Var Danmörk hnattvædd á bronsöld ?

 

Danmark var globaliseret i oldtiden - Danmörk var hnattvædd á fornöld. Svo hljóðar fyrirsögn greinar í danska dagblaðinu Politiken i dag sem fjallar um ca 3500 ára gamlar perlur ættaðar frá Egyptalandi, Sýrlandi og Írak. Danskir höfðingjar báru þessar framandi perlur er þeir voru heygðir á bronsöld.

Ungur og föngulegur fornleifafræðingur, Jeanette Varberg, sem vinnur við forngripasafnið á herragarðinum Moesgård í útjaðri Áróss í Danmörku, og þar sem ritstjóri Fornleifs hlaut menntun sína í forneskju, fann perlur í gamalli öskju í kjallara safnsins áður en safnið flutti í nýjar og glæsilegar byggingar. Þessar og aðrar perlur, fundnar í bronsaldarsamhengi í Danmörku, lét Varberg efnagreina með leysitækni á Þjóðminjasafni Dana og Orleans í Frakklandi. Niðurstaðan sýnir á mjög afgerandi hátt, að perlurnar eru úr gleri sem unnið var í löndum við botn Miðjarðarhafs. Sumar perlurnar sýndu til að mynda sömu efnagreiningu og turkísblátt gler í gullgrímu Tutankhamuns.

Af 293 perlum sem greindar voru, og sem fundist hafa í eikarkistum eða í duftkerjum í 51 haugum í núverandi Danmörku og Slésvík-Holstein, reyndust þó aðeins 23 vera það sem Varberg og Politiken kalla perlur frá Miðausturlöndum sem sýna eiga "hnattvæðingu á bronsöld".

Hnattvæðing er nú einu sinni allt annað fyrirbæri en frumstæð vöruskipaverslun, og þegar fornleifafræðingar nota slík orð eru þeir komnir með of sterk, ný gleraugu, sem líklegast eru búin til úr plasti en ekki eðalgleri. Perlurnar í Danmörku sýna fyrst og verslunarleiðir og hvernig framandi gripir gátu endrum og eins borist mjög langt. Fólk sem byggði Danmörku á bronsöld gat boðið upp á raf sem barst jafnvel til Egyptalands og fengu í staðinn perlur frá framandi löndum. Hvar slík vöruskipti hafa átt sér stað er ómögulegt að vita. Perlurnar gætu hafa borist mann frá manni og milliliðirnir gætu hafa verið töluvert margir.

Við vitum einnig að gler frá Egyptalandi var verslunarvara sem siglt var með til t.d. Litlu-Asíu (núverandi Tyrklands) á 14. öld fyrir Krists burð. Flak skips með dýrindis farm hefur fundist undan suðurströnd Tyrklands. Skipið sem fornleifafræðingar kalla Ulu Burun hefur líklega siglt frá Ugarit í Kanaanslandi, hafnarborg sem var þar sem nú kallast Sýrland eða síðar meir "IS-land". Meðal varningsins var hrágler sömu tegundar og glerið í sumum hinna 23 framandi perlna sem greindar hafa verið í Danmörku. Perlurnar gætu því alveg eins vel hafa verið búnar til í Litlu-Asíu.

Gler"gjall" frá Sýrlandi frá þeim tíma að þar var sumar og sól.

 

En suma fornleifafræðinga dreymir meira en aðra. T.d. Flemming Kaul, sem einnig er nefndur til sögunnar í greininni í Politiken í dag. Hann er sérfræðingur út í trúarbrögð í Danmörku á bronsöld. Hann hefur bent á mikil líkindi á milli sólskipa Fornegypta og sólskipa sem þekkjast í bronsaldarlist Danmerkur sem oft sjást á mjög stílfærðu skreyti á rakhnífum. Kaul tengir perlurnar og sólskipin saman, en gleymir í hita leiksins að í Danmörku voru einnig til sólvagnar. Sólvagnatilbeiðendur voru líkast til villutrúarmenn og öfgamenn.

Ég lít vitaskuld öfundaraugum til þessarar merku uppgötvunar í danskri fornleifafræði, sem ég hefði þó túlkað á örlítið annan hátt. Fjölmiðlagleði sumra fornleifafræðinga getur leitt af sér undur og stórmerki. Við þekkjum það frá Íslandi.

Ég veit að grein um þessa merku uppgötvun átti innan skamms að birtast í ritinu SKALK í Danmörku, sem ég skrifa stundum fyrir. Ritstjóri ritsins var búinn að tjá mér, að mikið "skúp" væri í vændum í næsta tölublaði tímaritsins og að SKALK yrði fyrstur með fréttirnar. Hann vildi ekki segja mér hvað greinin fjallaði um, enda Fornleifur lausmælskur mjög

En nú er dagblaðið Politiken búið að hirða "skúpið" og líklega fyrir fjölmiðlagleði fornleifafræðingsins snoppufríða, sem lét greina perlurnar bláu og sem sér hnattvæðingu alls staðar líkt og kollegar hennar sem trúa því að dönsk stílfærð sólskip geti ekki hafa þróast nema fyrir bein áhrif frá egypskum musterisprestum sem hafa heimsótt danska flatneskju skreyttir bláum perlum.

Hlutir geta vitaskuld borist um langa vegu án þess að menn neyðist í frumleika sínum til að kalla það hnattvæðingu. Að lokum er hér mynd af hinum efnilega danska fornleifafræðingi Varberg, som gør dansk arkæologi dejligere (men måske ikke meget bedre end den har været):

Fornleifafræði eða fjölmiðlafrygð, eða bara þjóðfélagið í dag?

Aðeins meira af ropvatni

Egill Helgason, stærsti bloggari landsins, segir stundum sögur af sér og syni sínum, sem er eins og snýttur út úr nefi föður síns. Nýlega sagði gossérfræðingurinn Egill hjartnæma sögu um sykurlausa gosið Valash sem blandað var í verksmiðju Sana á Akureyri um tíma. Egill skrifaði í inngangi "Ég var um daginn að segja Kára frá því að til hefði verið drykkur sem kallaðist sykurlaust Valash. Hann trúði mér eiginlega ekki." 

Fært í búninginn

Sama dag og Egill birti Valashssögu sína á Eyjunni tók Egill þátt í umsögn við færslu á skemmtilegri smettiskruddu sem ber heitið Gamlar Ljósmyndir, þar sem Þorvaldur Gunnarsson minnti á drykkinn Valash snemma morguns þann 11. október og þar sem Egill gerði athugasemd síðar um daginn: "Fyrsti íslenski sykurlausi drykkurinn, ekki satt?".  Tveimur klukkustundum áður en Egill skrifaði þá athugasemd, hafði hann á Silfrinu ritað um gosdrykkjafræðslu sína gagnvart Kára litla. Gaman að sjá hvernig Egill færir hugdettur "sínar" í búninginn.

 

Ritskoðun á Eyjunni

Ég veit ýmislegt um Valash, sem upphafalega var danskt ropvatn sem framleitt var við Limafjörð, svo ég fór að skrifa athugasemd við Silfur Egils. Æi, ég gleymdi að ég er ritskoðaður á Eyjunni. Þar get ég hvorki gert athugasemdir undir eigin nafni, né af fasbók Fornleifs. Fornleifur reyndi að senda Agli eftirfarandi línur honum og öðrum til fræðslu, en þar sem Eyjan situr mig og aðra? í bann birtist ekkert. Ég hef haft samband við Eyjuna fyrir nokkrum vikum síðan vegna þessarar ritskoðunar, en þeir svara ekki. Ég hef enga skýringu fengið á útilokuninni. Þetta var það sem ég vildi upplýsa Egil um. Það er svo hættulegt, að það er ritskoðað. Hér fær hann það sykurlaust.

"Drykkurinn varð til á fjórða áratug síðustu aldar í gosdrykkjarverksmiðju A. Bach & Søn í Nørresundby, sem er næsti bær við Álaborg. Verksmiðjur voru síðar í Gentofte og Skovlunde við Kaupmannahöfn og í Árósum. Gosið ver selt Brugghúsinu í Faxe árið 1969 og fékk Faxe Bryggeri Pepsi og 7Up með í kaupunum. Hinn þekkti auglýsingateiknari Ib Antonis hannaði merki Valash. Íranskir konungar klæddust forðum appelsínugulum klæðum. Þaðan er nafnið líklega til komið. Ég hef drukkið sykurlaust Valash á Íslandi. Það var sakkarín í og bragðið því svo sem svo. Má maður kannski bjóða Agli Pepsi Anno 1943: http://www.fornleifur.blog.is/blog/fornleifur/entry/1462137/"

Þegar Egill er með svona tilburði tel ég víst að hann hafi líka mikla þekkingu á gosdrykkjum í DDR eins og Club Cola.

Pepsi Saga

Fornleifur er mikill áhugamaður um gosdrykki og skrifaði einu sinni pistil um hinn góða drykk Sinalco. Margir deildu nostalgíunni með mér. Minningarnar gusu upp, hressandi, bætandi og kætandi. Ekki var laust við að Sinalcodrykkjumenn hefðu bæði hraustlegra útlit og væru betur tenntir en þeir sem eru forfallnir kókistar.

Hér sjáið þið mynd af Pepsiflösku frá stríðsárunum, sem framleidd var af Sanitas. Nánar tiltekið er flaskan frá 1943, því 1944 var farið að nota amerískar flöskur. Líklega er flaskan ein elsta Pepsiflaska sem til er á Íslandi. Ég tel að flaskan, sem ég fann í Ingólfsfirði á Ströndum, sé þjóðardýrgripur, líklega á við kaleik úr kirkju.

Dropinn af Pepsi var dýr árið 1943. Í Nóvember 1943 tilkynnti verðlagsstjóri að hámarksverð á flösku af Pepsi-Cola bæri að vera í hæsta lagi 1 króna.  Þá var krónan á svipuðu róli og danska krónan.  Ein dönsk króna árið 1943 er sama og 19,51 kr. í dag , það er að segja 456 íslenskar á núgengi (19.5.2009).

Þjóðviljinn hrifinn af bragðinu

Nútímaauglýsingin kom til landsins með Pepsi-Cola. Menn höfðu aldrei séð neitt slíkt áður: Bæjarpóstur Þjóðviljans greindi frá þessu 28. júní 1944. 

Pepsi-Cola
Bæjarbúar hafa veitt eftirtekt nýstárlegu fyrirbrigði á Lækjartorgi. Í klukkuturninn er komin heljarstór mynd af flösku, svo stór að sæmilega sjónskýr maður sér hana allvel alla leið ofan af Arnarhóli. Þetta er auglýsing fyrir Pepsi-Cola, sem er fyrirmyndar svaladrykkur amerískur, ekki ósvipaður Coca-Cola.... En ekki verður sagt að þessi stóra auglýsing sé nein bæjarprýði — og frekar óþjóðleg, þótt hún væri fest upp á hátíð lýðveldisins.
Ó. Þ.

Þess má geta að ekki var einn einasti dropi í Pepsiflöskunni þegar ég fann hana fyrir réttum 20 árum. Það gerði nú ekki mikið til, því ég hef aldrei verið neinn áhugamaður um Pepsi, þetta ropvatn sem varð til í Norður-Karólínu árið 1898.

Samkvæmt tímatalsfræði Pepsi-vörumerkisins, varð Pepsi merkið á flöskunni frá Ingólfsfirði til árið 1906. Haldið er fram að merkið hafi breyst árið 1940. En auglýsingar í Bandaríkjunum frá 5. áratugnum bera nákvæmlega sama merkið og var á fyrstu flöskunum á Íslandi. 

Ef einhver hefur fundið tappann af flöskunni frá Ingólfsfirði á Ströndum, mega þeir hafa samband. Myndin af léttklæddu konunum er greinilega ekki frá síldarplaninu á Ingólfsfirði. En best er þó að útiloka ekki neitt.

Sanitas auglýsti Pepsi sem heilsurykk árið 1944 í Morgunblaðinu. Sanítas var fyrsta átöppunarfyrirtækið í Evrópu sem framleiddi Pepsi. Þjóðviljinn auglýsti einnig þennan alþýðudrykk árið 1945.

Fiskisaga Lemúrsins

Nýverið hoppuðu sumir íslenskir fjölmiðlar hæð sína af gleði yfir visku undarlegs apakattar frá Madagaskar sem matar söguna ofan í auðtrúa Íslendinga með myndasögum og ævintýrum. Íslenski lemúrinn, sem að hluta til er kominn af breiðhöfða apakyni sem hefur sérleyfi á réttar og sannar skoðanir, er nokkuð glöggur að ná sér í svart hvítar myndir af fortíðinni, og ber þess merki að heimurinn er hjá honum svarthvítur eins og hann sjálfur. Sagnfræði hans er ekki alltaf upp á marga fiska, þótt hann finni einstaka áður óþekkt skjal á vefsíðum skjalasafna (nema í Moskvu), bara vegna þess að það stendur "Iceland" á skjalinu. Eins og aðrir apakettir á Íslandi, sem lesa sér og ættingjum sínum til gamans upp úr biflíunni, gyðingum og kristnum til háðungar, þá vinsa Lemúrar alltaf úr og sjá ekki samhengið fyrir trjánum í frumskógi sínum.

Fiskisögur fljúga árið 1954 og 1947

Um daginn komst einn af sérfræðingum vefsíðunnar Lemúrsins að því að Bandaríkjamenn hafi ætlað að kaupa allan fisk af Íslendingum, svo við værum ekki að selja hann Rússum. Um þetta geta menn lesið hér . DV, Eyjan og aðrir ritskoðaðir miðlar á Íslandi sýndu þessu vitanlega mikinn áhuga, enda er þetta ófullkomin sagnfræði af því tagi sem þeir miðlar hafa ýkja oft í hávegum.

Það sem sagnfræðilemúrinn sem leitar að skjölum um Íslands, þegar BNA opna skjalasöfn sín, fann í þetta sinn gat hann ekki vitað að væri gamalt vín. En það setti hann á nýjar flöskur og bjó til "turban myth" um að Dwight D. Eisenhower, sem var áhugamaður um marhnútaveiðar, hafi verið að velta fyrir sér árið 1954 að kaupa allan fisk af Íslendingum sem svo átti að fara í þróunarhjálp til Ísraela og Spánverja. Þessu trúa auðtrúa íslendingar nú eins og nýslegnum túskildingi. Allir virðast hafa gleymt tómum dósum af gaffalbitum sem Rússar keyptu af Íslendingum og hraðfreðnum ævintýrum vestan hafs.

En þetta gjálfur um allsherjar fiskkaup Bandaríkjamanna var nú eitthvað eldra en 1954. Þegar árið 1947, eða nánar tiltekið 2. september, var sendiherra Dana á Íslandi C.A.C. Brun, sem við Íslendinga getum þakkað hve auðveldlega sambandsslitin gengu fyrir sig, í einkaerindum í Stokkhólmi. Hann ritaði í dagbók sína:

"Vi var i Stockholm meget sammen med vor gamle Ven fra Washington Hugh Cumming [Hugh S. Cumming jr.], som allerede flere gange har besøgt os paa Island, hvor han forhandler Basespørgsmaalene  og gav mig Oplysninger, der danner Grundlaget for meget værdifulde Depescher til U-M.  i Sommeren og Efteraaret 1946. Han sagde mig, at USA ikke vil oftere [sic] tolerere Kommunister i Islands Regering og for at afværge det, vil USA til syvende og sidst aftage den Fisk som Island ikke kan faa solgt anderledes." *

C.A.C. Brun (heldur á pípu) í New York á stríðárunum þar sem hann segir frá björgun gyðinga í Danmörku í útvarpi (sjá hér). Þó hann væri sendiráðsstarfsmaður í Washington eftir að hann yfirgaf sendiráð Dana i Reykjavík 1941, þá varð hann óbeint valdur að því að Svíar ákváðu að leyfa dönskum gyðingum að fara til Svíþjóðar. Þegar C.A.C. Brun, sem sat í brúnni í  sendiráði /ríkisstjórn Dana í Washington meðan að sendiherrann Henrik von Kauffmann var að leika golf, hafði sent símskeyti til Svía um að Danir myndu borga fyrir vist gyðingana í Svíþjóð, ákváðu Svíar fyrst að taka á móti þeim. Þetta mikilvæga smáatrið hefur enn ekki komist inn í sænskar eða danska kennslubækur en má finna hér og í heild sinni á í bókinni Medaljens Bagside, sem er til á betri bókasöfnum á Íslandi.

 

Hugh S. Cumming jr. varð síðar sendiherra BNA í Indónesíu, þar sem þessi mynd var tekin.

 

Kanar voru "kommúnistabanar" eins og við vitum. Ekkert annað en hræðsla þeirra við kommúnismann olli því að þeir töldu það skyldu sína að kaupa fisk af Íslendingum. Keimlík loforð heyrðu menn líka í öðrum löndum.  Bandarísk utanríkisþjónusta, herinn og leyniþjónustan CIA voru með handbækur þar sem mönnum var kennt að segja það sem best líkaði í hverju landi, en einnig til þess að menn vissu hvaða landi þeir væru staddir í og uppljóstruðu ekki hver illa Kanar voru að sér í landafræði. Það eru ekki bandarískir diplómatar sem lesa sér til gangs, því nýsettur sendiherra BNA í Noregi hélt því fram á gáfnaprófi sem hann var settur í að Noregur væri lýðveldi. Nýr sendiherra BNA á Íslandi, sem enn hefur ekki sést, vissi þó vel að Ísland væri bananalýðveldi (sjá hér).

Skjall og fagurgali hefur ávallt þótt góður síður í BNA og sumir falla flatir fyrir slíku ef peningar fylgja með (sjá ESB). Að gera sér eitthvað annað í hugarlund en kommúnistahræðslu í sambandi við hugleiðingar um að kaupa allan fisk af Íslendingum, og blanda því við græðgi á Íslandi 2000-2008 er út í hött og ekkert annað en lemúrafimi og apastrik. Sagnfræði byggist ekki á því að detta ofan eitt skjal í BNA á vefnum. Hlutina þarf að sjá í samhengi. Sem sagt: Kanar voru farnir að velta fyrir sér stórinnkaupum á fiski Íslendinga árið 1947, sjö árum áður en Eisenhower var haldinn órum um að kaupa fiskinn okkar og senda hann til Ísraels og á Spán. Hann var reyndar vel kunnugur Hugh S. Cumming.

Þess má til viðbótar, geta að vinur minn, sem er einn fróðastur sagnfræðinga Íslands, hefur tjáð mér að hann hafi séð pappíra í Þjóðskjalasafninu sem vörðuðu þá hugmynd að fá Þjóðverja til að kaupa fisk á Íslandi til að senda til gyðinga í Ísrael. Hvað var meira við hæfi en að fita aðeins fórnarlömbin sem lifðu helförina af? Þetta mun hafa verið til tals um það leyti sem Ísraelsríki var stofnað.

* (Þennan texta er því miður ekki hægt að finna á vefnum eins og Top secret fiskisögu Eisenhowers, því frændur okkar Danir eru því miður ekki eins opnir í allar gáttir og BNA, þegar kemur að opnun skjalasafa).