5) Bútar fyrir Halldór og Hannes II - Kapítalisti í Bandaríkjunum og kommúnisti á Íslandi

 

Skattamál Halldórs Laxness hafa verið mikið á milli tannanna á ýmsum mönnum, sem allt vita um Laxness og lesa uppúr honum fyrir konuna sína (og karlinn) í rúminu á kvöldin.

Til er fólk á Íslandi sem heldur að reynt hafi verið að grafa undan Halldóri Laxness vegna tekna hans í Bandaríkjunum. Um það hef ég ritað áður (sjá hér) og hér skal bætt örlitlu við það, áður en tekið verður á þeirri meinloku sem fær fólk til að ímynda sér að Sjálfstæðismenn, með Bjarna Ben í fararbroddi, og með hjálp FBI og J. Edgar Hoovers hafi valdið hruni á sölu bóka Laxness í Bandaríkjunum.

Skáld þurfa að lifa á hæfileikum sínum eins og annað listafólk.  Áður en Independent People hafði verið gefin út og fékk töluverða sölu (en ekki metsölu eins og margir ímynda sér á Íslandi), óskaði "sósíalistinn" Laxness eftir því við forlag sitt í BNA, Alfred A. Knopf, að honum yrði greidd fyrir sinn snúð í dölum á reikning á Manhattan.

Kemur ykkur það á óvart? Hann ætlaði sér að eyða þeim peningum í BNA, og líkast til hefur hann greitt alla tilskylda skatta af þessari innistæðu sinni í BNA, eins og fram kemur í fyrrgreindri grein minni. Ekkert hankí pankí, bara eðlileg fyrirsjónarsemi fyrir sínum eigin högum og fjölskyldu sinnar. Halldór var ósköp venjulegur, ráðdeildarsamur maður.

Hér birtist í fyrsta sinn á Íslandi bréf Laxness til forlags síns í Bandaríkjunum, dagsett 12. apríl 1946. Í bréfinu biður hann forleggjarann um að ganga frá greiðslum til sín á "bankabók" sína í Bandaríkjunum.

Fornleifur gróf djúpt og Fornleifur fann. Og er nú ekki við hæfi að láta systur Andrésar syngja um Romm og kók og Yankee dollar, sem kom á markaðinn árið 1945 (leggið við hlustir hér).

 

4) Bútar fyrir Halldór og Hannes I - síðari hluti - Bölvun Nóbelsins

Earl Parker Hanson, hélt áfram sjálfskipaðri baráttu sinni fyrir Nóbelsverðlaunum til handa Jorge Amado (1912-2001) em byrjað var að greina frá í greininni hér á undan. Hann ritaði Halldóri Laxness bréf dags. 18. febrúar 1974 (sjá hér).

Hanson komst sömuleiðis í samband við Amado, en Jorge sá ekki fram á að geta komist í bráð til Puerto Rico, þar sem hann var byrjaður á nýrri bók og hefði því nógu að sinna. Þeir skiptust á fleiri bréfum og Amado þakkaði Hanson innilega fyrir hugulsemina og meðmælin til Nóbelsverðlaunanna. 

Jorge Amado 1912-2001

John heitinn Steinbeck svaraði Hanson skiljanlega aldrei, en sem betur fór var Earl Hanson ekki alveg húmorlaus, því hann skýrði Amado frá því að hann hefði sent Steinbeck bréf en ekki vitað að hann væri látinn: Hanson batt því síðustu vonarstrengi sína við Halldór Laxness, Reykjavík, Iceland.

Hanson barst loks svar frá Laxness, sem var ódagssett. Hanson átti greinlega ljósritunarvél, eða hafði góðan aðgang að einni slíkri. Hann skellti bréfi Laxness beint í ljósritunarvélina og sendi áfram til Amados og annarra.

Hér má sjá það sem Laxness ritaði Hanson (sjá einnig hér)

Fyrir utan allt vol Laxness um hve mikla bölvan Nóbelinn hafði fært honum, með hrunda markaði í BNA í kjölfarið - sem auðvitað er einhvers konar hótfyndni og skáldskapur að hluta til, þó stundum meini menn það innst inni sem þeir væla um í bréfum til ókunnugra manna - þá er athyglisvert að Halldór Laxness taki upp á því hafa njósnir af möguleikum Amados fyrir Hanson:

I will be in Stockholm in a forthnight or so, and having some annuated acquaintances ("old chums") in this academy, I will go and find out if Amado has chances. I have your address and I will write you about it.

Laxness gerði sér vitaskuld ekki grein fyrir því að Hanson var óður notandi ljósritunarvélar og sendi bréf Laxness út og suður og áfram til Amados og Alfred Knopfs í New York. 

Laxness I think was always an odd kind of fellow

 Bölvuð verðlaunin sem "eyðilögðu" Laxness í Bandaríkjunum, fyrir utan lausasilfrið.

Hanson furðaði sig mjög á sorgarsögu Laxness um afleiðingar Nóbelverðlaunanna. Því svaraði Knopf, en á hann voru runnar tvær grímur, og sóttvarnargríma, því hann var hættur að láta Gretchen Bloch ritara sinn svara bréfum Hansons:

Dear Mr. Hanson:

Many thanks for you kind letter of March twenty-seventh. Laxness I think was always an odd kind of fellow, and his letter doesn´t really surprice me. The truth of course is -- and I am quite cetain this is so-- than the only book of his which had any sale to speak of in the English langueage was "Independent People", and this did credit to the taste of American readers at any rate, because Indeed my suspicion (and if I find this is a mistaken one I´ll say so in a postscript) is that only "Independent People" was published over here (Sjá hér).

Kannski fór Laxness bitrum orðum um söluhrun sitt og kennir Nóbelnum um. En metsölubókakjaftæðið um Sjálfstætt fólk  Laxness í BNA sem grasseraði á Íslandi vegna þess að bókin var útnefnd sem "Book of the Month" af eigin forlagi (sjá hér og í síðari grein hér á Fornleifi), var alíslensk ímyndun.

Book of the Month var aldrei mælihvarði á hve vel bækur seldust í Bandaríkjunum. Nokkrir fagurkerar á bókmenntir völdu bækur sem þeim þótti varið í og útnefndu sem Book of the Month. Smekkur hins venjulega Kana var hins vegar oft langt frá skinbragði og gildismati nokkurra listavina, sem margir hverjir voru bornir og barnsfæddir í Evrópu en ekki í BNA.

Hansson rauk beint í ljósritunarvélina og sendi Dr. Austregésilo de Athayde, Presidente de Academia Brasileira de Letras línu og greindi þ. 18. apríl að Laxness hefði lofað að hafa njósnir af því hvaða möguleika Amado hefði í Nóbelinn. Og bölvun ljósritunarvélar Hansons var einnig dreift til Amado sjálfs, sem fékk ljósrit af bréfi Laxness með bréfi sem sömuleiðis var sent frá Puerto Rico þ. 18. apríl (Sjá bréfið hér).

Hinn mikla bréfaskriftaþörf Hansons þann 18. apríl 1974 ætlaði engan enda að taka. Nixon og Watergate-hneykslið var ofarlega í hugum manna og greinilega einnig í huga Hansons þegar hann skrifaði Knopf í næsta sinn. Í leiðinni leitaði einhvers umboðsaðila sem gæti farið í gegnum handrit að ævisögu sem hann var að skrifa, eða ætlaði sér að skrifa, sem hann var að þreifa fyrir sér um hjá Knopf. Hanson ritaðir:

I was happy to see your name among those who are actively pushing for Tricky Dickie´s impeachment. The younger of my two sons, David who is a professor of Political Science in Western Michigan University, is having a wonderful time, organizing anti-Nixon movements. As a proud Papa I take personal credit for the Republican defeats in that state, including the most recent one. I know that David was there pitching. Now that he has committed the worst possible of political sins -- that of castin a smirch on the GOP -- his impeachment seems nearer. Every Republican member of the Congress will have to vote for it except those who are sold out to the same people who bought Nixon and who, like the President, are no longer their own men, capable of acting according to their personal judgments. 

Here´s for the Swedish Academy showing good judgement in its next award for literature!

"Little men in black pyjama[s]" - hvaða fordómar voru þetta hjá HKL?

Laxness tók við þessu hressa og hápólitíska áliti Hansons og fór með bréfið með sér til útlanda. Fyrst var hann í Svíþjóð, en skrifar bréfið í Kaupmannahöfn (Sjá hér) þar sem hann var gestur á Hotel 3 Falke, (nú Scandic Falconer) í Falconer Centret á Friðriksbergi).

Dear Mr. Hanson:

    From "usually relibale sources" in Stock-

holm I gathered that Sara Lidman was almost unanimously

in favor as this year´s  Nobel Laureate, one more score

for North Vietnam, as this wonderful authoress practically

gave up writing for years because of her devotion to the

cause of "the little men in black pyjama". Some years,

especially if too much leaks out too early about the Aca-

demy´s choice, they would change their minds in middle

stream and pick another man, but I understand that Amado

is not in focus now.

 I am going to Germany now and hope to be in Iceland in the

middle of May. Let us see you both if you are around with

Mrs. Hanson, preferably after Midsummer.

                                    With kind regards,

                                    Halldór Laxness

Laxness hafði mörgum árum áður skrifað um Lidmann (1923-2004) til Auðar konu sinnar. Hver birti það bréf með leyfi, eins og konan í Vesturbænum spurði gjarnan í gamla daga?

Halldór Laxness var greinilega lítt hrifinn af drengjakollum á konum. Me too. Þær verða svo aulalegar eins og karlar með þá hártísku, nema að við séum að tala um hina sönnu, bónuðu skalla.

Jú, Halldór Guðmundsson segir einmitt frá fundi þeirra Lidmanns og Laxness í bók sinni um Laxness og vitnar í bréf skáldsins til Auðar. Lýsti Laxness Söru sem snoðklipptri bóndakonu upp í sveit, en lét síðan eitthvert djevítis karlrembuálit á Lidmann flakka í pistlinum til Auðar, sem ég er ekkert að hafa eftir, því ég er ekki með leyfi fyrir slíku. - En ég er viss um að í dag myndu einhverjir hrópa "Metoo" á torgum við karlpungaskrifum Nóbelsskáldsins íslenska um snoðklipptar konur.

Álit Laxness á Lidmann, sem hann var að nefna við Hanson á Puerto Rico, var ef til vill keimlíkt áliti Alfreds Knopfs á Laxness (ef "A odd kind of fellow" er haft í huga), eða álit Laxness á Þórbergi Þórðarsyni sem hann sletti sem hinstu kveðju í minningargrein um meistara Þórberg, en í góðu. Þá var hægt að hafa skoðanir án þess að fólk trylltist á "samfélagsmiðlum". Laxness ritaði:

... Við héldum áfram að vera vinir í fjarska eftir fall Unuhúss, og á þá vináttu brá ekki skugga þó hann væri sá maður sem mér hefur fundist einna óskiljanlegast saman settur allra sem ég hef kynst; og honum áreiðanlega sýnst hið sama um mig...

Þarna er kannski kominn innsti kjarninn í þessum fyrstu bútum mínum um Laxness handa Hannesi og Halldóri.

Who the hell´s Sara Lidman?

Hanson setti strax bréf Laxness og önnur bréf í ljósritunarvélina góðu á Puerto Rico og sendi þau síðan umsvifaflaust (9.5.1974) til Alfred Abraham Knopfs í New York. Hanson spurði m.a.:

Do you know Sara Lidman? Have you perhaps published her? I am ashamed that I know nothing about her but, offhand, she sounds to me like a good potential bet as a Knopf author. Just in case you are interested in going after her -- and in case she writes in Danish or Norwegian, I may even try for the job of translating her.

Alfred A. Knopf eldri: "Laxness I think was always an odd kind of fellow." Þar höfum við það. Í síðari greinum gröfum við aðeins í það álit. Var það FBI, Hoover og Bjarna Ben að kenna? Eða var það bara persónulegt og bókmenntalegt álit útgefanda?

Knopf svaraði um hæl í bréfi dags. 14. maí:

Dear Mr. Hanson:

    Many thanks for yours of May ninth. Laxness´ letter seems to border on the indiscreet. At any rate, I have never seen the Prize awarded to anyone who was rumored ´way in advance to be the most likely recipient.

I am sorry that I have never heard of Sara Lidman, much less published her.  We are setting about trying to find out what we can  [find] out about her.

Alfred A. Knopf bað þarnæst trúfastann ritara sinn, Gretchen Bloch, um að senda eftirfarandi upplýsingar þann 24. maí:

    "Mr. Knopf asked me to drop you a line to report that we still have not found anyone who knws anything about or has heard of Sara Lidman. And the current "Books in Print" does not list any titles of hers available in the English language.

Just for the Hell of it

Leið nú og beið. Íslendingar héldu upp á Landnámið árið 874, um sumarið, því þá var samsæriskenningin um landnám fyrir landnám og stórstöðvar útrásarvíkinga austur á landi og í Vestmannaeyjum ekki búin að ná hreðjataki á nokkrum fornleifafræðingum sem ekki hafa lært heimilda og lágmarks sjálfsgagnrýni.

Hinn ritóði Earl Parker Hanson, sem átti ljósritunarvél en sem greinilega bráðvantaði blogg eins og þau sem sumir óðir menn hafa í dag, skrifaði grein sem birtist í blaðinu San Juan Star (1. ágúst 1974) um plön sín um að um hefja Jorge Amado til skýjanna.

Hanson var líklegast farinn að lyppast allur í Nóbelshugleiðingum sínum en skrifaði Knopf samt línu þann 2. ágúst 1974 með hjálögðu ljósriti af grein sinni í því ágæta blaði San Juan Star. Bréfið birti ég hér í heild sinni (sjá einnig hér). 

Eins og helmingur allra Bandaríkjamanna - eða 48% þeirra - var Hanson hallur undir samsæriskenningar. Hann var farinn að hallast að því að Halldór væri að skemmta sjálfum sér á kostnað þeirra Knopfs - JUST FOR THE HELL OF IT.

Útgefandinn Alfred A. Knopf, sem sumir Íslendingar telja að hafi ekki þorað að gefa út Atómstöðina í Bandaríkjunum vegna þess að FBI, J. Edgar Hoover, Bjarni Ben og aðrir álíka skuggalegir karkterar beittu sér gegn Laxness og sjálfskipaðri hirð hans á Íslandi - og það þrátt fyrir meinta, gífurlega velgengni Sjálfstæðs Fólks í Bandaríkjunum - svaraði 6. ágúst 1974.

Knopf var enn að hugsa um Söru Lidman. Hann var líklega að hugsa um mögulega metsölubók, sem hann gæti loks grætt eitthvað á, ef vera kynni að vísbending Laxness væri sönn. Halldór Laxness var hinsvegar afgreiddur sem æringi uppi á Íslandi, sem skemmti sér með því að senda mönnum "hagnýtan brandara":

Dear Mr. Hanson

We have been able to learn nothing about Sara Lidman. However, I would´t put inventing her beyond Laxness

Þar með lýkur þessum allra fyrsta búti í tveimur bitum handa Halldóri Guðmundssyni og Hannesi Hólmsteini. Aðrir bútar og bitlingar koma brátt. Ég vona að æviriturum Laxness, með og án leyfa, hafi þótt þetta nokkuð fræðandi.

Prívat og persónulega finnst mér uppátæki Laxness gagnvart Íslandsvininum Earl drepfyndið. Laxness hefur hækkað töluvert í verði í einkaverðhöll minni.

Nóbelskálið hafði kannski flóknari húmor en margir gera sér grein fyrir. Honum þótti gaman að segja sögur, annars staðar en á bók, og greinilega líka að ýta orðrómi um sjálfan sig og aðra úr vör. Við vitum, að þegar Laxness skrifaði ýmis ævisögubrot sín, var sannleikurinn ekki endilega leiðarljósið. Ég held ekki að nokkuð skáld geti greint á milli fakta og fíktjónar, og allra síst í sjálfsævisögum. Þess vegna eru ævisögur um skáld ósköp ónákvæmar bókmenntir, sama hvort þær eru ritaðar af þeim sjálfum, eða af öðrum - með leyfi eða án þess.

Einnig tel ég mig sjá, að Halldór Laxness hafi verið þreyttur af fólki sem spígsporaði og bukkaði í kringum hann eins og gaggandi hænur. Líklega var hann að niðurlotum kominn vegna snobbliðs, sem fannst það eiga hann, og sem gerði sér ekki grein fyrir því að rithöfundar hafa lítinn tíma ... þeir eru að skrifa til að lifa á því. Fólk sem bað um meðmælabréf til Nóbelsverðlauna-nefndarinnar í Stokkhólmi átti skilið sérmeðferð hjá spaugfyglinu Kiljan. En kannski skjátlast mér.

Lok

Ef einhver hefur verið að velta því fyrir sér, hver fékk Nóbelsverðlaunin fyrir bókmenntir árið 1974, og eyðilagði þar með alla sölu á bókum sínum í BNA til frambúðar, þá var það hvorki Amado né Lidmann. Verðlaununum var deilt á milli tveggja vænna heimalninga, Eyvind Johnson og Harry Martinson. Var nokkurn tíma gefið eitthvað út eftir þá ágætu menn hjá íslensku bókmenntaþjóðinni? Sænska mafían hlýtur að vita allt um það. Líkast til veit enginn enn hverjir þeir Johnson og Martinson eru. En þeir hljóma óneitanlega eins og lélegt sænskt bóluefni.

3) Bútar fyrir Halldór og Hannes I - Fyrirspurnin frá Puerto Rico, fyrri hluti

 

Hér í sumar mun ritstjórn Fornleifs af og til skemmta sér í djúpum bókmenntahugleiðingum.

Það gerist afar sjaldan, enda ritstjórnin öll lítið gefin fyrir alls kyns uppspuna og lygaverk. Aftur á móti verður grafið frekar djúpt fyrir fornleifafræðing og hjálparkokka hans, myndu sumir ætla. Lagi eftir lagi verður flett úr gleymsku fortíðarinnar með undirristuspöðum og teskeiðum eins og fornleifafræðinga er siður. 

Að þessu sinni skal eigi grafið í eitthvað ómerkilegt kotbýli á afdal. Ég leyfi mér að grafa í eitt helgasta vé landsins, meginstöð íslenskrar menningar, sjálfan Laxness, enda þarf ég engin leyfi eins og Halldór og Hannes. Hér verður þó ekki krufið og krukkað í leyfisleysi eins og Hannes gerði.

Ég ætla að vona að útvarðasveit HÍ í gúmmísellum hvalbeinsturna sinna, eða enn síður hlerunardeild afturhaldsboru íhaldsins, fari ekki úr límingunni, þó ég bæti ýmsu við upplýsingar bíógrafara Laxness - þeirra Halldórs með leyfið og Hannesar hins leyfislausa. Stór verk þeirra standa fyllilega fyrir sínu, hvert á sinn hátt, en ýmislegt vantar upp á eins og oft gerist, og þá er nú gott að að hafa fornleifafræðinga til að grafa dýpra. Ég mun bæta við nokkrum bútum, sem bókmenntafræðingar kalla svo (fragmenter/totter í Danmörku), og heimilda skal svo sannarlega getið.

Ritstjóri Fornleifs viðurkennir strax og fúslega, að hann er enginn Laxness-alfræðingur líkt og sumir landar hans. Hann hefir aldregi lesið Laxness spjaldanna á milli eða upphátt fyrir konuna sína í rúminu á kvöldin. Hann er ekki einn af þessum mönnum sem telja sig vita hvað Laxness hugsaði. Ég er ekki einu sinni með rykfallinn Laxness uppi í hillu við hliðina á Íslendingasögum líkt og margir góðir Íslendingar.

Einnig má taka til, að sumt það sem ég hef lesið eftir Laxness finnst mér sannast sagna harla leiðinlegt og afar misjafnt að gæðum. En vitaskuld verðskuldaði karlinn Nóbelinn sinn, svo ekki sé minnst á þjóðina sem hann lýsti.

Ég hef fengið gögn í hendurnar sem bæta örlitlu við söguna sem menn reyna að steypa saman um Laxness, og ég reyni að segja frá þeim af auðmýkt.

Fyrirspurn frá Puerto Rico

Fyrsti búturinn - ja kannski er þetta væn sneið af þjóðlegri brauðtertu - fjallar um beiðni sem H.K. Laxness barst snemma árs 1974, vegnar frægðar sinnar. Þá hafði samband við Laxness maður, búsettur suður á Puerto Rico. Karl sá hét Earl Parker Hanson (1899-1978).

Hanson var eins konar heimsborgari; Bandaríkjamaður ættaður frá Danmörku, fæddur í Berlín en ólst upp í Milwaukee í Wisconsin. Afi hans og amma höfðuð flust til Vesturheims, nánar tiltekið á flatneskjur Wisconsinfylkis. Sonur þeirra Albert Hanson (f. 1864) fæddist í Korsør á Vestur-Sjálandi, áður en fjölskyldan flutti yfir Atlantsála. Móðir Earls, Adelaide (Lida) Erika Fernanda Siboni (f. 1870), var komin af ítölskum óperusöngvara sem sungið hafði sig inn í hjörtu Kaupmannahafnarbúa kringum 1800.

Víkingnum í Albert Hansen (Hanson) dauðleiddist í borubænum Milwaukee og hann strauk á 22. ári til Danmerkur, þar sem hann kvæntist áðurgreindri Lidu Siboni. Albert leiddist reyndar líka í Danmörku, þar sem hann var við verkfræðinám. Að því loknu flutti hann til Berlínar þar sem hann var uppfinningarmaður - þar leiddist honum líka. Í Berlín fæddist þeim Hanson-hjónum sonur, sem skírður var Earl Parker Hanson. Og það var svo maðurinn sem skrifaði Laxness bréf árið 1974.

Earl Parker Hanson póserar á forsíðu bókar sinnar um Puerto Rico.

Síma-Hanson

Áður en Laxness kemst að, verður að geta þess, að bæði Albert Hanson og sonur hans höfðu gert stopp á Íslandi.

Albert hafði sjarmað heldri manna stúlkur upp úr sauðskinnsskónum þegar hann dvaldi hér í átta mánuði árið 1885. Var hann að sögn sonarins, Earls, sem getur auðvitað hafa logið því, kallaður "Fallegi Hanson" af íslenskum kvenpeningi.

Eftir að hafa lokið verkfræðinámi í Kaupmannahöfn, og nýfluttur Berlínar, lét Albert sig dreyma um að snúa til Íslands á vit ævintýranna. Það rættist líka eins og oftast hjá ævintýramönnum. Skrifaði hann á undan sér til ráðamanna og spurði, hvort áhugi væri á ritsímavæðingu í landinu. Menn sýndu því lítinn áhuga vegna fjármagnsleysis. Albert fór því sjálfur til Íslands og "mældi fyrir símanum á eigin kostnað" eins og sonur hans greindi frá í Tímanum árið 1977 .

Síðar kom Albert aftur upp til Íslands og mældi meira og leiddist ekki, þökk sé stúlkunum. En þegar loks kom að því að Íslendingar fylltust meiri áhuga á sæstrengjum en þegar Bjørnstjerne Bjørnson hafði nefnt þá fyrst við Íslendinga, gat Albert Hanson ekki tekið verkið að sér á Íslandi en danskt fyrirtæki mun það hafa notað teikningar hans. Nánar má lesa um fyrstu áratugi rit- og talsímans á Íslandi í Andvara í janúar 1905, þar sem lítillega er minnst á hlut Hansons í að koma til landsins besta hjálpartæki íslendinga, fyrr og síðar, fyrir orðróm, kjaftagang og slúður.

Sonur Alberts, Earl Parker Hanson, sá er ritaði Laxness bréf, árið 1974, var einnig nokkuð merkilegur karl. Hann hafði mikla útþrá, líkt og danskir og ítalskir forfeður hans, og dauðleiddist í Milwaukee eins og nágrannastúlkunni Goldu Mabovitch. En hún kemur hér ekkert við sögu. Var bara sett hér inn til að æsa sumt fólk upp. Hún varð síðar forsætisráðherra Ísraelsríkis.

Earl fór sjálfur til Íslands á 3. áratug aldarinnar, þar sem hann ferðaðist um með syni konu sem "Fallegi Hanson" hafði sjarmað á Íslandi. Sá piltur kenndi honum blautar, íslenskar drykkjuvísur. Earl kunni þær enn og söng fyrir blaðamann Tímans árið 1977, er hann heimsótti Ísland ásamt konu sinni.

Hanson hafði þekkt Vilhjálm Stefánsson persónulega og skrifaði ævisögu hans. Það gladdi Íslendinga svo mikið að Earl Parker Hanson fékk fálkaorðu fyrir árið 1953. Annars starfaði hann lengst af fyrir Bandaríkjastjórn og sem ráðunautur í Líberíu í Afríku, í Puerto Rico og í Kanada. Ef ekki væri fyrir þessa grein, hefði hann líklega alveg gleymst eftir nokkur ár.

Aftur að efninu

Nú var ég nærri búinn að gleyma mér í ættfræðihrauni um Íslandsvininn Earl Hanson.

Erindi Earls við Laxness, sem ekki má gleyma, var bókmenntalegs eðlis. Hanson vildi fá stuðning Laxness til að hafa áhrif á Nóbelsnefndina í Stokkhólmi. Hann vildi láta hana gefa brasilíska skáldinu og kommúnistanum Jorge Amado (1912-2004) verðlaunin 1974. Amado var í miklu uppáhaldi hjá Hanson og mörgum öðrum. Laxness þekkti t.d. Amado.

Earl Hansen hefur einhvern tíma snemma árs 1974 haft það á orði við rektor háskólans á Puerto Rico, Arturo Morales Corrión,  hve gott skáld honum þætti Amado. Rektorinn skrifaði Hanson og sagði það prýðisgóða hugmynd að bjóða honum til Puerto Rico til að kynna Amado fyrir eyjaskeggjum (sjá hér).

Hanson (myndin hér til vinstri var tekin af ljósmyndara Tímans, er Hanson heimsótti Ísland haustið 1977) rauk þá strax til og ritaði til forlags sem gefið hafði út eina af bókum hans sjálfs. Það var sama forlag og löngu áður hafði gefið út Sjálfstætt fólk í Bandaríkjunum - Alfred A. Knopf Inc. Það var mikill hamur í Hanson, sem var nýrisinn upp úr veikindum. Hann bað Alfred Knopf um heimilisfang Amados. Forlag Alfred A. Knopfs hafði nýverið gefið út eina af bókum Amados.

Einkaritari Alfred A. Knopfs, Gretchen Bloch, kona af gyðingaættum, eins og það heitir á íslensku, sem gekk jafnan með kattargleraugu, sendi Hanson heimilisfang Amados um hæl, því þá seldist bók Amados víst ekkert sérstaklega vel í Bandaríkjunum, jafnvel verr en Indipendent People Laxness hér um árið.

Þar sem Hanson líkaði svo vel við skrif Amados, stakk Gretchen Bloch upp á því í bréfi sínu, að Hanson hafi samband við Nóbelsnefndina í Stokkhólmi og mælti með Amado til bókmenntaverðlaunanna (sjá hér) - og það gerði Hanson þegar í stað þann 7. febrúar 1974 (Sjá hér).

Hanson bætti um betur og ritaði einnig John Steinbeck (sjá hér), sem sýnir að Hansom hafi ef til vill orðið Elli kellingu að bráð í nýyfirstaðinni sjúkdómslegu sinni. John Steinbeck gekk nefnilega í gegnum sáluhliðið á himnum árið 1968. Steinbeck svaraði því ekki erindi Hansons eftir hefðbundnum leiðum.

Hanson sendir þvínæst Laxness línu, enda nefnir hann Laxness í bréfi sínu til Nóbelsverðlaunanefndarinnar. Hann biður Knopf um heimilisfang Laxness, en ritari Knopfs sagðist ekki getað hjálpað honum með það, þar sem forlagið hefði ekkert samband við Laxness lengur.

Earl dó hins vegar ekki ráðalaus og ritaði Laxness, Reykjavík, Iceland utan á bréf sitt til Laxness, enda kominn af dönsku gáfufólki. Og viti menn, Laxness fékk bréfið, því þá vissu  allir Íslendingar með lágmarksgreind hvar hann bjó og að hann ætti hvítan Jagúar, sem var næsti bær við Rolls Royce.

Sko - takk Illugi J. fyrir þetta frábæra stílbragð - bútinn með bréfaskiptum Hansons við Laxness fá þeir Halldór og Hannes ekki fyrr en í næstu færslu, eftir svona tvo daga, sirkabát. Þeir mega vitna í þessa búta mína í endurútgáfum sínum á ævisögum Laxness, ef þeir gera það kórrétt. Fjölskylda Laxness má líka hlaða þessu niður í leyfisleysi.

Ég er hins vegar enn í vafa um, hvort turnbúar HÍ megi lesa þessar heitu fréttir. Æi jú. Þeim verður vart meint af því, en þeir verða að sækja um sérstakt leyfi í þríriti og leggja við bólusetningarvottorð á skrifstofu rektors, þegar hann kemur úr sumarfríi.

Faðir minn gefur kanínu mótefni fyrir 75 árum síðan

Faðir minn Vilhjálmur Vilhjálmsson - ekki söngvari, hefði orðið 95 ára í dag hefði hann lifað. En það er meira en aldarfjórðungur síðan hann dó.

Hér er mynd af honum í lok 5. áratugarins. Hann er í heimsókn hjá  dýralækni og fjölskyldu hans á Fríslandi. Sú fjölskylda var ein af þremur fjölskyldum sem skutu skjólshúsi yfir pabba í stríðinu. Fram til 1941 bjó pabbi í den Haag og áður, fyrir 1936, á tveimur stöðum í Amsterdam.

Hér bregður faðir minn á leik með kanínu. Hár pabba var mikið og rautt, og ekki er verið að reyna að stæla hinn fræga brúðuleikara, Beaker, ef einhver heldur það.

Ísland skuldbatt sig - og Ísland sveik

Í lok árs 2002 ritaði ég menntamálráðuneytinu stuttan tölvupóst og spurðist fyrir um stefnu í kennslu um helförina (Holocaust / Shoah) á Íslandi, þ.e.a.s. um evrópsku morðölduna sem margar Evrópuþjóðir steyptu yfir gyðinga og fólk af gyðingaættum á 4. og 5. áratug síðustu aldar.

Ísland lofaði hátíðlega á ráðstefnu í Stokkhólmi árið 2000 að hefja fræðslu/kennslu um helförina og sjá til þess að henni yrðu gerð skil í sögubókum/námsefni sem kennt er á Íslandi.

Fræðsla er besta ráðið gegn fávisku

Starfsmaður í Menntamálráðuneytinu, Sólrún Jensdóttir (skrifstofustjóri), svaraði mér í byrjun 2003;(Sjá hér og neðanmálsgrein 44). Eftir það svar ég nokkuð vongóður.

En nokkrum árum síðar, þegar ég hringdi til að fylgja eftir fyrirspurn minni og til að heyra hvað gerst hefði á vakt ráðherranna Tómasar Inga Olrichs og Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur - kom greinilega í ljós að akkúrat ekkert hafði gerst. Ég bað um að fá að vita með hvaða hætti loforðinu hafði verið framfylgt.

En ljós kom að Ísland hafði enn eina ferðina blekkt aðrar þjóðir. Ég lét þá skoðun mína í ljós í samtali við Sigrúnu Jensdóttur, sem þá fór algjörlega úr böndunum og hellti yfir mig alls kyns ósmekklegheitum og lét m.a. þau orð falla að "ekki þurfti minnast neins meðan að Ísraelsmenn höguðu sér eins og þeir gerðu".

Sólrún Jensdóttir upplýsti 7. janúar 2003 að Ísland hefði ákveðið að halda minningardag um Helförina í skólum frá og með árinu 2003 í samræmi við ákvörðun sem tekin var á fundi sem fór fram  á vegum Evrópuráðsins í Strasbourg 17-19 október 2002. Fundurinn bar heitið “Teaching about the Holocaust and Artistic Creation” (sjá hér; Myndin efst við þessa grein sýnir Simone Veil halda erindi á ráðstefnunni).

Algjörlega óhæfir íslenskir embættismenn

Þó ég undirstriki að fræðsla um helförina sé aðalatriðið, verð ég að geta þessa að Sólrún Jensdóttir fyrrverandi skrifstofustjóri í Menntamálaráðuneytinu er dóttir Jens Benediktssonar guðfræðings og nasista (1910-1946).

Sólrún hefur sjálf verið viðloðandi flokk sem Viðreisn kallast. Sá stjórnmálaflokkur stjórnast af börnum karla, sem á einn og annan hátt tengdust Þýskalandi nasismans með félagsskap í nasistaflokki eða með veru sinni í Þýskalandi á stríðsárunum.

Sem dæmi má taka föður eins stofnanda flokksins, sem nú hefur verið settur út af sakramentinu af félögum hans í flokknum.  Faðir formannsins stundaði nám í Þýskalandi nasismans og vann á góðum Reichsmarkslaunum  fyrir alræmda verksmiðju í Þýskalandi sem notaði þræla sem vinnuafl (sjá hér).

Sólrún hefur um langt skeið verið stjórnarmaður í íslenska Richard Wagner-félaginu. Minningu Wagners hefur Sólrún eflt meira í frístundum sínum en hún efldi minninguna um helförina í opinberu starfi sínu. Eins og flestir vita var Wagner blessaður gerður að undirleikara í helförinni (algjörlega óviljugur), enda Hitler mjög hrifinn af tónlist hans - en kannski ekki á sama hátt og félagsmenn í Richard Wagner félagsskapnum á Íslandi.

Nú, aftur að svikum Íslands, lands sem EKKI hefur hafið fræðslu um helförina líkt og ríkistjórn landsins lofaði fyrir rúmum tveimur áratugum síðan. Ég tel að augljóst samband sé á milli þeirra svika/gleymsku og þess þegar gyðingahatrið blossar upp á Íslandi í hvert skipti og öfgamenn hefja árásir á Ísraelsríki.

Öfgamennirnir vilja útrýma gyðingum í Ísrael sem og gyðingum annars staðar. En gleymum ekki, að þegar sumir Íslendingar fara algjörlega úr límingunni og tjá sig um að "Hitler hefði átt að ljúka ætlunarverki sínu" og álíka óþverra og styðja við samtök sem hafa útrýmingu þjóðar á stefnuskránni er það kannski vegna þess að fræðslunni í landinu er ábótavant. Fólk er illa upplýst, skólarnir og Menntamálaráðuneytið hafa brugðist. Því segir fólk óyfirvegað hræðilega hluti sem það myndi ekki gera, ef það þekkti sögu 20. aldar.

Lengi vel var lítið minnst á helförina í kennslubókum um sögu Evrópu á 20. öld og hve lítilfjörlegt það efni var má lesa um í stuttri en hnitmiðaðri skýrslu frá Háskólanum á Akureyri frá 2004, Report on Holocaust education in Iceland (sjá hér).

Börnin hafa svo sem fyrir þeim er haft - en þegar skólakerfið bregst og ráðuneytin svíkja alþjóðlega loforð er ekki nema að vona að hatur á gyðingum sé enn landlægt í sumum afkimum valdastéttarinnar á Íslandi, þar sem pabbastelpur og -strákar, jafnt til hægri og vinstri, stjórna landinu að gamalli venju í gamla þjóðrembustílnum.

Gaman væri að sjá, hvað íslensk yfirvöld hafa gert til að efla kennslu um helförina í grunnskólum og framhaldsskólum.

Ég veit að háskólinn á Akureyri hefur reynt að kenna um helförina og árið 2006 var haldin ráðstefna um helförina á Akureyri, þar sem mér var boðið að taka þátt. Sérfræðingur um sögu 20. aldar og helförina, sem er prófessor á Akureyri, Markus Meckl hefur sýnt málinu mikinn áhuga.

Það eru ekki bara börnin sem vita lítið um mestu ódæðisverk 20. aldar. Kannski hafa Íslendingar aldrei haft áhuga á sögu annarra en sjálfra sinna. Það grunar mig. 

Þegar ég hugsa um þessa hluti, þakka ég mínu sæla fyrir að Íslendingar búa á eyju. Það hefði orðið ljótur vígvöllur ef nasistagerpin á Íslandi hefðu búið nær átrúnaðargoðinu sínu.

Ég verð að nefna að nokkrir alþingismenn hafa reyndar óskað eftir árlegum minningardegi um helförina. Sjá hér. Það er prýðileg ef úr verður, en þegar sömu þingmenn lýsa yfir stuðningi við öfl eins og Hamas, eru slíkar óskir vitanlega alls endis óskiljanlegar og jafnvel afar ósmekklegar.

Samfélag gyðinga á Íslandi, undir væng Chabad-samtakanna, hefur haldið minningardag í janúar sl. 2 ár í samstarfi við sendiráð fjögurra landa á Íslandi. Síðara árið (2021) var athöfnin án gesta en henni var streymt. Fyrsta árið var ég viðstaddur. Gyðingahatarar misnotuðu þá athöfnina sem fór fram í pólska sendiráðinu í Reykjavík (sjá hér). Fjölmiðlar á Íslandi ákváðu að þaga um þann hluta athafnarinnar, alveg eins og fjölmiðlar þögðu samtaka um stríðsglæpamanninn Evald Miksons (Eðvald Hinriksson),sem stóð að morðum á gyðingum í Eistlandi. Aðeins einn blaðamaður hafði siðferðislegan styrk til að segja frá. Það var Þór Jónsson, en sumir yfirmenn hans höfðu í hótunum við hann fyrir að gera það. 

Og enn er logið...

Hér má lesa hvernig nýir embættismenn á Íslandi ljúga að hluta til að Evrópuráðinu í skýrslu árið 2019. og hver stefnan er í raun, þvert á það sem lofað var árið 2003. Kannski er lygin ekki ætlunarverk og líklegast þekkja þeir sem vinna fyrir Ísland í Evrópuráðin ekki sögu sína.

Maður neyðist þó til að spyrja hvaða embættismaður hefur framreitt þessar lygar fyrir Evrópuráðið - og ekki síst hvaða ráðherra hefur lagt blessun sína yfir bullið (Það var reyndar hún Lilja Alfreðs, sem ekki tímdi að bjóða fyrsta gyðingnum sem fæddist á Íslandi á 80 ára afmæli hans. Honum var vísað úr landi af flokksfélögum hennar). Ég mun hafa samband við Evrópuráðið og fá nauðsynlegar upplýsingar, ef blókin sem skrifaði þetta gefur sig ekki fram og skýrir mál sitt.

Helförin er ekki framandi Íslendingum. Gyðingar voru sendir úr landi frá Íslandi með þeim skilaboðum til danskra yfirvalda, að ef þau vildu ekki vernda gyðinga þá sem Íslendingar sendu úr landi, væri Ísland viljugt til að borga fyrir að senda flóttafólkið áfram til Þýskalands. Íslensk yfirvöld frömdu einfaldlega glæp. Í dag segjast yfirvöldin ekkert vita og ekkert muna, meðan flokkur forsætisráðherrans langar að minnast helfararinnar. En sami flokkur lýsir yfir stuðningi við öfl sem ætla sér að útrýma gyðingum og ríki þeirra Ísrael.

Hluti af því gyðingahatri sem menn svala sér og öðrum með í "stuðningi" sínum við öfgasamtök Palestínuaraba, er ósköp einfaldlega íslenskum yfirvöldum að kenna. Þau hafa trassað fræðslu sem þau höfðu lofað að veita - fræðslu sem hefði getað komið í veg fyrir öfgar fólks sem styðja útrýmingu eina lýðræðisríkisins fyrir botni Miðjarðarhafs.

Lágt er flogið og mikið logið.

Mitt framlag:

Höfundur þessarar greinar hefur aldrei sætt sig við aðferð íslenskra stjórnvalda að þaga mál í hel. Að bestu getu hef ég reynt að gera því skil, hvernig Ísland tengdist helförinni beint eða óbeint.

Kafli í bókinni Medaljens Bagside (sem má finna á nokkrum bókasöfnum á Íslandi) er helguð Íslandi. Hér má einnig lesa grein um sögu gyðinga á Íslandi og í bókinni Antisemitism in the North má lesa grein eftir mig um gyðingahatur á Íslandi. Fræðsla er eina vopnið gegn gyðingahatri. Ísland hefur hingað til komið í veg fyrir fræðslu um efnið, þó landið hafið hátíðlega lofað öðru.

 

Vinsamlegast lesið einnig ýmsa þætti um íslenska nasista sem ekki hafa birst annar staðar áður, hér á dálkinum til vinstri. Ég gæti kannski verið að skrifa um pabba ykkar.

My Daddy was a Soldier Boy

But only for a very short while. Og eiginlega þyrfti þessi saga ekki að vera mikið lengri. Herskylda föður míns var afar stutt. Hann sagði mér að hann hefði óttast mjög að vera sendur til Indónesíu. En þar sem hann var sonur ekkju og hafði þolað ýmislegt óþægilegt á árunum 1940-45, var hann undanþeginn því að verða sendur í stríð í nýlendum Hollendinga.

Faðir minn henti gaman að herskyldu sinni. Hann gat, að eigin sögn, ekki gengið í takt, var einstaklega léleg skytta og tókst að laska trukk sem var verið að reyna að kenna honum að aka. Hann bakkaði út í skurð, eyðilagði skurðinn, trukkinn og sitthvað fleira. Mannfall varð sem betur fór ekki. Þá var hann settur inn á skrifstofu, því hann var góður að leggja saman og deila og gat vélritað eins og hríðskotabyssa. Síðar var hann í lok herskyldunnar sendur til Parísar þar sem hann var skrifstofublók og frímerkjasleikir hjá hernaðarsendifulltrúanum í hollenska sendiráðinu, því hann var að sögn góður í frönsku.

 

Góð vinkona mín í París, og fyrrverandi samstarfskona, sendi mér þessa mynd af stöðinni Chaussée d´Antin – La Fayette.

Afi minn (sjá s.l. hérna), sem meldaði sig í herinn með metnaði, eftir meira en þúsund ára hernaðarandstöðu í fjölskyldunni, hefði ekki verið stoltur af hermennsku pabba. Þeir voru afar ólíkir feðgarnir að því er sagan hermir.

Litli karlinn með háa hattinn er afi. Hann stóð á tánum.

Fornleifur er hins vegar afar herskár og það mun ekkert minnka með árunum, nema síður sé. Vopnabúrið er stórt.

Hérna er pabbi í friðsamlegri pósisjón, nærri öndum í díki.

Erlendur aftur genginn

Hulda Björk Guðmundsdóttir fornleifafræðingur, kennari og hundasérfræðingur hefur undanfarnar vikur verið að grafa sig niður í bæjarhauginn á Árbæjarsafni. Á fasbók sinni sýnir hún fólki myndir af áhugasömu sauðfé, sem horfir furðu lostið upp á mannfólkið grafa ofan í jörðina í stað þess að bíta hina safaríku tuggu sem þarna vex ofan frjósamri torfunni.

Meðal glápandi sauðpeningsins er Erlendur afturgenginn, athyglissjúkur þríhyrndur hrútur með mórauðan sauðasvip. Ég leyfi mér að rupla mynd Huldu af Erlendi.

Hraðskreitt og ólygið andaglas Fornleifs, sem eitt sinn átti amma dr. Bjarna F. Einarssonar, segir mér ítrekað að þarna sé genginn aftur hrúturinn Erlendur sem Fransmenn keyptu og fluttu úr landi á 18. öld ásamt ánni Vigdísi (með ærinni fyrirhöfn) og hundinum Snata, sem síðar breytti nafni sínu í Seppý. Erlendur endaði líf sitt í París og lenti í mikilli kássu sem borin var fram í Bastillunni, eftir að hann hafði verið frægur pinup-hrútur í dýrafræðibókum í Frakklandi. Endalok Vigdísar voru, samkvæmt nýjustu rannsóknum mínum, meira á huldu, enda var hún heldur engin kótiletta lengur, þegar hún sneri aftur í Sauðlauksdal eilífðarinnar eftir farsæl fyrirsætustörf í Frans.

Myndin hér fyrir neðan er úr hrútakofa Fornleifssafns, ásamt öðrum fornum dýrafræðimyndum af Íslendingum og fé þeirra. Sjá enn fremur hér.

Tímasetningar "biblíuumslags" og "biblíubréfs"

Þjóðskjalasafnið gaf í dag frá sér þessa yfirlýsingu, því safnið hefur nú komist að þeirri niðurstöðu að verðmætt og margumtalað umslag, sem jafnan er kallað Biblíubréf, sé ríkiseign. Eiginlega er Biblíubréfið umslag, en Þjóðskjalasafnið telur sig hafa bréfið sem í því var undir höndum. Safnið hefur komist að þeirri niðurstöðu að umslagið hafi hugsanlega verið tekið ófrjálsri hendi.

Þessi skýrsla Þjóðskjalasafnsins stendur aðeins í hálsinum á mér og sendi ég því eftirfarandi fyrirspurn til Þjóðskjalasafni, nánar tiltekið þeirra starfsmanna sem manni var bent á að hafa samband við í tilkynningu safnsins.

Sæl verið þið Hrefna og Njörður

Ég var að hlusta á fréttir í dag í Útvarpinu og heyrði frétt um yfirlýsingu Þjóðskjalasafns varðandi Biblíubréf svokallaða, í framhaldi af þætti sem nýlega var sýndur á RÚV - sem ég hef því miður ekki séð, þar sem ekki er hægt að horfa á hann erlendis.

Ég las aftur á móti mjög vel það sem Þjóðskjalasafnið hafði til málanna að leggja. Mig langar þess vegna að spyrja, hvernig stendur á því að bréfið sem þið teljið hafa verið inni í Biblíuumslaginu er dags. 30. september 1874, en bréfið sem þið viljið tengja því er er póststimplað þann 22. október 1874.

Ef þið skoðið Alþingisbréfið (sjá hjálög mynd) er ljóst að frímerkið var stimplað 22. október 1874. Bréfið sem sérfræðingar Þjóðskjalasafns telja að hafi verið í því umslagi er dagsettu 30. september 1874.

Getið þið skýrt þessa seinkun á sendingu bréfsins sem er undirritað 30.9. 1874. Beið Landsfógeti með að senda 2. sendingu í 22 daga eða voru stimplar pósthússins í ólagi? Ja, kannski var Óli Peter Finsen póstmeistari á fylleríi.

Með góðri kveðju,

Dr. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Ritstjóri á Fornleifi https://fornleifur.blog.is/blog/fornleifur/

Ég lofa að skýra fyrir lesendum Fornleifs, það sem Þjóðskjalasafnið skýrir út fyrir mig, um umslag sem er stimplað 22. október 1874, meðan að bréfið sem Þjóðskjalasafnið telur að hafi verið í umslaginu er frá 30. september 1874.

Kannski hafa lesendur Fornleifs góðar skýringar? Kannski er önnur Pfizer sprautan eitthvað að rugla mig í ríminu? Fjandakornið nei, það er meira hálfur mánuður síðan að ég fékk hana og ég hef ekkert fundið fyrir heilatöppum.

Viðbót 14.5. 2021

Þjóðskjalasafnið hefur vinsamlegast svarað erindi mínu:

Heill og sæll Vilhjálmur

Til að svara fyrirspurn þinni. Samkvæmt bréfadagbók sýslumannsins í Árnessýslu barst bréfið frá landfógeta dags. 30. september 1874 til sýslumannsins 30. október sama ár. Samkvæmt bréfadagbókinni virðast 28 bréf hafa borist þennan dag til sýslumanns og eru þau dagsett frá 14. september til 27. október 1874. Þessi bréf eru skráð á þrjár blaðsíður í bréfadagbók sýslumanns. Ég læt fylgja með ljósmynd af síðunni sem bréfið frá 30. september 1874 er skráð á (nr. 526) og aðra mynd þar sem betur má lesa færsluna fyrir bréfið frá 30. september 1874. Þú sérð að í dálki lengst til vinstri er móttökudagsetning bréfanna en í dálki lengst til hægri er dagsetning bréfanna. [Sjá myndir hér og hér]

Rétt er að benda á að samkvæmt athugun Þjóðskjalasafns er hið svokallaða „Biblíubréf“ ekki umslag heldur er það hluti af bréfi til sýslumannsins í Árnessýslu dags. 30. september 1874 frá landfógeta. Sá hluti sem hefur verið nefndur „Biblíubréfið“ hefur verið klipptur eða skorinn af bréfi landfógeta. Venjan var að bréf voru skrifuð á sambrotnar arkir þar sem innihald bréfsins var skrifað á fremra blað arkarinnar og utanáskrift bréfsins, þ.e. nafn móttakanda, aftan á síðari hluta arkarinnar. Síðan var bréfið brotið saman á tiltekinn hátt, það innsiglað með lakki og þrykkt á það skjaldarmerki embættisins sem sendi bréfið og frímerki síðan límt á þá hlið eftir atvikum. Á bréfi landfógeta til sýslumannsins í Árnessýslu dags. 30. september 1874 má enn sjá brot í bréfinu og hvernig það hefur verið brotið saman. Til samanburðar birti Þjóðskjalasafn mynd af sambærilegu bréfi frá landfógeta til sýslumannsins í Árnessýslu dags. 24. október 1874 þar sem sést vel hvernig sambrot voru á þessum tíma.

Með kveðju,

Njörður Sigurðsson, sviðsstjóri skjala- og upplýsingasviðs

Þjóðskjalasafn Íslands

Laugavegur 162, 105 Reykjavík

Sími 590 3300 / 590 3322

 

Mont seint á mánudegi

 

Ég leysti nýlega þíðan vind i Hollandi. Að því tilefni langar mig að benda lesendum Fornleifs, sem geta lesið hollensku, á tímaritið VIND, sem kemur út 4 sinnum á ári hverju.

VIND (sem borið er fram Find) er tímarit um listir, sögu og fornleifar og hefur það mikla útbreiðslu og vinsældir í Hollandi. Greinar í ritinu er jafnt um efni frá Niðurlöndum sem öðrum löndum. 

Ritið er í mjög háum gæðum, enda er prentverk í sérflokki í Hollandi eins og margir vita. Ritið er heldur ekki dýrt, eða 12.50 evrur út úr búð. Fyrir 1893 ISK fær maður nú með VIND 41, 210 blaðsíðna rit í hágæðum. Ritið er 950 grömm að þyngd. Það er því sums staðar orðið dýrara að senda slíkt rit stakt í pósti á hinum mikla hnignunartíma eðlilegra póstsamgangna en að kaupa það. Það eina sem kannski letur Íslendinga til kaupa á þessu ágæta riti er að það er á á hollensku. En sífellt fleiri Íslendingar eru meira en mellufærir á því góða tungumáli og sagt er að Íslendingar séu með eindæmum listrænir og góðir tungumálamenn. VIND er tilvalið rit fyrir fagurkera, sem nenna að hafa fyrir því að stafa sig fram úr 2-8 blaðsíðna greinum á niðurlensku.

Ritstjóri Fornleifs hefur tvisvar skrifað grein í ritið um efni sem tengja Ísland, Norðurlönd og Holland saman. Þriðja greinin er á leiðinni, fjórða er í forvinnslu og fimmta greinin er farin að gerjast í höfðinu á mér. Svo er einnig í frásögur færandi að titstjóri Fornleifs var nefndur í ritstjórnargrein ritsins um daginn (sjá hér). 

Ég set hér hlekk á heimasíðu VIND ef einhver aðdáandi lista hefur áhuga á góðu riti og að læra nýtt tungumál, t.d. ef menn stefna að því með tíð og tíma að verða menningarlegir íslenskir embættismenn í Brussell. Nýjasta grein mína (rétta próförk) í ritinu getið þið lesið hér, en síðutölin eru röng; í lokaútgáfu ritsins er greinin á blaðsíðum 50-57, en annars er greinin á allan hátt sú sama.

Faðirvorið á 1. maí

Ritlingurinn, sem þið sjáið hér fyrir ofan, ber titilinn Faðirvorið og fleiri Sögur úr "Þriðja Ríkinu".

Í tilefni dagsins getið þið flett honum hér eða lesið, því þetta er nefnilega nokkuð merkilegur pési.

Ekki er bæklingur þessi, nú orðið, mjög algengur í íslenskum bókasöfnum samkvæmt Gegnir.is. En þótt furðulegt megi virðast er hann til í erlendum bókasöfnum, t.d. á háskólabókasafninu í Leeds á Englandi ásamt fjölda ritlinga kommúnista á Íslandi. 

Góður vinur minn sagði mér frá pésanum nýlega og ég náði þegar í eintak hjá bókabjörgunarmanninum Bjarna Harðarsyni á Selfossi.

Ritlingur þessi var kostaður af Sovétríkjunum til að upplýsa fólk um eðli nasismans. Hann var gefinn út á ýmsum tungumálum. Í kverinu er að finna 5 örsögur og hlutar úr frásögnum eftir 4 höfunda/frásagnarmenn; þá Johannes R. Becher, Peter Conrad, G.P. Ulrich og S. Gles.

 

Peter Conrad var betur þekktur sem Anna Seghers (1900-1983), sem var reyndar einnig dulnefni konu sem upphaflega hét Anna (Netty) Reiling. Hún var af gömlum þýskum gyðingaættum frá Mainz í Þýskalandi. Sjá meira um þá merku konu hér. Um Johannes R. Becher og S. Gles (Samuel Gleser) getið þið lesið neðst, en ég verð að viðurkenna að ég veit enn ekki hver G. P. Ulrich var, en nafnið er vafalaust höfundarnafn.

Bæklingurinn var líklega gefinn út árið 1935 á Íslandi, en það vantar ártal. Prentsmiðjan Dögun í Reykjavík er sögð hafa prentað bókina og útgefandi er Baráttunefndin gegn Fasisma og Stríði.

Stefán Ögmundsson (1909-1989) prentari stofnaði Prentsmiðjuna Dögun í Reykjavík og rak hana árin 1933-1935. Hann seldi þá prentsmiðjuna til hlutafélags er hætti störfum skömmu síðar en Prentsmiðja Jóns Helgasonar keypti vélarnar.

Prentsmiðjan Dögun prentaði ýmsa bæklinga og blöð fyrir vinstri væng verkalýðsstéttarinnar á Íslandi,svo sem Rauða fánann og Sovétvininn. Síðar var Stefán einn af stofnendum Prentsmiðju Þjóðviljans og vann þar 1944-1958 og var prentsmiðjustjóri frá 1948. Stefán var formaður Hins íslenska prentarafélags um tíma og varaforseti Alþýðusambands Íslands 1942-1948. Hann var einnig formaður Menningar- og fræðslusambands Alþýðu sem gaf út ýmis merk rit. Sjá nánar um Stefán hér.

Baráttunefndin gegn Fasisma og Stríði var líkast til hluti af Kommúnistaflokki Íslands á 4. áratug síðustu aldar. Það upplýsir að minnsta kosti háskólabókasafnið í Leeds á Englandi, sem einhverra hluta vegna er betur búið af ritlingum íslenska Kommúnistaflokksins en blessuð Þjóðarbókhlaðan (sjá hér).

Mig grunar að félagi Einar Olgeirsson (hér til vinstri) hafi haft eitthvað með þetta rit að gera, en þigg allar upplýsingar um það, ef svo er ekki.

Hér á baráttudegi okkar alþýðumanna (byltingin er á næsta leyti) er við hæfi að minnast tveggja þeirra höfunda sem rituðu smásögurnar í ritlingi Baráttunefndar gegn fasisma og stríði:

S. Gles hét réttu nafni Samuel Glesel (1910-37) og var gyðingur fæddur í Chrzanów syðst í Póllandi, en ólst upp í borginni Gotha í hjarta Þýskalands. Ungur að árum gerðist hann rithöfundur og bjó um tíma í Berlín, en árið 1932 flutti hann ásamt sambýliskonu sinni til Sovétríkjanna. Í trú um að hann myndi gera heiminn betri ætlaði hann að búa þar og hjálpa til við uppbyggingu landsins. En Adam var ekki lengi í Paradís. Árið 1937 féll Glesel í ónáð í Moskvu. Honum var bannað að vinna og varð að lokum fórnarlamb þeirra hreinsana Stalíns sem kallaðar voru "Þýska átakið" (Deutche Operation). 

Þann 5. nóvember 1937 var Glesel tekinn af lífi ásamt 98 öðrum kommúnistum ættuðum frá Þýskalandi. Flestir þeirra voru reyndar gyðingar enda Stalín gyðingahatari.

Margir þeirra voru af gyðingaættum. Líkum þeirra var varpað í fjöldagröf í Lewaschowo í grennd við Leningard (Sankti Pétursborg). Fjölskylda Glesels lenti þrælavinnubúðum. Sonur hans Alexander að nafni, sem lifði ódæði Stalíns af, fékk árið 1956 skýrslu um dauða föður síns í hendur. Þar hafði dánarorsökin verið fölsuð. Það var ekki fyrr en 1990 að hið rétta kom í ljós. Glesel hafði orðið fyrir barðinu á þeirri byltingu sem hann brann fyrir. En Byltingin étur stundum börnin sín eftir að glæpamenn hafa stolið byltingunni.

Johannes R. Becher (1891-1958) var heppnari en Glesel. Hann slapp lifandi úr hreinsunaræði Stalíns og félaga. Becher fæddist í München og var sonur dómara.

Becher var vægast sagt mjög dramatískur ungur maður. Árið 1910 ákvað hann að binda enda á líf sitt með vinkonu sinni Fanny Fuss, sem hann hafði kynnst fyrr það ár. Becher skaut hana og sjálfan sig, en hann lifði skotið af. Faðir hans, dómarinn, bjargaði honum frá aftöku með því að láta hann lýsa yfir geðveiki. Hann losnaði samt fljótt úr haldi og hóf nám við háskólann í Jena í læknisfræði og heimsspeki árið 1911. Hann losnaði undan herskyldu vegna heróínfíknar og sálrænna vandamála, en fór að gæla við kommúnisma og gerðist félagi í fjölda samtaka, meðal annars í flokki Óháðra Sósíaldemókrata. Síðar (1918) varð hann meðlimur Spartakistahreyfingarinnar í Óháða Sósíaldemókrataflokkun (USPD), en sú hreyfing hvarfaðist að lokum við Kommúnistaflokk Þýskalands (KPD). Um skeið yfirgaf hann flokkinn, óánægður með tök hans á "Þýsku byltingunni", en meldaði sig svo aftur í KPD árið 1923.

Becher var settur á svartan lista eftir Reichstags-brunann árið 1933 og yfirgaf Þýskaland. Hann hélt til Zurich og Parísar og ól manninn í umhverfi byltingarsinnaðra listamanna. Árið 1935 flutti hann búferlum til Sovétríkjanna eins og margir meðlima KPD.

Í Moskvu fékk hann vinnu sem ritstjóri innflytjendablaðsins Die Internationale Literatur-Deutcsche Blätter og varð meðlimur í Miðnefnd KPD í útlegð. En það var aðeins skammlífur vermir, því skyndilega varð hann fyrir barðinu á Stalín og kumpánum hans, sem ásökuðu hann um að hafa sambönd við engan ófrægari en Leon Trotsky.

Sumir telja að Becher hafi lifað af "hreinsanir" Stalíns, þar sem hann hafi gerst uppljóstrari um aðra meinta pólitíska samsærismenn gegn Stalín. Ég þekki ekkert sem styður þær skoðanir sumra höfunda. Honum var árið 1936 bannað að yfirgefa Sovétríkin. Hann lagðist í þunglyndi og reyndi að fyrirfara sér. Hann var sendur í útlegð til Tashkent árið 1940, en var kallaður aftur til Moskvu þar sem hann varð einn af stofnendum Landsnefndarinnar fyrir Frjálst Þýskaland.

Eftir stríðslok hélt hann aftur til Þýskalands með stjórn KPD og settist að í Berlín. Þar stundaði hann ritstjórn og útgáfu, en reis samtímis til æðstu metorða í þýska Kommúnistaflokkunum.

Stofnun í bókmenntafræðum var opnuð í nafni hans við háskólann í Leipzig og hann var settur Menntamálaráðherra Austur-Þýskalands árin 1954-1956. En sól hans settist skjótt bak við rauðu tjöldin í Berlín. Hann var settur af, því hann var í ellinni farinn að hallmæla blessuðum sósíalismanum. Hann skrifaði handrit að bók um þær skoðanir sínar og reit þar um sósíalisma sem grundvallarvillu (Grundirrtum meines Lebens) vegar í lífi sínu. Bókin sú var ekki prentuð fyrr en 1988, 30 árum eftir dauða hans. Þannig var nú kommúnisminn í DDR, sem dó hægum dauðdaga, þar sem gráðugir kommísarar höguðu sér eins og kommísarar (les: þjófar) gera alls staðar, líka þar sem kapítalisminn er við völd. Það þarf ekki nema rotið eðli glæpamanna til að eyðileggja hina bestu isma... ja bæði trúarlega og þá hugsjónarlegu.

Þannig er það nú.

Baráttukveðjur á degi alþýðu, og þeir mættu nú alveg vera fleiri!