Efter nordboerne og før kolonien

Anmeldelse af:

Janus Møller Jensen: Korstoget til Grønland: Danmark, korstogene og de store opdagelser i Renæssancen 1440-1523. Turbine (2022).

Bogen får 6 gravskeer her på bloggen Fornleifur.

Janus Møller Jensen, som til daglig er leder af Dansk Jødisk Museum i København, har for godt en måned siden udgivet værket Korstoget til Grønland ved forlaget Turbine.

Værket er et af de vigtigste der i nyere tid er skrevet om Grønland i den periode, hvor nordboerne af en eller anden grund var forvundet, og indtil Grønland atter blev opdaget af europæere.  Grønland blev heller aldrig helt glemt, som det meget tydeligt fremgår af den nye bog.

Det er befriende, når der i Danmark endelig udkommer et historisk værk, om og med relation til Grønland, hvori forfatteren ikke er låst inde i gamle dogmer. Her taler forfatteren. hverken om sine ”forfædre” (nordboerne) i Grønland, eller benægter at det danskstyrede Grønland har været en koloni i den ene eller anden betydning af ordet.

Fra min studietid i Århus ved Afdeling for Middelalder-arkæologi husker jeg da arkitekt /arkæolog Knud Krogh (f. 1932) kom fra København og holdt et foredrag om sine spændende undersøgelser i Brattahlíð i Grønland. Det forekom mig underligt at den dygtige arkæolog, gang på gang under foredraget, talte om "vores og sine forfædre i Grønland".

Oplevelsen gjorde det for første gang klart for mig, at nordbo-forskningen samt megen anden forskning af Grønland i Danmark var stærkt præget af dansk chauvinisme. Måske var den mere åbenlys for mig som udlænding end for mine danske studiekammerater. Chauvinismen ser man også i en stor del af forskningen af besættelsestiden; Herunder i Bo Lidegaards mange værker om den periode. Lidegaard er i øvrigt også blandt de danske historikere, som ikke anerkender at Grønland var en koloni.

I sin nye bog dækker Janus Møller-Jensen den forsømte tid i Grønlands-forskningen, fra nordbo-bebyggelsernes noget uklare ophør frem til det 16. århundrede.  Perioden derefter, er en ny generation af historikere nu også i færd med at gøre op med. Det er blevet belyst, hvordan nationaløkonomiske kolonitanker om nutidens grønlændere, førte til at man mente at deres formering måtte kontrolleres og begrænses for at bibeholde en sund økonomi i Grønlands så grønlænderne ikke lå Danmark til last. Det var det sammen argument som man i 1930-erne anvendte i modstanden mod flygtninge i Danmark, og senere da man udviste dem i perioden 1940-43.

Janus Møller Jensen udfylder dermed et dybt hul, som længe har hersket i forskningen af den europæiske, og herunder de danske, interesser i Grønland, efter at nordboerne forsvandt fra scenen.

Det er en nydelse at læse Janus Møller Jensens gennemgang af Grønland plads i den europæiske bevidsthed frem til de danske ekspeditioner til Grønland. Tidligere ekspeditioner foretaget af hollændere, amerikanere, englændere/skotter, franskmænd, tyskere, nordmænd og svenskere havde haft økonomisk gevinst som sit hovedmål. Den danske interesse, drejede sig, udover dette, om at plante det danske flag på de nordligste strækninger af Grønland og dermed gøre de danske ejendomskrav på hele landet gældende, sådan som Jensen så korrekt påpeger.

Jensens ekspertise er først og fremmest indenfor de skriftlige kilder. Fraværet af en komplet gennemgang af de arkæologiske vidnesbyrd er derfor forståeligt. Forfatteren henholder sig fortrinsvis til den hjemlige arkæologiske forskning af nordbo-arkæologien.  

I modsætning hertil er mange nordbo-arkæologer meget ofte præget af manglende kendskab til de skriftlige kilder.  Nogle af de amerikanske arkæologer, som har beskæftiget sig med zoo-arkæologiske undersøgelser i Grønland samt i Island i de seneste årtier, bl.a for at forsøge at forklare den nordiske bosættelses ophør i Grønland, er desværre meget uvidende når det drejer sig om islandsk såvel som grønlandsk kulturhistorie. De fleste af disse arkæologer, hverken læser eller forstår de sprog, som er relevante for de kulturer som forskningen drejer sig om. De skriftlige kilder, man har fra den samme tid som de fysiske kilder de analyserer, magter de alt for specialiserede arkæologer ikke at inddrage i et helhedsbillede. Men sættes alle kilderne ikke ind i den sammenhæng, når man ikke frem til holdbare konklusioner.

I dette essay af en anmeldelse giver jeg i de følgende eksempler på forskellige nye eller alternative kilder samt eksempler på manglende kildekritik og kildekendskab, som er  relevante for Nordbo-forskningen og som sætter Jensens periode i perspektiv.

Jensen kommer naturligvis ind på Kristoffer Columbus´ (Christobal Colon) kontakt med Bristol-købmænd og deres viden om sejladser vestpå og nordover.  Kort han, at Columbus´s søn, Hernando Colon, skriver om den kontakt. Jensen skriver desværre ikke noget om, hvordan Hernando eller for den sags skyld biskop Bartolomeo de las Casas refererer til Columbus´ egen beretning i hans logbog fra den første sejlads til Amerika samt optakten til den. I Hernandos biografi over sin far (4. kapitel), afskriver han et brev som Columbus sendte til det spanske kongepar Ferdinand (Hernando) og Isabella:

La Espanola, januar 1495: ... Jeg sejlede i februarmåned 1477 et hundrede leguas  [100 leguas nautical, som  svarer til 593 km)  forbi Tile-ø [Thule], men dens sydlige del ligger 73 grader fra meridianen, men ikke 63 sådan som nogle siger, og øen ligger ikke inden for den grænse som Vesten dækker jfr. Ptolemeios, men meget mere mod vest. Til denne ø, som er lige så stor som England, sejler englændere med handelsvarer, i særdeleshed Bristol-boerne. Og på den tid jeg rejste til øen var havet ikke frossent, og der var forskel på flod og ebbe så enorm nogle steder, at nogle steder forhøjedes vandstanden omkring femogtyve favn to gange om dagen.

Vel at mærke står der ikke i Hernandos bog, sådan som Islands førende kartografiekspert i det 20. århundrede, Haraldur Sigurðsson påstod i sit hovedværk Kortasaga Íslands I, at Columbus har sejlet 100 leguas "nord for" Island. Dette er en fejl baseret på manglende sprogkundskab, som mange, som har uddybet emnet, har kopieret. Således opstår fejl, hvis folk ikke kan læse de sprog som er relevante for den forskning de foretager.

Desværre oplyser Janus Møller Jensen ikke at beskrivelsen kun kan referere til det vestlige Island.

På et kort over den gamle verden fra ca. 1490, som opbevares i Bibliothèque nationale de France, og som med nogen usikkerhed menes at have tilhørt Columbus og hans yngre bror Bartolomeo (se fotoet herover), fremgår der tydeligt af teksten at Columbus i brevet til det spanske kongepar fra 1495 kun kan have refereret til Island.

Herunder er den norsk-amerikanske Kirsten A. Seaver oversættelse af teksten på kortet. Men oversættelsen er langt fra at være korrekt. Man kan tvivle, om Kirsten Seaver overhovedet forstår latin eller andre relevante sprog fra den tid hun forskede.

Denne ø som er fuld af bjerge, sten og is, med et endnu hårdere klima, kaldet Island på det lokale sprog og Tile på latin. Der, i en stor afstand fra de Britiske øer, grundet kulden, er ingen anden føde at få end frossen fisk. Øboerne, veksler dem, i mangel of penge, for korn og mel samt andre nødvendigheder som Englænderne fører dem årlig. Det er en robust og vild befolkning jfr. Englænderne, som lever i underjordiske boliger i de seks måneder havet er frossent.

En detalje fra det såkaldte Columbus-kort

Det er ikke uventet, at Columbus måske kendte til Island/Tile fra sit ophold i Bristol, samt fra kort han måske har ejet. At han rejste derhen, må derimod anses for at være mindre sandsynligt.  Men sikkert er det, at han sejlede næsten 600 km forbi Island/Tile, og antageligt til Grønland, således som det tydelig fremgår af hans brev til det spanske kongepar.

Historikeren Kisten A. Seaver, som har arbejdet meget med problematikken, har heller ikke forstået teksten i Columbus´ brev til det spanske kongepar. Hun har også, uden de nødvendige sprogkundskaber og kun med en unøjagtig henvisning til en anden forfatters tolkning, efterladt forskningen af emnet og eftertiden med en uholdbar og forkert oversættelse af den latinske tekst på Christobal og Bartolomeo Colons kort af den gamle verden. 

Janus Møller Jensen giver heller ikke høj karakter til Kirsten Seavers forskning og forfatterskab, som han opfatter som værende præget af ”norsk nationalisme”, som måske ikke så forskellig fra den danske. Han rammer meget præcist.

I 1973 udkom hovedværket England and the Discovery of America 1481-1620 af David Beer Quinn. Bogen må Jensen formodes ikke at være bekendt med, selvom han henviser til to vigtige artikler af samme forfatter. Bogen omhandlede bl.a. de islændinge der var bosat i Bristol, mens Columbus var der.

David Beer Quinn oplyser i sin mesterlige bog, at der i 1484 var bosat 48 eller 49 islandske mænd og drenge. I byens arkiver beskrives arbejdere og tjenestemænd hos borgerne i Bristol. To islændinge bliver nævnt ved navn, fordi de var selv blevet købmænd. Vilhjálmur og Jón (William Yslond and John Yslond). Ti andre bliver defineret som islandske drenge, der var i tjeneste hos bedre borgere og købmænd i Bristol: puerum sibi servientem de Islond. Deres herrer var købmænd som sejlede på Frankrig, Spanien, Portugal og herunder de Kanariske øer og Madeira. Man ved at Vilhjálmur Yslond, som arbejdede hos købmanden Thomas Devynshire, i 1492 selv var blevet borger i Bristol og købmand, der sejlede med varer fra Frankrig og Lissabon.

Den 11. december 1479 landede skibet Christopher i Bristol en fuld last af frugt fra Algarve, som blev lastet i havnebyen Faro. Blandt skippere på Christopher i 1479 var William Spence og John Pynke, som begge havde unge Islændinge i deres tjeneste. 

John Pynke tog styringen efter at skibet var kommet til Bristol med de sydlige tørfrugt, og sejlede videre til Snæfellsnes i Island, antageligt for at hente fisk. Samtidige kilder fra Bristol nævner også skibet Michael, styret af kaptajn Roger Tege. Tege og besætning sejlede den 8. maj 1493 af sted til Island med hvede, malt og klæder - til trods for den Danske konges forbud mod Islandshandel for andre end Bergen-købmændene. Flere skippere bliver nævnt i forbindelse mellem den transatlantiske sejlads og de havde Islændinge i deres tjeneste, mænd som unge var stukket af med dem til England. Visse mener endda at det af og til skete ufrivilligt, at drengene blev kidnappet. Islændingene steg dog ofte i graderne og blev som voksne selv købmænd og sejlede på ruten Madeira, Portugal, Bristol, Nordatlanten.

Vi bør erindre os, at Columbus i disse år var gift ind i en rig købmandsfamilie på de Kanariske øer, som handlede med sukker og trælle. Det kunne derfor tænkes at hans interesse, da han rejste til Bristol, var arbejdskraft til svigerfamiliens sukkerplantager på de Kanariske øer og Madeira. Om han har hørt om Grønland fra islændingene kan vi ikke sige noget om. Det er muligt, at islændingene i Bristol har fortalt Columbus om Grønland ud fra deres "Saga-viden", men det er svært usandsynligt at Columbus har været med til en eller anden saga-læsning i Island for at finde oplysninger om vejen til Amerika eller Asien. Det forudsætter kendskab til islandsk, lidt latin og nogle landkort fra den periode det hele sker.

I sin bog beskriver Janus Møller Jensen kort de fleste hypoteser som i tidens løb er blevet fremført om ophøret af den norrøne/oprindelig islandske bosættelse i Grønland. Den gennemgang er måske lidt overfladisk, men en grundig gennemgang af det er egentlig heller ikke bogens opgave. Der bliver henvist til den nyeste litteratur.

Når det kommer til det arkæologiske bidrag til nordboforskningen, har man været vidne til en meget snæver tolkning af resultater samt rigid og dogmatisk tiltro til tidligere autoriteter inden for Nordboforskningen ved Nationalmuseet i København samt i senere tid testresultater fra zooarkæologer som kun forstår de fysiske kilde som knogler.

I 1980 publicerede man i tidsskriftet Hikuin, bind 6,  resultater fra de arkæologiske udgravninger som kort tid inden var blevet foretaget af de ruiner i Vesterbygden som kaldes V 54 i Niapaitsoq. Arkæolog Claus Andreasen affejede ganske gode C-14 dateringer foretaget af Henrik Tauber på Nationalmuseet i København, blot fordi "de ikke passede med den konventionelle datering af afslutningen af den norrøne bosættelse i Vesterbygden".

Hvis man kalibrerer disse dateringer, så står det klart, at bosættelsen ikke ophørte ved midten af 1300-tallet, sådan som tidligere arkæologer sluttede. Vi må snarere tænke på den mulighed at nordboerne i Vesterbygden var i Grønland frem til midten af 1400-årene.  Nogle fragmenter af kamme fra Niapaitsoq samt Niaqussat (V48) samt fragmenter af en kirkeklokker, fra to forskellige lokaliteter i Vesterbygden, har en form som peger mod 1400-årenes begyndelse.

Et lille våbenskjold af sølv med rester af forgyldning er også fundet ved undersøgelserne af Niapaitsok.

Det lille sølvkjold (1,7 cm højt og  1,4 mm bredt) fra Nipaitsok blev af Claus Andreasen fejlagtigt bestemt til at være den gamle skotske adelsslægt Campbells våbenskjold. Andreasen kunne kun finde ét familievåben i Europa, som han kunne relatere til skjoldet som blev fundet i Nipaitsoq. Han overså, at girondere i familievåbenskjolde ikke var ualmindelige i Europa. At de forekommer over alt i det vestlige Europa er gået danske nordboforskere forbi, og desuden at byen Lissabon, i 1382, fik en bannerfane som har det samme heraldiske girondermønstrede våben [mønstret får navne efter byen Gironde i SV-Frankrig] som på skjoldet der er fundet i Grønland (se en udførlig liste over girondervåben i europæisk middelalder her).  Byen Lissabon bruger stadig dette gamle tegn i byens flag.

Kunne det tænkes, at portugisere, som vi med sikkerhed ved var interesserede i vejen til Asien, og herunder at få fat i trælle til deres sukkerplantager, har været i Grønland, hvor de har tabt et lille skjold fra sin dragt eller harnisk i gulvet på en lavrejst gård i den norrøne Vesterbygd?

Lissabons flag, først kendt i 1382.

Det er ikke sandsynligt at en skotsk adelsfamilie skulle have haft interesse i Grønland. Vi har ingen skriftlige kilder som beretter om denne slægts aktiviteter i Nordatlanten, men vi ved derimod at portugiserne interesserede sig for Grønland og ville derop.

I Vesterbygden var kirkeklokkerne fra 1400-årene ituslagne efter lang brug, sæderne var i opløsning og leveforholdene var måske blevet så usle, at ethvert tilbud om hvilken som helst sejlads væk fra Niaqussat og andre steder i forfald i Vesterbygden blev hilst velkomment af beboerne.

Tog nordboerne væk med portugiserne?

Måske endte nordboerne fra Grønland frivilligt som landarbejdere i sukkerrørplantagerne på Madeira og de Kanariske øer, sådan som en svensk kunstmaler, Per A. Lillieström (1932-2018) foreslog.

Bosat på de Kanariske øer fra og med 1956, fremsatte Lillieström sin hypotese om de grønlandske nordboere på Madeira og De Kanariske Øer for ca. 30 år siden. I 2000 forenede Lillieström kræfter med den norske opdager Thor Heyerdahl i deres bog Ingen Grenser. Bogen modtog en usædvanlig usaglig og faktisk ret usmagelig kritik af en norsk arkæolog, Kristian Keller, som på et tidspunkt var begyndt at beskæftige sig med Nordboforskning.

Længe inden de værker, som nævnes i den norske debat om bogen af Lillieström og Heyerdahl (se her) blev publiceret, udgav forfatteren til denne anmeldelse to artikler i weekend-tillægget til det islandske dagblad Morgunblaðið (se her og her) hvori jeg bl.a. kom ind på Lillieströms bemærkelsesværdige hypotese.

Man bør være forsigtig med at udelukke en ide på forhånd. En undersøgelse af gamle knogler fra gamle kirkegårde på øen, samt en omhyggelig DNA-sekventering af dem, og ikke blot den moderne befolknings DNA vil muligvis kunne give svaret. Det er mest sandsynligt, at den moderne befolkning på Madeira og de Kanariske Øer er for blandet til at deres DNA kan afsløre, om der rinder nordbo-grønlandsk blod i deres årer.

Helt frem til bilens entre på Madeira foretrak man slæder trukket af okser eller skubbet af mennesker. Skinnerne blev olieret og olie var der nok af på Madeira. Men hvad tvang øboerne til at holde i denne skik, når øens bestyrere, portugiserne, for længst havde opdaget hjulet?

Islandsk husmus. Foto Erling Ólafsson.

Musen på Madeira og dennes DNA

For kun to år siden afslørede genetikeren Jeremy Searle fra Cornell University og hans team, at musen på Madeira er nært beslægtet med husmus (Mus musculus) i Grønland og Island. Musene på Madeira er derimod ikke i familie med mus i Portugal. I stedet for at overveje muligheden for at mus, såvel som mænd, er kommet til øerne fra Grønland i 1400-årene, begyndte DNA-verdenen godt hjulpet af ivrige videnskabsjournalister - at spekulere over om vikingerne havde været på øerne og havde bragt "norrøne" mus med sig, længe før portugiserne gjorde sig til herrer på Madeira. Det er faktisk mere muligt at musene på Madeira er kommet dertil i 1400-tallet med arbejdskraft man hentede i Grønland.

Svenskeren Per A. Lillieström (se foto herover), som var den første der fremførte fornuftige tankenr om at de nordiske grønlændere var blevet sejlet væk fra Grønland. Han mente, blandt andet at slæder som indbyggerne i byen Funchal på Madeira brugte, og stadig for turisternes skyld, samt nogle af landhusene på Madeira kunne give hint om et materielt idé-ophav under nordligere himmelstrøg.

Desuden påpegede Lillieström retteligt i et brev til denne forfatter, at brydningen på de Kanariske Øer, som kaldes Lucha Canaria, muligvis stammede fra det høje Nord. Den sammenkædning havde han lavet efter at have mødt en islandsk turist, som undrede sig over ligheden mellem de to brydningstyper.

Lucha Canarias nærmeste slægtning er uden tvivl den islandske glíma [udtales glima med samme tryk som udtalelsen af bynavnet Lima på spansk;].

 

 

De to øverste billeder viser Lucha Canaria brydere i første halvdel af det 20. århundrede. Sporten lever i bedste velgående på de Kanariske øer.  

Det nederste billede viser udøvelsen af den urgamle, islandske brydning, Glíma, i dag med seler om hoften - som var en senere innovation, da denne gamle og ædle sport som nævnes i sagaerne, vistes frem på Olympiaden i London i 1908 (se her). Et Laterna Magica lysbillede i anmelders privatsamling.

  Herunder en bogudgivelse om Lucha Canaria, hvor grebet på de gamle billeder viser hvordan man også gjorde i Island før mand fik det praktiske seletøj.

Islændinge viser glíma på olympiaden i Stockholm i 1912

Lad os slutte med en sidste arkæologisk indikator for nordbo-bosættelsens ophør og bosætternes skæbne.

Janus Møller Jensen kommer lidt ind på nordboernes hovedbeklædning. Det er en nordbohue, som tidligere Grønlandsarkæologer definerede som Borgunderhuen. Man mente den var den nyeste mode af en herrehat fra 1400-tallets anden halvdel. Huen blev fundet i Ikigaat (Herjólfsnes).

I 1980-erne, gjorde jeg en af mine arkæologi-lektorer i Århus opmærksom på, at hatten måtte være en kvindehue, samt at den også var en langlivet del af den islandske kvindemode. Senere skrev jeg om den slags hovedbeklædninger i Island (se her).

I mellemtiden er diverse dele af huen, som er lappet sammen af genbrugte materialer, blevet C14-dateret på to laboratorier, i henholdsvis USA og Danmark, ved hjælp af AMS-teknikken. De ældste dele af den antageligt gennemlappede hue er jfr. AMS-dateringerne fra ca. 1060 mens huens yngste dele dateres op til ca. år 1400, hvis den sikreste statistiske værdier ved to standard-deviationer bliver brugt. Det må siges at var et usædvanlig langvarigt genbrug. Huen kan også være lavet af vadmels-rester og fungeret som en slag ligbeklædning eller ligsvøb. Huen blev jo fundet på kirkegården på Herjólfsnes.

Det bør erindres, at ønsker man at belyse den materielle kultur blandt nordboerne, er det mest nærliggende at skue til Island for sammenligningsmateriale, snarere end til Danmark. En slægtning til "Borgunderhuen i Island lever op til i 1600-årene, og endda længere op i tiden i variationer. Den bliver afbilledet i et islandsk håndskrift, Heynesbók, som er fra 1400-tallets anden halvdel. Den kilde har tidligere generationer af Grønlands-arkæologer, som ikke læser islandsk fra perioden, ikke været opmærksomme på. Mere vigtigt for dem er AMS-dateringer fra to laboratorier, som desværre har en lang historie af resultater som modstrider sikre arkæologiske dateringer. Det bør ikke udelukkes, at AMS-dateringerne kan være fejlagtige.

Den blinde tro på de "ufejlbare maskiner" har for tiden vundet over de traditionelle dateringsmetoder i arkæologien. Metode i arkæologien handler desværre ikke længere om samspil, og alt er efterhånde blevet absolut. Man bør i hvert fald erindre sig C-14 metodens mange problemer og laboratoriernes mange uheld, herunder laboratoriet i Århus, før man kaster sig over resultater som om de var den endegyldige sandhed. Hvis resultater af DNA sekventering af gammelt DNA får frit spil, uden noget input fra arkæologen.

Den anmeldte bog er ikke blevet ringere af Janus Møller Jensens betragtninger vedrørende Borgunderhuen, som er svar på Kirsten A. Seavers forestillinger (s. 245-47). De er lidt forældede i forhold til huens mange dele og deres meget forskellige AMS-dateringer - men tolkningen af den nye dateringer står nu bestemt til diskussion.

Det er naturligvis spændende, når forskere i naturvidenskaberne alvorligt hævder at de gamle grønlændere har gået med 2-300 gamle huer på hovedet. Vi lader det ligge og håber diskussionen fortsætter i stedet for at gå i stå, og desto mindre forvente at Eske Willerslev har alle de rigtige konklusioner. Det er nemlig altid de naturvidenskabelige metoder som har 2-300 år fejlmargin i deres ungdomsår, som desværre er fulde af problemer, problemer som alt for sjældent erindres.

Anmelder: Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, ph.d., middelalderarkæolog.

Fra manuskriptet Heynesbók (AM 147 4to) som nu opbevares i Stofnun Árna Magnússonar i Reykjavík.

Skyggnumyndasýning Marks Watsons - nú í boði Fornleifs

Nýjasti safnauki Fornleifasafns er lítill en all verklegur kassi. 

Kassi þessi er svo rammgerður, að erfitt er að granda honum nema með einbeittum vilja. Loki kassans er lokað með tveimur spöngum og einnig þykkri leðuról. 

Ég keypti kassann á eBay, en ekki vegna þess að ég safna litlum kössum og öllum eins, eins og segir í kvæðinu. Innihald kassans vakti þegar forvitni mína og ég keypti hann nánast án upplýsinga um innihaldið. Þó upplýsti seljandinn á Englandi, að um væri að ræða heila röð mynda og tilheyrandi minnispunkta yfir skyggnuljósmyndir, 8x8 cm. að stærð. Röðin ber heitið A Journey to Iceland.

Í kassanum ramma eru 35 skyggnumyndir, svokallaðar laterna magica myndir, frá 4. áratug síðustu aldar, þegar slíkar myndir voru reyndar að syngja sitt síðasta vers.

Ég var sem betur fór einn um hituna á netuppboðinu. Ásættanlegt verðið rauk því aldrei upp. Svo kom kassinn seint og síðar með sænska póstfyrirtækinu (sem blóðsýgur Dani) og rannsóknir hófust á innihaldinu við fyrsta tækifæri sem gafst:

Tvær eða þrjár myndanna eru eldri en hinar, og eru teknar úr eldri Íslandsmyndaröð. Þær myndir voru framleiddar af fyrirtækinu Newton & Co á 37 King Street í Covent Garden. En meginþorri myndanna eru merktar framleiðandanum Church Army á 14 Edgeware Road W.2 í London, sem voru góðgerðar- og trúboðsamtök (sem enn eru til) sem útveguðu fátæklingum Lundúnaborgar alls kyns vinnu, m.a. við að útbúa glerskyggnur fyrir ríka viðskiptavini, sem margir hverjir studdu starfsemi samtakanna mjög ríkulega fyrir skattaívilnanir. Þorri myndanna í kassanum er tekinn á síðari hluta 4. áratugarins af breskum ferðalangi sem hafði verið á Íslandi að sumarlagi.

Eigandinn

Kassanum fylgdu minnispunktar fyrir fyrirlesarann sem notaði þessar myndir í fyrirlestrarhaldi á Heimssýningunni í New York (sjá hér).

Fljótlega kom í ljós við lesturinn á minnispuntunum, að höfundur þeirra var mikill dýravinur og sömuleiðis mikill Íslandsvinur.

Á meðal nýrri myndanna í kassanum voru margar dýramyndir og einnig mynd af húsakynnum Dýraverndunarfélagsins í Reykjavík. Mig grunaði að sá sem tekið hefði myndirnar væri enginn annar en endurreisnarmaður og verndari íslenska hundsins, hinn eini og sanni Mark Watson. Í íslenskum dagblöðum var greint frá því að Watson hefði verið á Íslandi sumrin 1937 og 1938.

Einhverjar pöddur hafa farið á beit í minnispunktum Watsons og þegar skjalið komst í hendur þess er þetta ritar var það sett í poka og beint í frystinn í nokkra daga og síðan var allt lauslegt hrist á svarta plötu til að athuga hvort einhverjar dýraleifar væru enn á kreiki eða á lífi. Svo var ekki, en kannski er ég komin góð sýnishorn af flösu úr höfði Watsons. Beðið er frekari rannsókna á því. 

Ég greindi sérlegum agent Fornleifs á Íslandi frá grun mínum um að myndirnar hefðu tilheyrt Mark Watson. Hann sendi mér nokkrum mínútum síðar grein Önnu heitinnar Snorradóttur (1920-2009), sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins árið 1988(sjá hér). Grein Önnu skýrði mörg vafamál og lausa enda í rannsókn minni. Anna hafði sem ung stúlka ásamt bróður sínum, Hauki Snorrasyni (1916-1058), síðar ritstjóra Dags og enn síðar Tímans, verið Mark Watson innan handar á ferðalögum hans um landið árin 1937 og 1938. Lesið vinsamlegast grein Önnu til að fá sem mest út úr myndunum. 

Þess ber þó að geta, að greint var frá því í Morgunblaðinu 31. mars 1939, að til væri kvikmynd í lit sem Watson á að hafa tekið á Íslandi. Val stóð á milli fjögurra Íslandskvikmynda, en eina átti að sýna í New York. Litmynd Watsons var að lokum ekki ekki sýnd í New York, heldur hélt hann þar í húsi Íslands fyrirlestra með skyggnumyndum sínum sem teknar voru á Íslandi 1937-38.  Honum innan handar við þær sýningar var einnig Haukur Snorrason, sem var Watson mikill harmdauði er Haukur dó um aldur fram árið 1958.

Watson hélt einnig sýningu á ljósmyndum sínum í Lundúnum (Wertheim Gallery), síðla hausts 1937. Sýninguna heimsótti Krónprins Friðrik og Ingrid spúsa hans. Færði Watson þeim tvær ljósmyndir að gjöf líkt og Alþýðublaðið greindi frá þann 1. desember 1937.

Fólk í fréttum: Ekkert launungarmál er það lengur á okkar upplýstu tímum, að Watson þótti, fyrir utan Ísland og smalahundinn okkar, einnig vænt um unga hali, þó svo að hann hafi mest hrifist af hinum íslenska seppa. Þess má einnig geta að amma David Camerons fyrrum forsætisráðherra Breta var systir Marks Watsons. Þá vituð þér það.

Ekki ætla ég heldur að útiloka að kvikmynd Watsons sé týnd og tröllum gefin. Ef einhver veit meira um hana eða hvar hún gæti verið niður komin, þætti mér fengur í að fá vitneskju um hana. Þangað til annað kemur í ljós, geng ég út frá því að myndirnar í kassanum góða séu þær sem Watson sýndi á heimssýningunni New York árið 1939 - þar sem einnig var til sýnis mynd af Fyrstu hvítu móðurinni í Ameríku eftir Ásmund Sveinsson (sjá skýrslu Fornleifs um styttuna hér).

Fjölskylda Watsons var forrík. Langafi hans, Joseph Watson, hafði auðgast á ýmis konar efnaframleiðslu og sápugerð í Leeds og Yorkshire og afi hans, George, byggði þann iðnað frekar upp. Faðir hans, Joseph, sem síðar þekktur sem the First Baron Manton, græddi á tá og fingri og framleiddi einnig sprengiefnið Amatol fyrir breska herinn. Sjálfur átti Mark Watson hús í London, íbúð í Boston og aðgang að ættarsetri í Austurríki.

  Þar sem Watson bjó í Nicasio i Kaliforníu, ca. 30 km. norður af San Francisco, og stundaði þar hreinræktun á íslenska hundinum, var aðeins lítillátur bústaður hans sem hann dvaldi í er hann hafði tíma til að sinna hundarækt sinni í sveitasælunni. Þar hélt hann einnig margfrægar "sígaunaveislur" fyrir sérstakt og listrænt fólk frá Castro-hverfinu í San Francisco.

Vegna alls ættarauðsins, þurfti Watson svo sem ekkert að vinna sér til framfærslu, en hann lærði fornleifafræði, var í breska hernum, og var síðar diplómat í Washington (1930-32) og einnig forngripasali í New York svo eitthvað sé nefnt. Ræktin á íslenska hundinum lá nærri hjarta hans. En alltaf gat hann borgað aðstoðarfólki vel, svo lífsstíllinn væri á pari við það sem jafnan gerðist á meðal lágaðalsins á Bretlandseyjum. Watson var þó fyrst og fremst gullaldarrómantíker, sem hafði minni áhuga á verslun, iðnaði og auði en menningu og listum. Sumir safna og aðrir eyða.

Íbúðarhús eða búgarður í augum Íslendinga, en réttara sagt sumarbústaður Watsons í Nicasio í Kaliforníu. Jörð hans þar getur ekki flokkast undir "búgarð" líkt og sumir Íslendingar töldu að býli hans þar væri.

Ég átti þeirrar ánægju að njóta, að vera kynntur fyrir Watson á barnsaldri. Hann kom eitt sinn heim með föður mínum og keypti af föður mínum gamalt landakort af Íslandi. Watson var boðið í kaffi og kökur. Hann var meðal hærri manna og var með sýnu hærra höfuð en faðir minn, og eftir slíkum hausum þurfti oft að leita lengi á Íslandi.

Sjón er sögu ríkari

En höfum ekki fleiri orð um þetta. Blogglesendur eru latir og Lesendur Fornleifs geta nú litið í kassann og horft á skyggnumyndasýningu Watsons með því að klikka á skyggnumyndasýninguna efst, sem Fornleifur hefur sett á YouTube-síðu sína, eða klikkað hér.

Mynd Watsons af einum af samferðarmönnum Watsons með hund.

Mynd 33 í myndaröð Watsons frá Íslandi. Watson kallaði myndina Going Aboard og það sem hann ritaði í sýningartextann sýnir mikinn kærleika til dýra:

LAST ONE GOING ABOARD

94 ON SHIP

ROUGH PASSAGE BACK; but they had 4 legs

I WENT INTO THE HOLD EVERY DAY

DRY, COZY, HAY, PUZZLED

WOULD SEE SEAMEN TAKE THEIR OWN BREAD

AND BUTTER DOWN TO THEM

Misjafnt er mat manna. Íslenskum hrossapröngurum hefði ugglaust þótt það heldur betur út í hött að gefa hrossum smjér. En blessaðir Íslendingarnir komust fyrst á mann- og dýragæskustig Viktoríutímans eftir aldamótin 2000, þá er menn fóru fyrst að elska hundinn sinn meira en mannskepnuna og eta hráan bauta úr plastumbúðum úti í móa. Þær hefðu nú hlegið að því í þvottalaugunum þær Guðný og Jónína sem sjörmuðu Tjallan með uppistandi sínu. Watson ályktaði: WOMEN WORK HARDER (one of these not keen on me). Hann Mark þekkti greinilega lítið á konur.

Með Rembrandt á háaloftinu

Þá sjaldan að ritstjóri Fornleifs tekur til i öllu sínu lífsrusli, finnur hann alltaf einhverjar fornleifar og listaverk.

16 vetra sá hann mynd í íslenskri bók frá 5. áratug síðustu aldar um Rembrandt. Það var bók sem afi hans á Hringbrautinni átti. Unglingurinn tók sig til og gerði þegar fölsun á Rembrandtinum með hvít- og grákrít á svartan pappír. Myndin er 15x18 sm. að stærð.

Rembrandt hefði örugglega tekið Fornleifsómyndina í læri, hefðu þeir þekkst, en Remmubrandur var svo svakalega á undan minni tíð, svo ekki varð úr að hann tæki sneið á lærum mínum. Seinna sá ég sömu mynd í lit og læt ég hana flakka. Minn Rembrandt er vissulega í allt öðrum verðflokki, en slagar upp í hinn ekta Rembrandt, þó hann sé bara í svarthvítu.

Euro Ethnofeast 2022

Samanlögð ritstjórn Fornleifs samgleðst yfir góðu gengi lappalöngu kúrekanna frá Íslandi sem nú gera garðinn frægan í Graðþjórsþorpi á Ítalíu. Söngur þeirra og lag er mun betra en smalasöngur úkraínsku stepputataranna sem allir spá sigri, þar sem áhugamenn um Eurovision hafa vitaskuld sterkari samkennd en hinn venjulegi, litli heterókarl eða enn vesælli Pútín-inn í Moskvuborg.

Nú vill svo til að Fornleifur þekkir frændgarð íslensku smalanna nokkuð vel. Ungur að aldri var Fornleifur sendill hjá RÚV og kynntist því langafa, ömmu og afa kúrekanna þriggja. Pétur Pétursson var mikill öðlingur, og Ragnheiður Ásta gaf sendlum oft súkkulaði, þegar maður fór með skilaboð frá fréttastofu upp til hennar á 6. hæð í beinni útsendingu. Fyrrverandi eiginmaður Ragnheiðar, Gunnar Eyþórsson hafði einnig sinn sjarma, þótt hann væri þurr og sarkastískur. Listaverk hans á herraklósettinu á Fréttastofunni á Skúlaötu 4 heilluðu ungan sem aldinn hal, þar sem þeir gerðu stykki sín gegnt skrifstofu móður fráfarandi forsetaritara. Já, heimurinn er svo lítill.

Svo var Fornleifur í skóla með föðurbróður kúrekanna okkar í Torino. Pétur heitinn var hinn mesti öðlingur og góður drengur. Faðir kúrekanna kom einnig við sögu, því hann stal eitt sinn hjólinu mínu. Ég hlustaði því ávallt með mikilli varúð á Mezzoforte og þurfti oft að gera Dönum grein fyrir því að þeir voru nú altså Íslendingar - og þá seytlaði danska öfundin út úr þeim eins og brún sósa þegar þeir diskuðu áfram í Carlsbergvímu og polkamúsík sem dönum virðist einfaldlega í blóð borin.

Í kúrekunum þremur sé ég ættareinkenni allra í frændgarðinum sem ég hef mætt á ferlinum og það án þess að fá raðgreiningu á þeim systrum hjá Kára.

Kannski vinna kúrekasystur ekki Evru-þjóðernissöngvakeppnina í ár, þó sumir veðmangarar í London og Berlín séu fyrir langa leggi í stígvélum eins og ég.

Það hefðu þær hins vegar örugglega gert hefðu þær brugðið sér í gervi hvítingjanna (albínóanna) sem langafi þeirra, Eyþór - og alnafni föður þeirra - kærði á sínum tíma til þýskra og danskra yfirvalda fyrir að þykjast vera Íslendingar. Gervi-Albínóarnir (sjá hér og hér á ensku) í Þýskalandi voru í álíka sviðsbúningum og framlag Úkraínu treður upp í í dag í Fíatborg á Stígvélalandi. Það var nokkrum árum fyrir Helförina... ég segi ekki meira.

Dýrðlingurinn í græna bolnum talar við Alþingi

Volodimyr Zelenskij talar við Íslendinga í dag. Aðstoðarmaður Volodimyrs, Fedir M., sem stendur honum miklu nær en Volodimyr getur nokkurn tíman ímyndað sér, greindi mér frá því sem Volodimyr lét út úr sér þegar hann var búinn að lesa lofræðu sína til danska þingsins - sem Dönum þótti vitanlega afar vænt um.

Volodimyr spurði Fedir, hvort það sem hann hefði sagt um Dani væri nú allt saman rétt og satt. Volodimyr sagðist hafa lesið á netinu, að Danir hefðu haft nána samvinnu við Nasí-Þjóðverja, stefnu sem sumir kalla Samarbejdspolitikken en raunsærri menn kalla einfaldlega meðreiðar (kollaboration).

Volodimir hafði lesið að margar þúsundir Dana hefði gengið í Waffen-SS með blessun dönsku ríkisstjórnarinnar - og sumir þeirra myrt gyðinga; Volodimyr hafði einnig lesið að Danir hefðu vísað ríkisfangslausum gyðingum á flótta úr landi á tímabilinu 1940-43 og sent þá beint til Þýskalands.

Hann hafði séð að danskur forsætisráðherra, sem síðar varð yfirmaður NATÓ, hefði vorið 2004 beðist afsökunar á gerðum fyrrverandi stjórnmálamanna og yfirvalda í Danmörku. Hann hafði einnig lesið að danskar ríkisstjórnir á hernámsárunum hefðu hvatt atvinnuleysingja til að halda til Stórþýskalands og vinna þar á lúsalaunum. Einnig var ljót saga af því að Danir hefðu selt Þjóðverjum ógnina alla af matvöru í stríðinu og að 95% þeirrar vöru hafi verið notuð til að fæða heri Þriðja Ríkisins, m.a. þá hermenn sem myrtu meinta ættingja Zelenskijs sem börðust í Rauða hernum og milljónir annarra gyðinga. Hann hafði lesið í rúminu, þar sem hann dvaldi kvöldið áður, að danskir sjómenn hefðu hætt lífi og limum til að færa Þjóðverjum síld og danskir bændur hefðu grætt vel á svínakjöti og smjöri sem fyrrum var selt til Bretlandseyja en sem nú var selt Þjóðverjum a góðum kjörum

Að vonum var Zelenskij á báðum áttum og spurði, hvort rétt væri fyrir hann að líkja Rússum við Nasí-Þýskalandi. Samstarfsmaður Fedirs, Oleh K., sem einnig var staddur hjá Volodimyr, sagði það í fínum málum, því að Danir vildu flestir gleyma óþægilegum minningum úr síðara stríði; flestir vissu hvort sem er ekki neitt, þar sem sögukennsla hefði verið í mýflugumynd í Danmörku í marga áratugi. Taldi hann víst að Danir væru einnig flestir undir undir áhrifum hvítþvottameistarans B. Lidegaards, sem segir að Grænland hafi aldrei verið nýlenda. Zelenskij svitnaði nú heldu betur í græna bolnum.

Læknir Zelenskijs gaf honum því smá róandi og Volodomyr svaf þangað til í gær, er hann fór yfir það sem hann átti að segja við starfsmenn Gaggó-Vest á útvarðareyju frelsisins á hjara veraldar.

Fornleifur er farinn að kvíða því sem Zelenskij segir um Ísland, með hjálp CIA, en furðulegt þótti mér að hann hefði ekki nefnt LEGO, þegar hann talaði svo fallega til Dana.

Með hvítan fíl um hálsinn

Þrír núlifandi Íslendingar njóta þess þunga heiðurs að geta kallað sig handhafa hinnar konunglegu dönsku fílaorðu, Elefantordenen.

Þeirri einstöku æru fylgir steindur skjöldur sem með tíð og tíma verður hengdur upp í riddarakapellunni á Friðriksborgarhöll á Sjálandi, svo hinir ódauðlegu sem ekki drattast með hvítan fíl um hálsinn geti dáðst að þessum mikla heiðri. Um daginn fór ég með góðan vin frá Íslandi í höllina og sýndi honum m.a. skildi íslenskra fílaorðuþega. Mikið var um dýrðir.

Nú vill svo til að danska krúnan var sparsöm á fílana fram á embættistíð Margrétar 2. sem tók að hengja fílinn um háls annarra en konunglegra gesta sem komu við í Dannevang.

  Mynd efst: Elefantur sem Napóleón keisari fékk árið 1809. Það var uppi á honum typpið. Ljósmynd Emanuelle Macron.

Þannig vill það til, að Sveinn Björnsson fékk aldregi fíl, þó það gæti hafa verið vegna óvildar Friðriks 9. í garð Íslendinga.

Friðrik sagði við framkvæmdastjóra danska utanríkisráðuneytisins, sem um tíma var sendiráðsritari á Íslandi og síðar sendiherra, að Sveinn Björnsson væri ekki velkominn hjá sér í höllinni. Diplómatinn reyndi að megni að eyða fordómum konungs í garð Íslendinga.  Kannski var þetta vegna þess að Sveinn var þekktur sem "ham med Nazi-sønnen".

Fyrrnefndur diplómat ók vítt og breytt um Kaupmannahöfn er Kristján 10. lést til að biðja Kaupmannahafnarblöðin um að minnast ekki á nasistasoninn er Sveinn Björnsson kæmi í útför Kristjáns konungs. 

Ef Danir hefðu fyrr gleymt nasistum, eins vel og sumir þeirra hafa því miður gert í dag og oft vegna þess að forfeður þeirra dönsuðu fjálglega við Þjóðverja fyrir um 80 árum síðan, hefði kannski verið við hæfi að hengja hvítan fíl á Svein þó einkunnarorðin á skildi hans yrðu ekki eins ósvífin og:

Vir Honestus cum Filio inconuenienti

Sem betur fór var ekki hlaupin verðbólga í danska fílinn á þeim árum og dönsku blöðin sögðu ekkert ljótt um Svein.

Ásgeir Ásgeirsson var kosinn forseti áður en danska skrautið varð ódýrt, en hann fékk þó fíl frá Friðrik 9. þann 5. apríl árið 1954. Eigi fann ég skjöld Aske Askesens (eins og hann var kallaður er Margrét 2. gekk í hjónaband). Ég leiðaði annars vel í höllinni um daginn. Einkunnarorð fyrir ímyndaðan skjöld hans hef ég hér með í bakljósum minninganna: 

Cum Deo in Piscina sine Trunco

 

Uppáhaldsforseta mínum, Kristjáni Eldjárn, var strax íþyngt með hvítum fíl. Það vantar því miður einkunnarorð á skjöldinn og gætu þau vel hafa verið:

Ferrum in Officio Fortis in Antiquitate.

Kristján hefði skilið það, en hann var sparsamur maður. En svo urðu hvítir fílar ekki eins sjaldséðir og áður. Glingur gerðist hræódýrt.

Vigdís Finnbogadóttir fékk hvíta fílinn þann 25. febrúar árið 1981. Ekki fundum við ferðalangar skjöld hennar í Riddarakapelluna í Friðriksborgarhöll um daginn, kannski vegna þess að hún er kona og við erum bara karlar.

Vigdís hefur þó örugglega fengið skjöld í Svíþjóð, sem mér þykir mjög smekklegur. Ekki veit ég hvort Svíar setji einfaldlega engin einkunnarorð á skildi til að standa við hið margfræga hlutleysishlutverk sitt, en ef slík orð vantar fyrir peningablómið á skildi Vigdísar, sem örugglega táknar endalausar gróðursetningar hennar, þá má notast við:

Una Arbor in Agro sterili mox Silva fiet

Og þýðið nú.

Ólafur Ragnar Grímsson fékk líka hvítan fíl með glans. Það gerðist 18. nóvember 1996. Skjaldamerki hans er að mati Fornleifs forljótt og afa illa málað. Einkunnarorðin á skildi Ólafs í Höllinni eru

Vires Islandiae

Sem kannské má útleggjast sem Kraftar Íslands.

Það finnst mér heldur betur tekið upp í sig, þó svo að Ólafur væri á stundum á við túrbínu, bullandi kver eða jafnvel Geysi gamla. Hefði þarna frekar mátt standa Vir Islandiae (Íslandsmaður eða eyjaskeggi). Nei, það má víst líka misskilja, og heldur illilega ef maður er á þeim skónum.

Skjöldur Ólafs Ragnars Grímssonar í Friðriksborgarhöll er lítil prýði.

Þá er komið niður í sokk, eða rosinen i pølseenden líkt og Danir orða það. 

Þann 24. janúar 2017 var hengdur hvítur, danskur elefantur á Guðna Th. Jóhannesson og hefur það sligað hann æ síðan. Um svipað leyti, eða nokkrum mánuðum áður, drukkum við elefant (og ég kók) á penu öldurhúsi nærri Jónshúsi ásamt öðrum heiðursmönnum.

Engan sá ég skjöld fyrir Guðna í höllinni á Sjálandi, en kannski er enn verið að hann´ann. Hugsast getur að skjöldurinn væri þegar kominn, ef ekki stæði að forsetafrúin héti Reid á sumum Wikipedium, en Klein á öðrum (sjá danska Wikipediugrein um Guðna).

Hér er núverandi forsetafrú af einhverjum ástæðum nefnd til sögunnar sem Eliza Klein. Fyrir nokkrum árum ærðist sjálfútnefndur verndari Ísraelsríkis á Íslandi við mig á FB, ragnaði og hótaði mér öllu illu vegna þess að ég sagði honum að  upplýsingar sem hann dreifði á alþjóðavettvangi um að Aliza Reid væri gyðingur líkt og Dorrit okkar allra væru staðlausir stafir. Kannski vita menn ekki að ættarnafnið Klein er ekki aðeins notað af gyðingum.

Ef ekki er búið að mála skjöldinn fyrir Guðna, legg ég til að einkunnarorðin hans verði:

Pluralis in Socculo - Assens in Populo

En til vara geta þau orðið: Uxor Parva et Irata est - Sicut Natio, sem útleggja má: Eiginkonan er lítil og reið eins og þjóðin. Og nú held ég að Guðni sé nokkuð sammála mér.

Mikið er nú gott að Tommi borgari hafi aldrei orðið forseti. Þá hefði eftirfarandi þurft að standa á skjöldum snobbliðsins: In Officio dormit, in Meretricibus evigilat. Þú þýðið þetta bara sjálf, þú litla dónaþjóð. En það kemur sem betur fer engum við hvað Tommi gerir í frítíma sínum austur í Asíu, ef hann brýtur ekki nein lög eða alþjóðasáttmála. Látum hann bara sofa og dreyma um allt yfir lögaldri. En Fýlsorður eru líklegast framtíðin.

Frá allt annarri öld - og betri

Á 20 öld voru líffærin í Fornleifi mun skarpari en þau eru nú, og sum hver næsta ónotuð, t.d. heilinn. Nú hallar undan og allt gránar, stirðnar og fellur jafnvel af, en heilinn virkar vel og hefur líklegast aldrei verið skarpari, þó maður sjálfur segi frá í lítillæti sínu.

Árið 1979 skrifaði ég smásögu fyrir íslenskutíma í Menntaskólanum í Hamrahlíð. Ég kallaði hana: Leskafla fyrir fólk með engar skoðanir. Þið getið lesið söguna hér.

Kennaranum í áfanganum, sem einnig var landsfrægur júdókappi og austantjaldsfari, líkaði sagan svo vel, að hann las hana upp í tíma og sagðist ætla reyna að fá hana birta í Þjóðviljanum. Hvort hún birtist þar veit ég nú ekki, en aðalmálgagn vinstri manna í MH, sem á þessum kaldastríðsárum gekk undir því ágæta nafni Skyggnir, tók greinina og birti með mínu samþykki.

Á Skyggni sálugum ríktu menn eins og Þorvarður Árnason, síðar  líffræðingur, sem um daginn var tekinn í því að hafa sopið sjóinn austur á Höfn í Hornafirði, og svo fjálglega að yfirborðið hefur lækkað til muna þarna kringum Hornafjörð samkvæmt hans eigin mælingum. Það gefur svo sannarlega eitthvað af sér í rannsóknarfé gæti mig grunað. Annar snillingur í ritstjórn Skyggnis var FB-vinur minn, heiðursmaðurinn Sveinn Ólafsson, sem menntaðist til að sinna bókum og skjölum og gerir það betur en flestir.

Mér sýnist að Skyggnir sé til í nokkrum bókasöfnum en blaðið er ekki hægt að lesa á Timarit.is. Úr því verður að bæta; ég á að minnsta kosti 1. árg. 2. tbl. Nóvember 1979. Ég teiknaði myndir af stuttbuxnaliði Sjálfstæðisflokksins í MH sem voru með í blaði Þjóðmálafélags MH árið 1979. Mig langar til að sjá þær myndir aftur.

Styttan sem átti að senda út í himinngeiminn

Myndin hér að ofan er tekin árið 1940 og er af listaverki Ásmundar Sveinssonar, sem bar titilinn Fyrsta hvíta móðirin í Ameríku. 

Verkið var til sýnis á 1939 New York World´s Fair og stóð í garði á sýningarsvæðinu fram til 1941. Styttan Ásmundar í New York var steinsteypt og stækkuð eftirmynd af verki Ásmundar, sem nú er dreift víða um heim í bronsafsteypum. 

Þessi saga fjallar einnig um tvær vígreifar konur í nútímanum, sem kinnroðalaust hafa viðurkennt fyrir alþjóð að þær fjarlægðu afsteypu af styttunni af Guðríði Þorvarðardóttur af stalli sínu vestur á Snæfellsnesi. Listakonurnar notuðu slípirokk og önnur groddaverkfæri við verknað sinn. Þær eru næsta upp með sér af þessi skemmdarverki sínu. En af eftirfarandi má vera ljóst að þær hafa enga ástæðu til þess að vera það.

Gudda í Vatíkaninu

Ég ritaði örlítið um eina af afsteypum af styttu þessari hér um árið, en á ítölsku (sjá hér og þýðið með google translate).

Það var um það leyti er fyrrverandi forseti lýðveldisins Ólafur Ragnar Grímsson gaf þýska páfanum í Rómi afsteypu af uppkasti Ásmundar Sveinssonar að styttunni af Guðríði. Okkar ástkæra frú Dorrit Grímsson bar við það tækifæri kaþólska prestshúfu sem vakti mun meiri athygli í Vatíkaninu (sjá hér) en rasistabílætið frá Íslandi.

Eftir sýninguna í New York árið 1939 hvarf styttan af Guðríði Þorvarðardóttur af yfirborði jarðar. Hún er enn á lista Interpol yfir stolinn þjóðararf Íslands.

Stoltir listamenn og skemmdarvargar tjá sig á RÚV

Listakonurnar fóru um daginn í viðtal á RÚV, þar sem þær skýrðu gjörning sinn. Þær söguðu einfaldlega Guddu af stalli með slípirokki eins og þær væru nánustu ættingjar keðjusagarmorðingjans í BNA. En um leið gáfu þær, og líklegast án þess að vita það, nasaþefinn af hinu dæmigerða viti skroppna samfélagi sem Ísland er að þróast í, þar sem dellur, dillur og fáviska ættaðar frá Vesturheimi ná heljartökum á fólki.

Listamennirnir héldu því fram, að Íslendingar hefðu verið valdir að fyrstu nýlendustefnunni á Grænlandi. Þar brást skólakerfið á Íslandi heldur betur eins og oft áður, nema að listakonurnar sé því vitlausari.

Kennsla um nágrannaþjóð Íslendinga á Grænlandi hefur ávallt verið í mýflugumynd á Íslandi vegna fordóma í garð Inúítanna/Grænlendinga, sem nú berjast fyrir sjálfstæði sínu undir hæl Stórdana.

Því er kannski ekki nema von að listakonurnar viti ekki að þegar norrænir menn (Íslendingar) settust að á Grænlandi var engin föst byggð Inúíta á þeim svæðum sem norrænir menn settust að á, hvorki í Eystribyggð né í Vestribyggð. Vankunnátta listakvennanna með slípirokkinn er skammarleg, en vankunnátta Íslendinga endurspeglar einfaldlega almennt áhugaleysi Íslendinga á Grænlendingum. Íslendingar hafa, eins og vel er kunnugt, ekki viljað vera settir í bás með Grænlendingum.

Nýr óvinur búinn til í þætti á RÚV: Rasistinn Moses

Brussurnar tvær með slípirokkinn héldu því einnig stoltar fram í útvarpsviðtalinu að stytta Ásmundar Sveinssonar á Heimssýningunni hefði síðar verið í vörslu "alþekkts bandarísks rasista" sem þær nefndu til sögunnar sem Robert Moses.

Þar kemur enn í ljós afburðarheimska slípirokkaranna, sem skáru Guddu af stallinum vestur á Snæfellsnesi, vegna þess að hún var "hvít" (afsakið litgreininguna). Hugsanlega kunna þessar konur ekki að afla sér heimilda.

Robert Moses (1888-1981) var gyðingur, sem er vitanleg ekki í frásögur færandi í Bandaríkjunum og alls ekki í New York.

En eins og gengur með marga meðlimi ofsóttra þjóðflokka vaxa fljótt á suma þeirra hjólsagir á olnboganum. Moses gegndi fjölda embætta í tengslum við borgarskipulag New York-borgar og var því ekki vinsælasti maðurinn í borginni fyrir að leyfa sér sem gyðingi að vera framagjarn.

Moses fékk fyrst rasistastimpil á sig, þegar blaðamaður einn, Robert Caro að nafni ritaði bók um hann árið 2007, sem fjallaði um borgarskipuleggjandann Moses.

Caro hélt því m.a. fram í bókinni að Moses hefði fyrirskipað að vatnið í sundlaugum sem hann lét byggja til að bæta hag New York-búa ætti að fylla með vatni á ákveðnu hitastigi, svo svartir (afsakið vinsamlegast orðalagið) færu ekki í sund, þar sem þekkt væri að blökkumenn (afsakið aftur orðalagið) þyldu ekki svo kalt vatn.

Þessi hugmynd varð reyndar algjörlega til í höfðinu á Robert Caro og fyrir henni er hvorki fótur né heimildir. Heimildir sýna annað en Caro heldur fram í bók sinni um Moses. Út úr höfði Caros kom einnig sú staðhæfing að vegabrýr út til almenningsstranda borgarinnar hefðu verið hafðar svo lágar að undir þær gætu ekki ekið strætisvagnar, og þar með ekki negrar. Í dag er vitað að þessar ógeðfelldu greiningar Caros eru vægast sagt uppspuni og versti blaðamannatilbúningur sjá t.d. hér. Reyndar var það svo að strætisvagnar komust alla tíð auðveldlega til stranda New York, en svartir þrælar borgarinnar voru ávallt að þræla fyrir lúsalaunum og gátu ekki veitt sér þann munað að fara út á strönd fyrr en síðar á öldinni. Þannig er það í BNA þar sem margir vilja helst greiða fyrir stríð og óöld trúða í Evrópu.

En Íslendingar eru aftur á móti mataðir af söguníðingum með slípirokk á RÚV. Þeirra útlegging er að gyðingurinn Moses hafi verið rasisti og hafi stolið styttu hins saklausa íslenska listamanns Ásmunds Sveinssonar. Alvísu spunakonurnar með rokkinn hafa spunnið á RÚV og hin auðtrúa þjóð segir "Hallelúja". Þjóðin verður kannski aldrei betri en útvarpið hennar? 

Afkomendum Moses hefur nú verið kynnt sú alvarlega ásökun sem sett hefur verið fram á ríkisfjölmiðli á Íslandi á hendur afa þeirra. Afkomendurnir, Solomon og Sue U. Moses munu hafa samband við íslensk yfirvöld vegna ófyrirleitlegra ummæla íslensku skemmdarvarganna um Robert Moses. Listakonurnar verða að sanna að Moses hafi stolið verki Íslenska listamannsins, sem kallaði það "Fyrsta hvíta móðirin í Ameríku" og það örugglega undir þrýstingi frá Kananum.

Fjarskyldur ættingi Robert Caros, reyndi  að komast til Íslands. Hann hét Berthold Caro (f. 1990, mynd til vinstri). Honum var hafnað árið 1937 og svarið fékk hann frá sendiherra Dana í Berlín (dags. 27. januar 1937), því hann sendi fyrirspurn sína um búsetu á Íslandi til hans. Herluf Zahle sendiherra hafði hins vegar fyrirmæli um hvernig honum bæri að svara gyðingum varðandi Ísland. Kynþáttahatur leynist víðar en í henni Ameríku, þar sem hin mjallhvíta Gudda fæddi Snorra litla Þorfinnsson. Reyndar komst Bertold Caro til S-Ameríku, n.t. til Bólivíu, þar sem hann andaðist 25. ágúst árið 1948, aðeins 58 ára að aldri.

Þess má geta að í útvarpsþætti á RÚV nýlega, þar sem gerð var grein fyrir furðulegum rannsóknum bandarísks listakennara á flóttamönnum á Íslandi, var því haldið fram að nokkur nöfn, þar með tali Caro, sem ég nefndi í grein fyrir mörgum áratugum, væru uppspuni, þar sem Bandaríkjamaðurinn hafði ekki fundið þessi nöfn í þjóðskalasafninu í Reykjavík. Aumingja Kaninn var svo illa að sér, að hann vissi ekki að fæstir gyðingar sem leituðu eftir landvist á Íslandi gerðu það ekki hjá íslenskum yfirvöldum. Þeir leituðu fyrst og fremst til sendiráða og konsúlata í Evrópu, líkt og Caro. Megi Bertold Caro hvíla í friði fyrir fávitum og loddurum sem rekur að ströndum landsins.

Legsteinn Bertolds Caro í La Paz í Bolivíu

Gudda var ekki sú fyrsta sem fjölgaði hvíta manninum í Ameríku

En hún var reyndar ekki fyrsta hvíta móðirin í Ameríku. Það var Freydís Eiríksdóttir hins rauða, sem var mágkona Guðríðar um tíma. Freydís var alveg á pari við verstu rasista Ameríku síðar meir. Freydís átti sér leynivopn sem fáir myndu fúlsa við í daga í baráttu við "óæðra fólk" sem um tíma var forsetamarkað sem Bad People af löglega kosnum en kexrugluðum forseta BNA.

Freydís sletti einfaldlega brjóstum sínum á sverði til að hræða líftóruna úr "skrælingjum", en tók einnig þátt í fjöldamorðum þar Westra.

Mér þykir reyndar ekki ólíklegt að Freydís, fyrsta "hvíta" mamman í Vesturálfu, hafi talið brandinn sinn álíka stórfenglegt vopn og kynsystur hennar, skemmdavargarnir tveir, telja titrandi slípirokkinn sinn vera í dag. Það er einnig greinilegur ættarsvipur með þeim og Freydísi í Sögusafninu.

The "Missing Nipples" og pólitísk rétthugsun

Ólíklegt þykir mér að hin hreinlynda Guðríður hafi haft  drápstæki eins og Freydís og listavargarnir, en þegar hún var afhjúpuð í Nýju Jórvík árið 1939 hafði Ásmundur gefið henni attrébút sem að mati sérfræðinga Fornleifs voru engu síðri.

Gudda Americana var með þessar gríðar brjóstvörtur sem kíktu út gegnum serk hennar eins og íslenskur þjóðarsómi. But Now these famous nipples are just a Saga.

Pólitískt kórrétt Gudda, án brjóstvarta. Ofar má sjá brjóstvörtur þær sem Ásmundur Sveinsson skapaði Guðríði með fyrir sýninguna í Nýju Jórvík árið 1939. Töluverður munur er á styttunni sem var í New York og víðförlu styttunni af Guðríði nútímans. Greinilegt er, að einnig hefur verið framið eins konar "nose job" á Guðríði síðan hún póseraði stolt með batteríin í Nýju Jórvík. Ekki er heldur laust við að tyllinn á Snorra hafi verið stærri í New York en þegar hann var sendur til Vatíkansins, og það kannski ekki alvitlaus varnaraðgerð. Hér fyrir neðan sést að frummynd Ásmundar sem mynd birtist í Fálkanum árið 1939, er í engu lík hinni brjósvörtulausu hvítu Guddu sem er orðin útflutningsvara frá Íslandi. Styttan í New York var mjög trú frummynd Ásmundar Sveinssonar

En á nýjustu útgáfunum af Guddu, sem Ásmundur Sveinsson hefur ekkert komið að - og sem sendar hafa verið til Kanada, Vatíkansins, Laugarbrekku, að Glaumbæ í Skagafirði og jafnvel víðar - hafa brjóstvörturnar á Guddu augsjáanlega verið sargaðar af. Kannski tottaði Snorri Þorfinnsson þær svona harkalega í Vesturheimi, enda annálaður brjóstakall? En líklegra þykir mér nú að einhver náhvítur siðapostuli nútímans hafi fjarlægt þær með slípirokk. Siðvendni Íslendinga er greinilega ekki við bjargandi og er jafnvel heldur meiri en í BNA, þar sem brjóstvörtur eru ekkert mál, nema að maður sé svartur.

Niðurstaða

Guðríður Þorvarðardóttir var kannski fyrsta hvíta móðirin í Ameríku, en Íslendingar eiga enn heimsmet í vitleysum.

Á sýningunni í New York árið 1939 var Leifi heppna gert mun hærra undir höfði en Guðríði Þorvarðardóttur. Hann var hafður úti fyrir húsi Íslands á sýningunni. Leifur setti Guddu í samband við fyrsta eiginmann hennar, sem dó úr sótt. Annar maður hennar Þorsteinn Eiríksson Rauða, bróðir Leifs, dó úr farsótt. Þriðji maðurinn sem kvæntist Guðríði var Þorfinnur Karlsefni. Eignuðust þau soninn Snorra ca. árið 1004. Sumir vindhanar fræðanna og dellumakarar á Íslandi hafa haldið því fram að Snorri Þorfinnsson hafi fæðst á eyjunni Manhattan. Ja, það er ekki nema von að Íslendingar séu herslausir í NATÓ. Þeir berjast sökum fornar frægðar og brjóstaskaks á Vínlandi.

Eitt sinn var útsýnið gott úr Grjótaþorpinu

Fornleifssafni vex fiskur um hrygg. Nýlegur safnauki kúnstkammers Leifs er Laterna magica myndskyggna frá 19. öld - nánar tiltekið frá 1882 eða 1883. Myndin er vafalaust ein af fyrstu "litljósmyndunum" sem til eru af Reykjavík. Myndin er vitaskuld handmáluð. Ég hef áður lýst einni slíkri mynd sem einnig er í Fornleifssafni en hún sýnir Austurvöll, Dómkirkjuna og Alþingishúsið (sjá hér).

Mynd þessi er gefin út af Riley Bræðrum (sjá frekar um þá og starfssemi þeirra til að kynna Ísland hér), og var gefin út með númerinu 4 í Standard V seríu fyrirtækisins árið 1893. 

David Francis safnvörður á Kent Museum of the Moving Image  hefur upplýst Fornleifssafn að safnið í Kent eigi sömu skyggnuna úr Standard V seríunni en ekki handlitaða. Eldri myndir af höfuðborgum og þorpum Evrópu sem til voru á lager úr eldri seríum Riley bræðra var safnað í nýja seríu, sem kölluð var Standard V. Þetta upplýsir Mr. Francis:

The slide you illustrate is the same as no 4 in the Standard V set. The Museum has the complete Standard V set. Riley Brothers "Standard" Series  were made up of odd slides they had in stock which were then worked into meaningful sets.

Meira um Mr. Francis hér.

Myndin var tekin af Sigfúsi Eymundssyni og hægt var að kaupa þessar myndir hans á ljósmyndastofu hans í Reykjavík. Á ljósmyndastofu Sigfúsar lá frammi albúm sem menn gátu pantað myndir úr og er það albúm á Þjóðminjasafni Ísland. Safnið hefur verið spurt um hvort mynd þessi sé í albúmi ljósmyndastofu Eymundssonar. Sumar myndir hans bárust til Bretlandseyja og voru notaðar við gerð Laterna Magica skyggnumynda. Meira má lesa um þá iðn í þessari grein Fornleifs, þar sem farið er ítarlega yfir Íslandsseríur Riley-bræðra og annarra skyggnumyndaframleiðenda á Bretlandseyjum.

Nýja myndin í safni Fornleifs er tekin úr vestri. Fúsi karlinn hefur staðið fyrir ofan Aðalstræti og eilífað höfuðstaðinn. Lóðirnar þrjár sem sjást fremst á myndinni eru neðst í Grjótahverfi. Litla húsið lengst til hægri var þar sem Túngata og Kirkjustræti mætast. Ingó á Horninu bjó þarna miklu fyrr.

Austar í Kirkjustræti var númer 10 risið (1879), sem og Alþingishúsið, en við austanverðan Austurvöll, þar sem Hótel Borg er í dag, má sjá elsta pósthúsið í Reykjavík. Styttan af Thorvaldsen var komin á stallinn árið 1874.  Allt smellur þetta vel við dagssetninguna 1882-83.

Ljósm. Þjóðminjasafn Íslands.

Árið 1943 voru sumar af borgarmyndum Eymundssonar gefnar út á prentuðum einblöðungum sem ferðamenn gátu keypt sér. Það væri álíka og ef Rammagerðin færi í dag að selja ljósmyndir frá æsku ritstjóra Fornleifs. Menn söknuðu greinilega gamla tímans í Reykjavík árið 1943. Hvenær fara menn að fjöldaframleiða myndir af núverandi borgarstjóra?

Það voru oftast konur sem sátu og lituðu skyggnur sem framleiddar voru á Bretlandseyjum. Einnig var hægt að fá skyggnurnar ólitaðar, en þær lituðu þóttu fínni. Ef maður hefur í huga, að flöturinn sem litaður var, var innan við 8x8 sm., þá er hefur kona sú sem litað hefur þessa mynd tekist mjög vel við himininn austan við læk. Það er næstum því van Gogh-handbragð á penslinum og bleiki liturinn samofinn við þann ljósbláa og hvíta á himnum líkt og maður sér á ýmsum málverkum Vincent van Goghs frá því um 1888, þegar hann í ófá skipti málar sama ferskjutréð í Arles. Van Gogh var að sögn undir áhrifum frá japanskri list og drakk staup af grænum absinth þess á milli.

Þannig lítur himininn út á skyggnu 4 úr Standard V seríunni, þegar ekki er lýst í gegnum hann. Ljósmynd V.Ö.V. 2022.

Vigdís, eina dökka barnið í bekknum

Umfjöllunin um Vigdísi Häsler framkvæmdastjóra Bændasamtakanna fellur mjög að áhugamálum Fornleifs og sérfræðinga hans.

Stundum er hættulega skammt á milli sagnfræði og mannfræði annars vegar, og kynþáttafordóma hins vegar. Lýsingarorð geta líka verið hættulega eitruð í notkun eins og allir vita. Líkt og menn varast eftir bestu getu að nota rangan lit af skóáburði þegar þeir bursta skó sína, þarf að vanda val sitt á orðum þegar maður lýsir öðru fólki. Ég segi t.d. að allar konur séu gullfallegar, og hef enn ekki verið skammaður fyrir að smyrja of þykku lagi af hróskremi á hin ýmsu sköpunarverk Guðs á Íslandi.

Ég stal þessari ágætu mynd úr Bændablaðinu af Vigdísi Häsler, gullfallegri og myndarlegri konu sem hefur tekist að fá Íslendinga til að gleyma litla Volodimyr eitt andartak og stríði hins frjálsa heims við vonda, illgjarna og dvergvaxna morðingjann í austri.

Vegna þráláts orðróms um að sumir menn á Íslandi sjái svart þegar þeir sjá Viggu yfirbónda, leyfði mér í gær að setja Vigdísi í litgreiningarforrit sem ég á í tölvunni.

Aðeins 17% myndarinnar reyndust svört. Það er mun minna en t.d. hjá Will Smith sem talinn er vera "black American", án þess að slá mann kinnhest í beinni fyrir að halda því fram.

Ég setti þvínæst nafnið Häsler í annað forrit sem gaf þá niðurstöðu, að það væri alþýskt nafn og fjarskylt Hitzler og álíka nöfnum. Vigdís leynir því greinilega á sér. Í lokin kom ALERT, óhljóð og eftirfarandi tilkynning: This individual is most likely a lawyer, beware she might sue you. Það mun vera nokkuð góð greining.

Bændablaðið upplýsti á sínum tíma, að stórbú Vigdísar væri í Garðabæ, en blaðið greindi því miður ekki frekar frá búskap hennar. Mér þykir líklegt að það sé einhvers konar fjárbúskapur, en það kann að vera rangt og byggja á fordómum mínum.

Lengi hafa menn vitað að að Framsóknarflokkurinn notar Rígsþulu til að lit- og kyngreina fólk, því það er öruggara en nútímalitgreining og eftirnafnakukl.

Ég hef persónulega lent í þessum fordómum flokksins. Í stað gargandi rifrildis í fjölmiðlum ritaði ég einfaldlega grein um galla sérútvalda Íslendinga þegar kemur að útlendingahatri, fordómum og sjúklegri sjálfvæntumþykju.

Svarti liturinn er líklegri, en aðrir annmarkar á fólki, til að menn freisti málsóknar gegn bleikbelgjuðum barónum Íslands, en gyðingahatur hafa aftur á móti ávallt verið talin grundvallarmannréttindi meðal félagsmanna flestra stjórnmálaflokka á Íslandi. Á okkar tímum er slíkt hatur eðlilegt athæfi í ýmsum flokkum á vængbrotna vinstri vængnum, nema að menn séu að tala um litla Volodimyr í Kív.

Sem dæmi um hvað ístruvaxnir, rauðbirknir framsóknarjarlar tönnlast lágmæltir á, fyrir utan svarta litinn, eru hér nokkur heilræði úr Rígsþulu um hvaða kyn heldri menn eins og Rígur eiga að varast er þeir leggjast í tilfallandi rekkjur á yfireiðum sínum um lendur:

 

Þar var hann at þat

þríar nætr saman,

gekk hann meir at þat

miðrar brautar;

liðu meir at þat

mánuðr níu.

 

Jóð ól Edda

jósu vatni,

hörvi svartan,

hétu Þræl.

 

Hann nam at vaxa

ok vel dafna;

var þar á höndum

hrokkit skinn,

kropnir knúar,

fingr digrir,

fúlligt andlit,

lotr hryggr,

langir hælar. ...

 

Þar kom at garði

gengilbeina,

aurr var á iljum,

armr sólbrunninn,

niðrbjúgt er nef,

nefndisk Þír.

 

Þessi hálærða framsóknarkona fékk verðskuldaðan doktorstittling í Uppsölum, fyrir rannsóknir sínar á svarta litnum í íslenskum miðaldakveðskap.

Nú síðast fann ég ágætt íslenskt forrit sem ég tróð framkvæmdastjóra Bændasamtakanna með herkjum inn í. Forritið spýtti henni þó umsvifalaust út með þeim ummælum að hún væri með 96,7% líkum "Tæja". Ég hef einu sinni heyrt eldri hjón tjá sig um "gráðugar Tæjur", sem hópuðust fyrir framan kjötborðið í Hagkaupum í Kringlunni, því svínakjöt var á sértilboði þann daginn. Mikill hamagangur var í öskjunni og gekk það fram af gamla fólkinu sem einnig vildi komast í eitthvað feitt hjá SS. Ég gafst upp á slagnum um grísakjötið, því ég var aðeins á höttunum eftir lambakjöti. Verðið á heilögu lambinu hafði vitaskuld verið sett upp í tilefni lækkunarinnar á svíninu. Hélt ég rakleiðis í Nóatún. Ekki gef ég því mikið fyrir forritið sem gerði Vigdísi að Tæju, því nú veit ég vegna svartagallsraussins í Sigurði Inga, að Vigdís er vitaskuld frá Indónesíu.

Frændur okkar í Indónesíu eru ekki svartir. Sigurður Ingi þarf að fá sér betri gleraugu vegna þessarar myrku siðblindu sinnar sem nálgast algjöra nethimnulosnun. En kvilli þessi og hræðsla hans við allt sem virðist meira framandi en Massey Ferguson dráttarvél er nú ekki bara landlægur í Framsóknarflokknum.

Má segja að maður sé dökkur að lit þegar hann er það, þótt svart sé bannað?

En dökk er hún Vigdís sannarlega, og ekki er hægt að reka mig fyrir að segja það. Þannig var henni einmitt lýst í viðtali í Morgunblaðinu á því herrans ári 2012. Kannski á nú líka að banna Morgunblaðið eins og Illuga Jökulsson dreymir þrálátlega um, og um leið samtökin Íslenska Ættleiðingu sem einnig birti hina dökku lýsingu Moggans á Vigdísi Häsler?

Mikið er heimurinn nú bjartur hjá því fólki sem veltir sér upp úr svartagallsrausi íslenskra sérleyfishafa á allar hreinar hugsanir og kórréttar. Á það fellur sjaldan skuggi, nema helst skuggi hárreistrar heimsku. Hafa menn engar aðrar ólar að eltast við?