaristöflur, líkneski og listavefnað (refla og góbelín).

Margt annað en ljósahjálmar var framleitt úr messing í Niðurlöndum, og má nefna kertastjaka, af öllum stærðum t.d. vegleg stykki eins og það sem hér sést á stóru myndinni neðar á síðunni, en það er að finna í dómkirkjunni í Lundi. Frá Niðurlöndum bárust mundlaugar, könnur (sjá hér), skírnarföt, vatnsdýr, rúmpönnur (til að hita rúm), bókahöld fyrir predikunarstóla, og svo meira lystileg stykki eins og gripirnir tveir hér ofan við og neðan, sem sýna glögglega að hinn öfgafulli materíalístíski femínismi er gamalt fyrirbæri.

Fat í safni í New York eins og myndin styttan fyrir ofan.

 

Kristján Sveinsson sagnfræðingur er ekki lágvaxinn maður eins og margir hafa séð, og sýnir hann hér hve gífurlegur gripur þessi sjö arma ljósastika í Lundi er. Hún er 3,5 m. að hæð, frá 15. öld og er vafalaust gerð í Niðurlöndum. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

Messingiðnaðurinn í Niðurlöndum byggði á miklum hluta á vilja manna í koparríkum hlutum Evrópu að eiga samstarf yfir landamæri við lönd þar sem hægt var að fá tin. Iðnaðurinn var því oft í hættu þegar konungar og hertogar ákváðu að heyja stríð. Árið 1466 réðst Karl hertogi af Búrgundalandi á borgina Dinant og var bar iðnaðurinn þar ekki barr sitt eftir það. Iðnaðarmenn fluttu til annarra bæja eins Brussel, Bryggju, Mecheln, Antwerpen og Tournay.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla gripa úr messing og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Framleiðsluferlið var nýjung. Messinghlutir voru framleiddir í því sem mest líktist verksmiðjum og skipulögð sala og útflutningur fór fram og vörulistum var dreift til söluaðila. Samkeppnin var hörð og vöruverð gerðist hagstæðara því blómlegri sem salan var.

Eftir Niels-Knud Liebgott 1973. Lys. Nationalmuseet

Stofnhjálmar

Hjálmurinn úr Selárdalskirkju er af þeirri gerð gotneskra ljósahjálma sem á fagmálinu kallast stofnhjálmar (stamkroner á dönsku). Steyptum hólkum úr messing er raðað upp á járntein sem ber alla hluta ljósahjálmsins. Á miðhólkinn, sem oftast er breiðastur, eru settir armar í þar til gerð slíður. Flatir armar eins og eru á hjálmunum frá Selárdal og á málverki van Eycks voru steyptir í sandi. Mót eða skabelón voru pressuð í mjög fínan steypusand og í var hellt bræddum málinum. Síðan var allt pússað. Aðrir hlutar voru mótaðir í vax, sem leirkápa var sett utan um. Málminum var hellt í mótin, og þegar málmurinn var kólnaður var leirkápan slegin af. Hólkarnir eða kjarni ljósahjálmanna, sem gátu verið margir, voru steyptur úr tveimur hlutum sem settir voru saman og síðan renndir á rennibekk. Ljósaskálar, kertapípur, og skreyti t.d. trjónan neðst eða myndin efst, sem gat verið ljón eða madonnumynd, voru steypt sér og raðað á járnteininn.

Selárdalshjálmurinn er til að mynda gerður úr 32 sjálfstæðum einingum fyrir utan járnteininn. Allt þurfti að smellpassa og þeir sem bjuggu til hjálmana merktu t.d. slíðrin á einum hólkhringnum með 1-6 skorum og 1-6 merki voru síðan höggvin á armana, þar sem þeir voru festir á slíðrin. Þetta sést vel hér að neðan á hólkunum tveimur sem eru frá Núpakoti undir Eyjafjöllum, sem er að finna á Byggðasafninu í Skógum.   

Tveir hlutar úr stofni ljósahjálms frá Núpakoti undir Eyjafjöllum sem nú er að finna í Byggðasafninu í Skógum. Samanlagt eru þessir hlutar nær 17,1 sm að hæð og gæti hjálmurinn því með frá toppmynd niður að dýrstrjónu hafa verið um 40-50 sm langur. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982.

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982

 

Við höldum áfram

eftir nokkra

daga

*

Fiat Lux - 4. hluti

Fiat Lux - 2. hluti

 

Sjáið hve hjónakornin hér á myndinni eru grá og veikluleg, þótt konan undirleita geti litið út fyrir að vera þunguð og að þau séu augljóslega vel í álnum (stækkið myndina með því að klikka á hana nokkrum sinnum).

Þessi hjón voru vafalaust á meðal ríkasta fólksins á Bryggju (Brugge á Flandri í flæmskumælandi hluta Belgíu) árið 1434, þegar meistari Jan van Eyck (ca. 1395-1441) málaði þau og sjálfan sig. Hann sést í speglinum undir ljósahjálminum.

Lengi var talið að þetta málverk sýndi hjónin Giovanni di Arrigo Arnolfini og konu hans Giovanna Cenami frá Lucca í Toscana á Ítalíu, sem bjuggu í Hansabænum Brugge mestan hluta ævi sinnar. Þessi heimsfræga mynd, sem nú hangir í National Gallery í London, var meira að segja talin vera brúðlaupsmynd þeirra hjóna. Allar lærðar ritgerðir urðu síðar úreltar eftir að bréf fannst sem sýndi að þau Jóhann og Jóhanna hefðu ekki gengið í hjónaband fyrr en 14 árum eftir að þetta litla málverk var málað. Verkið er ekki stærra en 60x82 sm. að stærð og málað á eikarborð.

Áður var einnig talið að málverkið væri táknum hlaðið, sem gáfu verkinu dýpri meiningu, en það verður líklegast að endurskoða eftir að myndin hefur verið rannsökuð með innrauðu ljósi. Nú halda sumir að þetta séu ekki þau hjón, en National Gallery heldur greinilega enn í þá skoðun, en upplýsir að þetta sé þó ekki giftingamynd. En varla telgja sérfræðingar National Gallery, að pör á 15. öld hafi lifað í synd í 14 ár fyrir brúðkaup þeirra. Brúðkaup Jóhönnu og Jóhanns var ekki haldið fyrr en 1447, en þá hafði Jan van Eyck reyndar verið dauður í 6 ár. Hver veit, kannski giftist Giovanni di Arrigo Arnolfini í annað sinn árið 1447, og þá er þetta kannski mynd frá fyrra hjónabandi? Engar ritaðar heimildir eru þó til um það.

Ég hef alltaf verið á þeirri skoðun, að konan á myndinni hafi verið svona leið og karlin svo veiklulegur vegna þess að þau misstu af fallegast ljósahjálminum í Brugge árið 1434, þessum með tveimur röðum og ljóni efst. Sá síðasti í búðinni fór með skipi til Íslands og urðu hjónin að láta sér nægja ódýrara módel með einni röð arma og turni í stað öskrandi ljóns. Eymdin í ásjónum þeirra var því fyrst og fremst vegna materíalístiskrar vanlíðan. Þessi tilgáta mín er engu vitlausari en margt annað sem frægir listfræðingar hafa talið sig fundið eða séð í mynd van Eycks.

Selárdalshjálmur. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1996)

 

Hjálmur van Eycks (1434)

Þess má geta, að maestro David Hockney setti fyrir nokkrum árum fram þá tilgátu, að ýmsir meistarar endurreisnartímans í Niðurlöndum og á Ítalíu hafi notast við myndvarpa þess tíma, camera obscura, og hafi varpað öfugri mynd með hjálp safnglers á eitthvert hvítt undirlag sem listamennirnir teiknuðu svo á eftir myndinni sem varpað var. Hann taldi van Eyck einn af þessum meisturum sem notast höfðu við camera obscura tæknina. I sjónvarpsþætti sem BBC gerði með honum og  Charles M. Falco eðlisfræðingi, stilltu þeir meðal annars upp líkani af herbergi "Arnolfini" hjónanna með ljósahjálmi.  Rök Hockneys og Falcos voru að það væri einfaldlega ekki hægt að teikna eins flókinn hlut og gotneska ljósakrónu en mótrök annarra listamanna og eðlisfræðinga sýndu m.a. að safngler myndi ekki gefa þá mynd af ljósahjálminum sem van Eyck teiknaði. Ég tel persónulega að góðir teiknarar getir náð ljósahjálminum með smáæfingu.

Hvort sem Jan van Eyck málaði ljósahjálminn í Brugge fríhendis, eða með hjálp safnglers í myrkraherbergi, þá er hún mikil og góð heimild um margt og tímasetur mjög vel þá gerð af messingljóshjálmum í gotneskum stíl, sem varðveittist gegnum aldirnar í kirkjum í Selárdal í Arnarfirði, á hjara veraldar, þar sem menn kunnu ekkert að teikna og vissu ekki hvað camera obscura var fyrr en seint og síðar meir. Þeir Selárdalsmenn áttu hins vegar hinn ekta hlut og vissu ekkert um angist Arnolfini-hjóna og deilur David Hockneys við listgæðinga og eðlisfræðinga.

Eitt sinn héngu svona hjálmar víða í evrópskum kirkjum og húsum ríkra manna. En í dag eru þeir flestir horfnir því þeir voru teknir ofan og bræddir í aðra hjálma á á 16 og 17. öld. Síðari gerðir þekkjum við vel, Þeir hafa kúlu neðst og oftast nær klofinn örn efst á stofninum og langa og mjóa s-laga arma úr rörum.  Slíkir endurreisnarhjálmar voru ekki síst framleiddir lengi vel í Svíþjóð og bárust víða. Einnig hvarf margt ljósahjálma á 19. öld þegar kirkjur voru rændar öllum málmi þegar stríð voru háð.

Hjálmurinn í Selárdalskirkju er glæsilegasti hjálmurinn af sinni gerð í heiminum, glæsilegri en hjálmur hjónanna á mynd van Eycks, en þeir voru framleiddir í Niðurlöndum (Belgíu) á fyrri hluta 15. aldar. Enn glæsilegri gerðir voru framleiddir síðar í Þýskalandi og eru nokkur eintök til af slíkum prakthjálmum í þýskum listasöfnum  

Íslendingar fylgdust svo sannarlega með tískunni fyrir tæplega 600 árum síðan, og keyptu aðeins það besta fyrir kirkjur sínar sálum sínum til hjálpar.

Við höldum ljósahjálmasögunni áfram í næstu færslu,

þar sem frætt verður um framleiðslusögu þessara

gotnesku hjálma og síðar um aðra

ljósahjálma á

Íslandi

Fiat Lux - 3. hluti

Fiat lux

 

Þann 15. ágúst árið 1960 var hr. Sigurbjörn Einarsson biskup Íslands staddur í Arnarfirði að vísitera Selárdalskirkju. Vísitasían hófst með guðsþjónustu kl. 2 eftir hádegi og þjónaði sóknarpresturinn Jón Kr. Ísfeld fyrir altari. Biskup stóð einnig við altari eftir predikun, en frú Magnea Þorkelsdóttir biskupsfrú lék listilega á orgelið. Mikil helgi var yfir staðnum þennan dag.

Í vísitasíugjörðinni frá 1960 er nefnt að kirkjan sé 99 ára gömul og í ríkiseign. Þar stendur m.a., og skal lesið með framburði Sigurbjörns biskups:

"hefur kirkjueigandi algjörlega vanrækt allt viðhald á henni, enda er hún stórlega skemmd af fúa, og í yfirvofandi hættu af veðrum. Væri það mikið og lítt bætanlegt tjón, ef kirkjan félli, eða fyki, því að hún verður að teljast merkilegt hús og auk þess geymir hún marga og merka muni."

Viti menn, heimsókn biskups hefur líklega haft sitt að segja, því gert var við kirkjuna árið 1961, og mætti ef til vill kalla þá viðgerð ærlega endurbyggingu. Selárdalsprestakall hafði reyndar þegar verið lagt niður árið 1907 og Selárdalssókn lögð til Bíldudalsprestakalls. En nú er svo komið að kirkjan hefur verið afhelguð og um tíma var rætt um að rífa hana, sem auðvitað kemur ekki til greina þar sem hún er friðuð.

Selárdalskirkja er enn ekki fokin og hefur Átthafafélagið Skjöldur áform um að færa þar hluti til betri vegar, enda var þetta að fornu ein ríkasti kirkjustaður á Íslandi.

Myndin efst er tekin í Selárdalskirkju árið 1913 og þá voru enn í kirkjunni ýmsir góðir gripir frá fyrri öldum sem sýndu að þessi kirkja hafði verið rík. Í loftinu hékk "ljósahjálmur góður" samkvæmt vísitasíu biskups.

Vart er til betri kirkjugripur frá miðöldum Íslands en þessi ljóshjálmur.

Ljósm. VÖV (1996)

 

Ljósahjálmurinn í Selárdalskirkju

Fyrsti maðurinn sem gerði sér grein fyrir hina mikla menningarlegu verðmæti ljósahjálmsins í Selárdal var Matthías Þórðarson þjóðminjavörður. Hann kom í Selárdalskirkju árið 1913 og sá hvað þar hékk neðan úr neðan úr loftþiljum og tók ljósmyndir. Hann ritaði 28. júlí 1913:

"... Ljósahjálmur stór og veglegur og forn, í gotn. stýl, allur úr kopar; 6 armar í neðra kransi en 3 í efra; nokkuð brotnir og gallaðir. Ljón situr á legg efst og vargstrjóna stendur niður úr neðst. .."

Matthías lýsti hjálminum í kirknaskrá sinni (sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands) og teiknaði m.a. útlínur arma hjálmsins (sjá mynd neðar). Matthías kunni sína kirkjulist betur en flestir og vissi hvað hann vildi fá á Þjóðminjasafnið. Hann skrifaði enn fremur:

"Hjálmur þessi er mjög gamall og merkilegur og ætti að sjálfsögðu að ganga til Þjms. sem fyrst.  Árið 1915 skrifar hann á spássíu: "Boðnar 100 kr. (eða annar hjálmur ) í bréfi 10.III.'15. Boðinn nýl. Myrkárhjálmurinn og 50 kr. að auki 17.IX.1915."

 

Úr kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar (1913) sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands. Útlínur eins af stóru örmum ljósahjálmsins frá 15. öld er teiknaður inn.

 

Allt kom fyrir ekki. Heimamenn vildu ekki selja Þjóðminjasafninu hjálminn, enda var hann tæknilega séð ekki í eigu þeirra, og þar við sat, eða þangað til að Hjörleifur Stefánsson arkitekt gerði það gustukaverk að taka hjálminn traustataki og fara með hann suður í Þjóðminjasafn. Það var á síðasta tug 20. aldar og er hjálmurinn þar enn í geymslu engum til ánægju, því hann er ekki hafður til sýnis, þótt hann sé merkilegasti og veglegasti ljósgjafi úr kirkju á Íslandi frá miðöldum, og þótt víðar væri leitað.

Áframhald um Selárdalshjálminn á næstu dögum

Fiat Lux - 2. hluti

Yam Suf

Til eru menn sem halda því fram, að engin fornleifafræðileg sönnun sé til fyrir því að Ísraelsþjóðin hafi verið þrælar í Egyptalandi. Vissulega er ekki um auðugan garð að gresja. En þessi afneitun er farin að nálgast trúarbrögð, ekki ósvipað því þegar sumir fornleifafræðingar á Íslandi afneita rituðum heimildum og aðrir vilja helst finna bein Egils Skallagrímssonar með grafskeið í einni hendi og Eglu í hinni. Þar eru öfgar á báðum vígstöðvum. Fornleifafræði er ekki grein sem er hentug til að sanna eitt eða neitt í einum grænum hvelli. Ef menn læra fornleifafræði með þeim hugsunarhætti, læra þeir röng fræði, eða eru jafnvel ekki fræðilega þenkjandi manneskjur. Fréttamennska væri ef til vill betra fag fyrir slíkt fólk, þá geta menn líka orðið forsetar með tíð og tíma.

Ég fékk snemma áhuga á dvöl Ísraelsþjóðarinnar í Egyptalandi. Faðir minn heitinn keypti handa mér fræðibækur um efnið í útlöndum og ég keypti allt sem ég fann í bókabúð Snæbjarnar. Þegar ég byrjaði í menntaskóla (MH), fór ég á fyrstu önn beint í hugmyndasögu (Sögu 15) sem Jón Hnefill Aðalsteinsson kenndi. Menn fóru venjulega ekki í þennan áfanga fyrr en undir lok náms síns i MH. Í Sögu 15 skrifaði ég fyrstu lengri ritgerð mína í menntaskóla og Jón gaf mér meira að segja einkunina A fyrir ritgerðina og áfangann, meðan flestir fengu C og B, því áhuginn var lítill hjá flestum á viðfangsefninu og tímarnir hjá Jóni hreint kaos og rugl. Ritgerð mín hét Dvöl Ísraelsmanna í Egyptalandi og á ég hana enn, sjá mynd neðst.

Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan ég skrifaði ritgerð mína um vandamálið varðandi brottför gyðinga úr Egyptalandi. Mig langaði um tíma að leggja stund á klassíska fornleifafræði og fornleifafræði Miðausturlanda, en svo varð ekki. Margir stunda þau fræði og mun ég ekki blanda mér háfræðilega í þau en vildi gjarna komast í uppgröft á Sinaískaga. 

Prófessor James K. Hoffmeier er í miklu uppáhaldi hjá mér, því aðferðafræði hans er skynsamleg, en ekki forstokkuð trú eins og hjá þeim sem trúa blint á orð biblíunnar og sjá Charlton Heston í hlutverki Móses og Yul Brynner í hlutverki Ramsesar - eða hjá fornleifafræðingum sem telja afneitun mikilvægari en leit og yfirlýsingar farsælli en ígrundun.

Það er langt frá því að ferð Móses og þjóðar hans yfir Sefhafið, Yam Suf (Supf), og aðrar upplýsingar um dvöl Ísraelsmanna í Egyptalandi standist ekki. Hlustið hér á mjög skemmtilegan fyrirlestur James K. Hoffmeier eða kynnið ykkur bækur hans um efnið. Fornleifafræði tekur tíma, eins og Hoffmeier bendir á, og er ekki hjálpargrein fyrir fólk sem vill finna hinn eina heilaga sannleika hér og nú eða afneita öllu. Það er enginn svo vís að hann geti gerð slíkt, þó sumir halda að þeir séu það.

Forsíða rigterðar minnar í MH haustið 1976