Kingur Haraldar Blátannar ?

Það er kannski úrillt af mér, og jafnvel höfuðsynd samkvæmt sumum, að benda á að endurútgáfa doktorsverks Kristáns Eldjárns, Kumls og Haugfjár, hafi ekki verið mikil viðbót eða búbót við fræðin. Kristján var vissulega barn síns tíma. Bókin hans, sem var stórvirki árið 1956, var kannski ekki fullkomin er hún kom út, en viðleitni fræðimannsins var með eindæmum.

Þeir sem hafa staðið að endurútgáfum á verkinu hafa aftur á móti ekki haft burði til annars en að endurtaka vísdóm Kristjáns og hafa bætt litlu nýju við, þó margt sé orðið úrelt. Trú á ævarandi gildi Eldjárns 1956 er kannski ekki gjaldgengt á 21. öld.

Ekki ætla ég að núa þessum veikleika fræðanna frekar um nasir þeirra sem fengnir voru til að halda merki Eldjárns á lofti. Þeim tókst ekki að gefa verkinu endurreisn.

Í þetta sinn er ætlunin að ræða um "silfurkross til að bera í festi", sem er líklegast er hvorki kross né undir "býsönskum" áhrifum eins og Eldjárn ályktaði með vísun í eldri menn. Þó hann skrifi ekki mikið um lausafundinn sem ég tók mynd af sínum tíma (sjá efst; ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson), þekkti Kristján til þess sem hafði verið skrifað um þessa gerð gripa, sem Kristján kallaði alla jafnan kingur.

En eftir 1956 og fram til endurútgáfu Kumls og Haugfjár, hefur mikið fljót runnið til sjávar í fræðunum. Fólk sem gefur út gömul fræðirit eins og Kuml og Haugfé ættu að hafa til þess burði að leita upplýsinga um nýja vitneskju. En því er ekki fyrir að fara, þó mikið hafi verið skrifað um gripi sem þessa.

Árið 2020 kom út harla gott verk, sem gefið er út af félagsskap danskra áhugafornleifafræðinga, Danske Amatørarkæologer (DAA). Ritið ber titilinn Glimt fra Vikingetiden. Fyrir utan að greina frá helstu fundunum frá Víkingaöld sem fólk með málmleitartæki hefur fundið á undanförnum árum, er bókin gott dæmi um gott samstarf milli danskrar fornleifafræði og áhugamanna sem fara í flokkum um nýplægða akra Danmerkur í leit að forngripum (með leyfi landeigenda). Flest þessara málmleitarmanna og kvenna skila fundum sínum á söfn og gegna því á margan hátt mikilvægu hlutverki fyrir fræðin. 

Helsti sérfræðingurinn um það sem hún kallar Rovfugleøsken-smykker er fyrrverandi kennari minn við háskólann í Árósi í Danmörku, Else Roesdahl. Roesdahl vinnur enn við fræðin og bætir við þau mörgu góðu, þó hún sér komin á eftirlaun. Hún hefur enn aðstöðu á Moesgaard og mætir þar reglulega og rannsakar Víkingaöldina sem er hennar sérfræðisvið.

Else Roesdahl er með góða grein í bókinni Glimt fra Vikingetiden (2020), þar sem hún kallar Magtsymboler - Harald Blåtands Rovfuglesmykker, þar sem hún rekur nákvæmlega rannsóknarsögu og gerðafræði þessara Ránfuglaskartgripa frá tiltölulega stuttum tíma á Víkingaöld. Það sem þessi gripir eiga flestir sameiginlegt er að hengið efst er stílfært ránfuglshöfuð, líklega fálkahaus.

Reyndar neyðist ég til að benda á, að persónulega sé ég ekki neina ástæðu til að tengja Ránfuglakingurnar við Harald Blátönn, þó brot af slíkum gripum  hafi fundist í dönskum hringborgum. Sennilegast er það svo að hringvirkin dönsku, Trelleborgene, séu fyrst og fremst til kominn til í tíð Sveins Tjúguskeggs, en ekki stjórnartíð Haralds Blátannar föður hans, en þeir feðgar börðust gegn hvorum öðrum undir lokin - segir sagan. Þetta hefur Klavs heitinn Randsborg réttilega benti á í Acta Archaeologica 79 (2008). Else Rosedahl gengur víða í ritverkum sínum út frá því að Haraldur Blátönn hafi andast árið 987, sem er árstal sem kemur frá Adam af Brimum, sem upplýsir hins vegar annars staðar í verkum sínum að Haraldur hafi látist árið 978. Saga er til af endalokum Haraldar, sem á Helganesi fór út í rjóður til að ganga örna sinna og var skotinn með ör sem hæfði hann beint í óæðri endann. Hann andaðist skiljanlega ekki löngu síðar. Athugum hvað hin íslenska Jómsvíkingasaga sem rituð var á 13. öld segir. Er Sveinn konungur bar banapíluna undir meintan drápsmann, sem Sveinn hafði alið upp, tók konungurinn til orða og mælti:

"Þú Pálnatóki," segir hann; "hvar skildist þú við þetta skeyti næsta sinni?"

Pálnatóki svarar:

"Oft hefi eg þér eftirlátur verið, fóstri, og ef þér þykir það þinn vegur meiri að eg segja þér það í allmiklu fjölmenni heldur en svo að færi sé hjá, þá skal það veita þér. Eg skildumst við hana á bogastrengnum, konungur," segir hann, "þá er eg skaut í rassinn föður þínum og eftir honum endilöngum, svoað út kom í munninn."

Endaspretta Haraldar, sem lýst er í Jómsvíkingasögu, gef ég ekki meira fyrir en tilgátu um að ránfuglakingurnar séu frá stjórnartíma Haraldar.

Rassskot Pálnatóka er harla góð saga frá 13. öld, en tenging Haralds konungs við kingur er bara óþarfa síðrómantík og rassskot. Grein Elsu Roesdahl er samt góð og gild fornleifafræði og ætti líka að vera íslenskum fornleifafræðingum kunn. Eins tel ég að fornleifafræðingar á Íslandi gerðu vel við sig ef þeir keyptu sér eintak af Glimt fra Vikingetiden, sem gæti reynst þeim góð handbók næstu árin, þó svo að þeir noti enn Kuml og Haugfé Eldjárns sem sína alheilaga biblíu, ef þeir fá ekki bara hugmyndir sínar að handan, eins og augu Allah eða eskimóakonur og fílamenn í klaustrum austur á Héraði.

Fátækleg minningarorð um meistara Þórð í Skógum

Þórður Tómasson var maður sem seint gleymist samferðamönnum sínum, og það verður aðeins endurtekning að fara út í þá sálma, þar sem svo margir hafa sömu sögu að segja af ánægjulegri komu sinni að Skógum; þar sem þeir geta lýst því hvernig Þórður gat verið með þremur hópum á mismunandi stöðum í byggðasafninu í einu.

Ég kynntist eldhuganum Þórði Tómassyni fyrst þegar Kristján Eldjárn reddaði mér sumarvinnu við fornleifarannsóknina að Stóruborg undir Eyjafjöllum. Kristján heyrði af því í banka í Reykjavík vorið 1981, að ég hefði ekki getað fengið neina vinnu í fræðunum. Eldjárn hringdi í Mjöll Snæsdóttur, sem hafði sem betur fer laust pláss. Þegar vinnan á bæjarhólnum forna hófst, kom fljótt í ljós að Stóraborg og Þórður voru óaðskiljanlegar stærðir.

Enginn gat verið í vafa um að Þórður elskaði það sem hann gerði í Skógum og það fékk fólk til að dáðst af honum. En ævistarf hans var miklu meira en safnið. Störf hans sem kennara voru rómuð og samvinna hans við Kristján Eldjárn við gerð þjóðháttaspurningalista Þjóðminjasafns Íslands í byrjun 7. áratugar síðustu aldar var stórvirki sem margir njóta góðs af nú og um ókominn tíma. Það starf verður ekki endurtekið.

Þórður sýndi þeirri fornleifanámu, sem rústirnar að Stóraborg voru, meiri virðingu en þeir sem stjórnuðu fornleifamálum á Íslandi. Brennandi áhugi hans á Stóruborg sýndi sig síðast í fyrra, þegar góðir menn gáfur út greinasafn eftir Þórð um Stóruborgafundi í tilefni af 100 ára afmæli fræðaþularins í Skógum.

Að mati Fornleifs geta menn verið fornleifafræðingar þó þeir grafi ekki. Það er vitaskuld gott að tengja þetta tvennt saman og í fágætum tilvikum þykir mér eðlilegt að kalla menn fornleifafræðinga, þó þeir hafi ekki numið fræðin eða grafið upp rúst. Að mínu mati er einn fremsti núlifandi fornleifafræðinga landsins Þórður Tómasson í Skógum. Honum hefur tekist að gera fortíðina vinsælli en mörgum fornleifafræðingnum með meistarabréf upp á vasann (Sjá hér).

Síðast þegar ég kom við í Skógum og hitti Þórð var árið 2016. Hann tók konunglega á móti mér og ferðafélögum mínum tveimur, Einari Jónssyni (fráfluttum Skógarmanni) og Kristjáni Sveinssyni. Við vorum í eins konar Gullskipsferð án þess að nota radar, flugvélar eða sérfjárveitingu frá íslenska ríkinu til að grafa upp þýskan togara. Skógarsafn geymir einn helsta fjársjóðinn úr skipinu sem er merkilegri en ímyndað gull og geimsteinar (sjá hérna) sem ævintýramenn og glópa með gullglampa í augum langar að finna. Fræðimenn voru ávallt velkomnir að leita í sarp Þórðar og njóta visku hans, og komu ekki að tómum kofanum.

Ég færði Þórði bók eftir mig, grein og nokkur blöð frá 19. öld að gjöf, en Þórður leysti mig út með einum af sínum merku bókum. Ánægja gamla mannsins yfir heimsókninni skein út úr fráum augum hans og ákefð hans við að miðla og fræða var engu minni en 36 árum fyrr, er hann tók fyrst á mótum ungum fornleifafræðinema í Skógum með pomp og prakt og af einstakri gestrisni. Þá naut hann aðstoðar systur sinnar, Guðrúnar og eiginmanns hennar, sem tekið hafa á móti ófáum gestinum í kaffiboð og mat á heimili þeirra og Þórðar í Skógum.

Þórður hjó og reisti sér sinn glæsilega bautastein sjálfur undir hinum fornu, grænu sjávarklettunum í Skógum. Hann geta allir farið og skoðað. Ævistarf hans var engu líkt. Geri aðrir betur. Ég votta aðstandendum hans samúð mína í sorginni, en góðar minningar lýsa allt tengt Þórði.

Trumban heim til Trymbilsstaða

Mörg aldan bylur á Dönum þessa dagana, og ekki bara Malik. Ef Lilja er ekki að heimta handritin heim á fyrirhugaðar túrhestasýningar, þá vilja menn heilu trommusettin í heimahagana.

Nú fá Samar frændur vorir loksins eina trumbu sína heim, eftir að hafa beðið Danadrottningu um hana (sjá hér). Hennar hátign notar ekki trumbur og enginn fræðimaður í Danmörku hefur skrifað neitt að viti um þessa Samatrommu.

En líklega vita fæstir, að á síðari árum hefur eitt hinna helgu hljóðfæra Samanna horfið af safni í Evrópu (sjá hér).

Menningararfurinn er vanmeðfarinn og er ekki einvörðungu ógnað af túrhestadraumum heldur einnig af bíræfnum þjófum, flóðum í kjallara menningarhúsa og flugvelli í túnfæti handritageymslu. Margs ber að gæta.

Um trommur þessar má upplýsa, að eftir Þrjátíu ára stríðið fór sá kvittur á kreik í Evrópu að velgengni sænsku herjanna í stríðinu væri vegna þess að þeir nýttu sér mátt samískra seiðkarla (shamananna). Til að andmæla því áliti og orðrómi fór yfirkanslari Svíþjóðar, Magnus Gabriel De la Gardie (1622–1686), fram á það við Fornleifastofnun Svía að hún birti greinargerð um samísku löndin. Hann bað landstjóra Västerbotten-héraðs, Johan Graan (um 1610–1679), sem var Sami í báðar áttir, en upp alinn hjá sænskum presti í Piteå, að leggja fram skýrslur frá klerkastéttinni á svæðinu. Þessar skýrslur voru sendar De la Gardie og hinum þýskfædda sænska prófessor Johannes Schefferus (1621–1679) sem var höfundur verksins um Samana. Stórsvíar vildu gera lítið úr mætti Samatrommunnar og fullvissa nágrannaþjóðir um að Stórsvíar stunduðu ekki kukl og forynju í hernaði - Mér var eitt andartak hugsað til kafbátaleitar Stórsænska hersins og dróna sem einhverjir dónar fljúga nú yfir bannsett svæði í Svíþjóð. Kannski væri ekki vitlaust að reyna Samatrommur til að fullkomna slíka leit, nú þegar öll ráð hafa verið þaulreynd.

Minning: Berlínar Búgí Wúgí árið 2011

Nýlega var ég á ferðinni í Berlín, nánar tiltekið á tónlistarferð með minni heittelskuðu spúsu. Fórum við m.a. til að hlusta á Leif Ove Andsnes í fílharmóníunni. Andsnes er án efa einn fremsti píanisti heimsins. Fyrir utan að hlusta á hann, er gaman að sjá hann spila, risavaxinn, Íslendingslegan andnesjamann, og svo er hann frá eyjunni Körmt. Ágætis mótvægi við gyðingasnillinga, smávaxin kóreönsk segulbandstæki og þýskar múttur með túttur, sem maður getur orðið afar þreyttur á.

Við hjóluðum í ár um Berlín og komum við í Norræna sendiráðinu. Þar var sýning um íslenska snillinga. Rithöfundana okkar. Þessi sýning bar heitið Sagenhaftes Island og er auðvitað appertæsir fyrir Bókamessuna í Frankfurðuborg, þar sem Ísland verður heiðursgestur í ár.

En mikið var nú ómerkilegt rugl á þessum pósterum í sendiráðinu. Íslenskir rithöfundar eru greinilega með Konungsbók Eddukvæða á heilanum. Ekki minnst Arnaldur Indriðason, sem mér finnst þó aðallega hægt að tengja við Rigor Mortis, þó svo að menn haldi að hann sé höfundur Konungsbókar.

Daginn sem við vorum í sendiráðinu, var andrúmsloftið í anddyrinu ekki sem best. Þar sat kona af þeirri gerð, sem Þjóðverjar kalla Stadtstreicherin. Útigangskona þessi var búin að finna sér samastað í sendiráðinu. Hún var kappklædd í hitanum og hafði greinilega ekki farið í bað nýlega. Þar sem Þjóðverjar hafa alltaf verið svo korrekt gagnvart utangarðs- og minnihlutahópum, situr hún þar örugglega enn blessuð kerlingin og mengar hið hreina norræna andrúmsloft. Hún bætir smá raunsærri skítafýlu við klínískan hátíðleika íslensku rithöfundaspjaldanna.

Þegar út úr sendiráðinu var komið, gátum við andað léttar eftir sjálfshátíðleikann á rithöfundaspjöldunum og þungt Kölnarvatn pokakonunnar, en ekki lengi. Gengt íslenska sendiráðinu er sendiráð Sýrlands. Mér var rétt snöggvast hugsað til sýrlenskra rithöfunda. Codex Assadicus er þeirra lóð í lífinu.

Þessi færsla var áður birt hér.

Við hjónin tókum á leigu frábær hjól hjá Berlin Take a Bike, sem er að finna skammt frá Reichstag á Neustädtische Kirchstraße 8, rétt hjá Friedrichstraße lestarstöðinni. Þið finnið leiguna á netinu.

Norsk super-nationalisme ?

Þessi pistill verður ekki ritaður á norsku, því ég geng út frá því að allir Norðmenn, sem lesa þetta af tilviljun, geti skilið það sem ég skrifa - annars væru þeir ekki að heimta hitt og þetta sem hinn almenni borgari í Noregi getur hvorki lesið stafkrók af né skilið tangur né tetur í.

Af mikilli undrun hef ég fylgst með skipunartóni norskra menningaryfirvalda, þegar þeir heimta gripi úr erlendum söfnum. Tónninn er heldur hjákátlegur og minnir örlítið á þann tíma að sumir Norðmenn fóru að skipa fyrir í þýðverskum stíl fyrri rúmum 80 árum síðan.

Dæmi Nationalbibliotekar Aslak Sira Myhre, 28.12.2021:

"Myhre forteller at han ikke tar nei for et svar og at han har invitert seg selv til København for å diskutere dette videre." (sjá hér).

Hér þykja mér Norðmenn ríða hærri hesti en þeir geta beislað, og það enn eina ferðina.

Sumir fornleifafræðingar muna eftir bók norska listfræðingsins og andspyrnumannsins Martin Blindheims um "norska gripi í erlendum söfnum": Norge 872-1972 : middelalderkunst fra Norge i andre land (1972) sem var eins konar kröfugerð sem ákveðinn hópur í Noregi gerði á hendur þeim sem Blindheim taldi hafa stolið norskum gripum.

Þótt krafan gengi út á að fá gripina hér og nú, var víða hlegið að þessum pésa Blindheims, því mikill hluti gripanna hafði enginn bein tengsl við Noreg. M.a. var krafist gripa frá Íslandi sem lentu á þjóðminjasafni Dana.  Nú hlægja menn af ritum eins og fyrrgreindum bæklingi Blindheims - en greinilega eru enn til Norðmenn með sömu drauma og Martin Blindheim. Þeir ríða þó aftarlega á merinni og hafa greinilega ekki fylgst með því sem gerist í safnaheiminum.

Codex Frisianus

Norska krafan nú er svipað mál og krafa Blindheims. Þjóðerniskennd Norðmanna er oft hjákátlega sterk, og sterkari en að þeir láti sér segjast, t.d. varðandi Codex Frisianus (AM 45 fol.). 

Árni Magnússon keypti Codex Frisianus, sem er íslenskt handrit, og ánafnaði Hafnarháskóla. Það stendur hvergi "Made in Norway" á því handriti, þó vel sé að gáð.

Mér hugnast ekki norskar kröfugerðir, er þeir krefjast átta handrita frá Danmörku. Þar af eru fjögur af alíslenskum uppruna. Háreyst íslensk mótmæli við boðaða komu Landsbókavarðarins Myhre til Kaupmannahafnar væru við hæfi. Hin norska kröfugerð er nefnilega út í hött. Hún er barnaleg og ekki í takt við tímann.

Ég hef heimsótt nokkrar sýningar á síðari árum, þar sem hægt var að fletta nokkrum síðum af fornu handriti - í stafrænu formi. Þótt nú verði menn að spritta af, væri slík lausn tilvalin fyrir Norðmenn. Íslensk handrit, sem ekki þola ljós, eiga ekkert erindi á fasta sýningu í Noregi. Tæknilega séð er ekki nauðsynlegt að ýta á takka eða snerta skjá. Á sýningu í Hollandi nýlega var nóg að veifa hendinni létt til að fletta síðu. Slíkt er miklu betri aðferð en að afrita handritið líkt og gert var forðum, og öruggara en að senda gersemar með Norwegian á fyrsta farrými.

Ef norskir forsvarsmenn safna skilja ekki að hluti menningararfs er mjög viðkvæmur og þolir ekki lýsingu eða hitabreytingar, eru þeir kannski ekki hæfir til sinna starfa. 

En taglhnýtingurinn Aslak Sira Myhre yfirbókavörður (sjá efst), sem á sér rauðleita fortíð í pólitík en ekki í neinum fræðum, ætlar til Kaupmannahafnar að rífa kjaft. Það er alltaf fyndið, er i ljós kemur að margir vinstri menn eru í raun meiri þjóðernissinnar en flestir aðrir í stjórnmálum, þó þeir engist um við að sannfæra fólk um að því sé öðruvísi farið.

Íslendingar í Kaupmannahöfn ættu að láta Áslák hárfagra heyra skoðun sína. Við þurfum ekki að vera undirtyllur í þessu máli. Einn þriðji hluti þess sem Norðmenn heimta til ótímasettrar sýningar í Noregi eru íslensk handrit sem ekkert erindi eiga til Noregs og aldregi.

Þegar Aslak Sira Myhre ætlar til Kaupmannahafnar, því hann þolir ekki að fá neitun, er það án faglegrar þekkingu og yfirvegunar. Hann er reyndar aðallega þekktur sem þreytandi kjaftaskur i Rød Valgallianse.

Mótmælum norskri frekju og yfirgangi! Norska öldin er löngu liðin hvað Ísland varðar.

Hátíðarkveðjur til lesenda Fornleifs

Fornleifur óskar lesendum sínum nær og fjær Gleðilegrar hátíðar.

Varist að stela hugverkum eða höfuðverkjum annarra, nema að halda minnst tveggja metra fjárlægð og munið að vera með grímu í bankanum. Þvoið hendur ykkar af öllu. Sprittið á réttum stöðum.

Hugsið síðan hreint og verið ekki að plotta. Bið að heilsa Gróu á Leiti.

Þessi kveðja er einnig til Kóvitanna, í von um að þeim batni.

Minni á að fríbók Fornleifs um atvinnulygar H.K. Laxness er enn fáanleg. Þetta er ódýrasta jólagjöfin í ár. Það má vitna í bókina - en gerið það nú fyrir alla muni rétt, annars verð ég kress við ykkur.

Bøvling øreringen - et fantastisk fund fra Vestjylland

Foto Nationalmuseet

En heldig metaldetektor-entusiast har gjort et fabelagtigt fund i Bøvling ved Lemvig-fjord i Vestjylland. Det er nu omtalt vidt omkring på www og senest på øen Java. Og nu, kære læser, tilføjer vi Island, hvor lønroyalister og Anton Berg-grovædere ikke er så få.

Så flot er fundet, at jeg næsten straks glemte alt om min gamle professor Olsens prædikener fra hans artikel Rabies Archaeologorum (læs artiklen her), eller da han talte om metaldetektorer som apparater som fanden selv havde skabt.

Budskabet om faren beskrevet i Olsens Rabies-artikel blev aldrig helt aktuel i Danmark, taget i betragtning af hvor få midler går til arkæologisk virksomhed i Danmark. Da Olaf Olsen blev rigsantikvar mildnedes endda holdningen til de "fandens apparater", som nu bidrager med stor viden, forudsat at metaldetektoristerne er ærlige mennesker som afleverer deres fund på museer og fagfolket er kvalificeret til at give gode forklaringer på unika som snarere har det med at dukke op med hjælp fra disse "satans søgemaskiner" end ved konventionelle udgravninger begået af "rabiesramte" og altødelæggende arkæologer.

Foto Nationalmuseet

Øreringen fra Bøvling som nu hænges til skue på nettet i Danmark, og snart over hele kloden i mere eller mindre vildledende artikler, og vistnok også på Nationalmuseet i Bøvling-forstaden København, har lidt den samme skæbne som mange unika fra vikingetid og tidlig dansk middelalder: Hvis forskere står på bar bund, henviser gerne til den arabiske verden, ofte uden begrundelse eller holdbare argumenter. Bøvling-øreringens oprindelse forbindes nu af danske fagfolk, efter den formel med Egypten.

I de muslimske lande har øreringe ikke været for at alle at nyde, og måske har det også været tilfældet i andre kulturer. Det meget omdiskuterede slørs historie er lidt mere indviklet, omfattende og flerkulturelt end den ofte så hadefuld diskussio af hijab, niqab og den mere dækkende burka i dag kunne indikere (Se f.eks. her).

Bøvling-ringen har heller intet med Egypten at gøre.

Der findes et stort værk om Byzans med titlen (åbn og læs ved at klikke på titlen) Byzans - das Römerreich im Mittelalter (Falko Daim  und Jörg Drausche (Hrsg.) i tre dele. I teil 3: Peripherie und Nachbarschaft omtales byzantinske øreringe i en meget god artikel af den Ungarske arkæolog Péter Langó. I den artikel havde jeg set øreringe lignende den som er fundet i Bøvling. Jeg kontaktede en arkæologkollega  i Østrig, Dr. Andrea Pülz, som er i gang med et femårigt forskningsprojekt om prydgenstande af metal fra byzantinsk tid. Hun bekræftede mig i min antagelse. Dr. Pülz skriver bl.a.:

Tak fordi du viste mig denne smukke genstand. Det minder mig meget om typen af de halvmåneformede øreringe med prydbånd nederst og emalje-dekoration fra skattefundene fra Preslav (dateret omkring 927 e.Kr.) og Kreta (før 961 - dvs. fra før afslutningen af det arabiske styre på Kreta) med kufiske bogstaver, selvom den typiske filigran-dekoration for disse stykker mangler. Fuglenes motiv [på Bøvling-øreringen] - sandsynligvis duer, der flankerer en amfora, eller en cantharos [stort drikkebæger med to håndtag] eller livets træ - er trods alt også et typisk kristent motiv, som du sikkert ved. Billederne af ryggen, du sendte mig, er også interessante: Normalt, i det mindste hvad jeg ved, er bagsiden af denne type også dekoreret med emalje. Selvom der ikke er nogen emalje tilbage på din ørering, tyder den forsænkede metalplade på bagsiden og ledningerne stadig på siderne på, at der oprindeligt også kan have været emaljedekoration. Essayet af P. Langó, Halvmåneformede øreringe med nedre ornamentbånd, i: F. Daim - J. Drauschke (red.), Byzanz. Das Römerreich im Mittealter, 3. bind (Mainz 2010), kan måske hjælpe dig. En senere datering er blevet foreslået for øreringen fra Mainz i Kunstgewerbemuseum i Berlin, som er meget lignende, i det mindste hvad angår den nederste kant. Måske er stykket i Danmark en regionalt produceret variant af denne type, da det typiske centrale ornament på indersiden af prydbåndet også mangler, så vidt det kan ses ud fra billederne. Det er i hvert fald et ekstraordinær genstand for Danmark. Jeg håber, jeg var til nogen hjælp. Alt det bedste fra Wien; Med venlig hilsen Andrea Pülz.

Muslimerne på Kreta var oprindeligt flygtninge fra Andalusien i Spanien. De flygtede fra Spanien efter et mislykket kup mod emiren der. De bosatte sig i Aleksandria i Egypten, hvor de blev kendt som al Andalus, andalusierne; Derfra  blev de så også fordrevet. Siden erobrede de Kreta, som de ofte før havde plyndret, hvis Abbasiderne i Alexandria ikke stod for angrebene af det byzantinske Kreta. Disse flygtninge fra Spanien adapterede meget fra den byzantinske kultur, før de ca. 140 år efter erobringen af Kreta blev fordrevet af de kristne øboere.

Halvmåneformede øreringe fra Kreta. Efter Langó 2010.

Ringene fra Preslav i Bulgarien, er også velkendte og beskrives i den ovennævnte artikel af Péter Langó (Læs hans artikel her). Ornamentikken/emaljen som også har været på bagsiden af Bøvling-smykket, kan muligvis tydes af fine streger eller lodningsmærker (som muligvis kan ses ved infrarødt lys, eller ved hjælp af elektromikroskopi).

Kort over fundsteder af "Type 3" for halvmåneformede og ofte emaljerede byzantinske øreringe (jfr. Langós typologi); Type 3 er fundet i Bulgarien Grækenland/Kreta og Sicilien. Nu skal Danmark nok føjes til kortet. Efter Lango 2010.

Et beslægtet øreringepar, som nok er yngre en ringen fra Bøvling, er tidligere fundet i Skandinavien. Ørehængene er ikke af guld og er helt uden emalje. Her kan man se øreringene fra Runsberga, Gårdlösa på Öland (SE, hvor de muligvis er fremstillet (efter Langó 2010); Halvmåne-ornamentikken er måske en sekundær tilføjelse på ørehængeren fra Öland. Se endvidere denne gamle artikel i Fornvännen, s. 42-3.

 

Tak til: Dr. Elvira Pültz, Wien.

"Endalok húmanismans sem og allra vísinda og lista" (Bergsveinn Birgisson 2021)

Nú síðast, er seðlabankastjóri á að hafa stolið listsköpum og fræðum frá merkum fræðimanni - og kapítalisminn ofan í kaupið nauðgað húmanisma, er við því að búast að Fransmenn og ESB heimti bætur vegna grófs hugmyndaþjófnaðar við sköpun hins alíslenska hugverks Hallgrímskirkju.

Eitt sinn var haldið að allar hugmyndir að viti hefðu komið frá Suðurlöndum. Það er ekki laust við að Fornleifur haldi áfram að halda það.

Ítarefni um hugmyndir og áhrif - og albróður Thors Jensens sem gleymdist í fræðunum.

Nú er það svart maður: Seðlabankastjóri og fræðimaður skaka tennur

Þegar jarðeldar í landnámi Ingólfs Arnarssonar eru vart kulnaðir, berast þau válegu tíðendi ofan af meginlandinu, að menn berist á banaspjót út af lausaralegum tilgátum um rosmhvalaveiðar við Íslandsstrendur í fyrndinni, þá er allt var miklu betra og fegurra en á okkar svörtu pestartímum.

Fræðimaður einn, sem byggt hefur upp miklar hugarborgir tilgátna - reyndar án mjög sannanlegra raka - ásakar fjárhaldsmann þjóðarinnar inn helstan, Ásgeir Jónsson haugfjárhaldara íslenska ríkisins, um stuld. Ásgeir á, hvorki meira né minna, að hafa framið hugmyndastuld um hábjartan dag.

Fjárhirðir þjóðarinnar er rómantískur drengur, og les greinilega mikið á vakt sinni yfir fé þjóðarinnar og greinilega margt annað en það er varðar fjárbúskap og peningahald. Hvernig honum gefst tími til þess væri gaman að vita - við tækifæri. 

Dr.art. Bergsveinn Birgisson rithöfundur og fræðimaður ásakar dr. Ásgeir Jónsson seðlabankastjóra um ritstuld. Bergsveinn hefur sett fram frekar illa undirbyggðar tilgátu um miklar rostungsveiðar við Ísland í tveimur bókum, norskri árið 2013 og íslenskri bók, Leitin að svarta víkingnum (LSV), sem út var gefin árið 2016. Bergsveinn hugmyndasmiður telur að seðlabankastjóri hafi gert strandhögg í bók sína og gefið út stolnar hugmyndir í jólabók sem bankastjórinn, dr. Ásgeir, kallar Eyjan hans Ingólfs og selur nú fyrir jólin.

Á Fornleifi hef ég lítillega skrifað um kenningarsmíðar Bergsveins, sem mér þótti harla lítið til koma hér um árið (sjá hér). Hann gerir ekki aðeins Geirmund Heljarskinn að veiðimanni, heldur einnig að tvífara kokksins á veitingastaðnum Asíu á Laugarvegi. Persónulega finnst mér sú tilgáta mjög langsótt og færði ég, að því er ég tel, fyrir því frekar haldbær rök í grein minni.

Bergsveinn gerði Geirmund Heljarskinn að fjölmenningarbarni frá Noregi í bókum sínum um Geirmund. Ef maður stelur þeirri tilgátu varðar það við lög, og barnasáttmála SÞ.

Fornleifafræðingurinn í mér telur telur svo enn fremur, að lítil sem engin fornleifafræðileg rök séu fyrir því að á Íslandi hafi verið stundaðar miklar rosmhvalaveiðar við landnám - og enn síður fyrir landnám, eins og fornleifafræðingur einn lætur sig dreyma um og kallar búsetu landnámsmanna fyrir landnám "stöðvar".

Í Reykjavík hefur fundist rostungstönn, sem er mun eldri en landnám og þær byggðarleifar sem hún fannst í. Hún gæti hæglega hafa verið ættuð úr hræi/beinagrind rostungs sem menn hafa fundið við ströndina. Engar leifar um umfangsmiklar veiðar og vinnslu rosmhvala hafa fundist við hinar ýmsu fornleifarannsóknir í Reykjavík, og hvergi annars staðar á landinu. Þess má þó af sanngirni geta að einn spjótsoddur fannst í Reykjavík af norðurnorskri/austrænni gerð, sem einnig gæti bent gæti til stórveiða, en oddurinn gæti hafa borist með landnámsmönnum sem stunduðu slíkar veiðar í Noregi, áður en þeir fluttu sig um set (sjá meira um oddinn hér). Ég var fyrstur manna að greina frá þeirri tilgátu minni. Henni hefur nú verið stolið og hef ég ekki fengið grænan skilding fyrir. Þjófurinn telur sig vera sósíalistagrey.

Í hvorugri bóka Bergsveins, sem eru tilgátubækur, eru færð fullnægjandi rök fyrir tilgátunni um hrakningar Ketils Gufu landnámsmanns við misheppnaða rosmhvalaútgerð, tilgátu sem Ásgeir hauggæslumaður við Ingólfshól (Arnarhól) er ásakaður um að hafa stolið fjálglega úr hugdettubók Bergsveins. Hvergi eru í rituðum heimildum, íslenskum frá 12. öld eða síðar (sem Bergsveinn kallar ávallt norrænar), nefndar veiðar rostunga eða rostungar sem ástæður hrakninga Ketils. Því hlýtur Ásgeir, samkvæmt Bersveini, að hafa rænt tilgátu sem ekki byggir á heimildum í bókinni LSV; Bersveinn ritar:

"Það sætir kannski ekki undrum að Ásgeir kemst einmitt að þeirri sömu niðurstöðu eftir að hafa greint frá hrakningasögu Ketils gufu, hann skrifar: «Hins vegar þoldi rostungsstofninn illa mikla veiði. Sú ákvörðun Geirmundar heljarskinns að hætta rekstri þrælabúða á Hornströndum, til að veiða sjávarspendýr, sýnir án efa að stofninn var kominn nálægt útrýmingu og veiðar borguðu sig ekki lengur þar vestra. Ketill gufa og faðir hans virðast hafa ætlað að reyna að halda áfram með þetta viðskiptalíkan. Ketill gufa þvældist meðfram ströndum með þræla sína, væntanlega til að leita uppi síðustu rostungana en með rýrum árangri. Auk þess var hann hrakinn úr einum stað í annan … Þrælarnir í verbúðunum á Mýrum hafa væntanlega verið svo aðframkomnir af hungri að þeir neyddust til að stela sér til matar. Rán þeirra og manndráp markar lokin á upphafstímabili Íslandssögunnar, þegar landið var veiðistöð» (bls. 50).

Í LSV stendur skrifað eftir að rakin hefur verið hrakningasaga Ketils gufu: «Sé tilgátan rétt hefur Ketill ekki verið meðal hinna fyrstu ævintýramanna sem fengu gnótt veiði á Suðurlandi. Hann kemst ekki yfir nógu mikið hráefni til að halda útgerðinni gangandi. Sögnin af strokuþrælunum gefur þetta til kynna: Ketill hefur ekki lengur efni á að halda eftirlitsmenn … Saga Ketils er vasabrotsútgáfa af sögu Geirmundarveldisins; rostungaveiðimaður sem notar írska þræla til að vinna hráefnið sem hann ætlar að selja gegnum viðskiptasambönd í vesturvegi. Það fer að hrikta í útgerð Ketils á síðustu áratugum 9. aldar. Það útilokar samt ekki þann möguleika að hann hafi stundað veiðar með góðum árangri fyrir þann tíma. Eins og við vitum fer helst sögum af því þegar vandræðin byrja; velgengni er ekki söguefni. Þá er meirihluti rostungsstofnsins í suðri annaðhvort styggður, flúinn eða uppveiddur og þetta á einnig við um Breiðafjörð» (bls. 285–286)."

Bergsveinn segir enn fremur í greinargerð, sem hann hefur fengið birta í visir.is og þar sem hann ásakar bankastjórann um hugmyndarán:

"Og ekki get ég að því gert, að mér sýnist í þessu dæmi speglast margt í þeirri «hagfræði» sem reið húsum hér í upphafi aldar, nefnilega sú að vissir útvaldir hafi fullan rétt á að eigna sér það sem aðrir hafa lagt hart að sér við að búa til. Ef leyfa á þeirri hugmyndafræði að leggja undir sig vísindi og listir, er vissulega um endalok húmanismans að ræða, og, við nánari íhugun, endalok allra vísinda og lista. Hef ég því lagt málið fyrir Siðanefnd Háskóla Íslands og Nefndar um vandaða starfshætti í vísindum."

"Engin sagnfræðileg heimild er til um það að menn sigli eftir «allri strönd Noregs» til Hvítahafsins til að veiða rostung. Til er ein sagnfræðileg heimild um norðmann í Norður-Noregi sem siglir austur til Hvítahafsins til að versla við Bjarma (Óttar)[sic], en það að sigla alla ströndina er einungis til í minni bók, og þá sem tilgátuferðalag föður Geirmundar, Hjörs konungs."

Nú er þetta reyndar ekki alls kostar rétt hjá Bergsveini. Ferðalag Óttars (sjá kort) frá Hálogalandi í lok 9. aldar, sem Alfreð Englandskonungur lét skrá í frásögn af Ohthere (Óttari) í viðbót við þá þýðingu sem Alfreð konungur lét gera af mannkynssögu spænska munksins Orosiusar sem uppi var á 5. öld eftir Krist, var var bæði langt og mikið. Ferð Óttars var ekki aðeins farin til Bjarmalands, til að versla við fólk sem ekki var asískt, þó svo að Bergsveinn ímyndi sér það. Í framhaldinu hélt Óttar með varning sinn suður í Víkina; Þá til Heiðarbæjar í Danmörku og áfram til Lundúna. Ef Óttar háleygski hefur farið slíka ferð, er ekkert því til fyrirstöðu að aðrir hafi farið hana einnig, þó það standi ekki í "norrænum heimildum".

Nú er það ekki á hverjum degi að bankamaður sé sakaður um stuld. Haukur Heiðar bankastarfsmaður stundaði slíka hjávinnu á 8. áratug síðustu aldar. Annars voru Íslendingar blessunarlega lausir við þjófótta bankamenn, allt þar til Hrunvíkingar dönsuðu og töldu stórum hluta hinnar auðtrúa þjóðar trú um að hægt væri að verða ríkur með því að ávaxta fé sitt hjá þeim.

Er hægt að ræna vitleysu?

En hefur seðlabankastjóri stolið tilgátu, ef tilgáta sú sem hann er ásakaður um að hafa rænt úr bókum Bergsveins, er fræðilega röng? 

Geta menn stolið vitleysu?

Það verður harla erfitt verkefni þeirra nefnda, sem Bergsveinn hefur kært seðlabankastjóra hjá, að leysa úr þeim vanda.

Slíkar nefndir geta vitaskuld ekki leitað til núverandi og fyrrum sérfræðinga sem unnið hafa við Háskóla Íslands sem einnig telja, og það án mikilvægra vitrænna raka, að rosmhvalaveiðar hafi verið mikilvægar fyrir efnahag landnámsmanna á Íslandi.

Eitt sinn málaði íslensku listamaður sjálfan sig með rostungstennur og bjó þannig til mjög ófrýnilega fígúru, sem kom við sögu í myndsköpun hans. Ég viðurkenni ófúslega að ég leiti í smiðju hans þegar ég rek hér rosmhvalatennur upp í  skolt Bergsveins og Ásgeirs. Um leið ætla ég að vona að þeir finni sættir eins og siðmenntaðir menn, líkt og forfeðurnir á gullöldinni gerðu nú oftast, í stað þess að verða sér að athlægi í deilum um alls endis óundirbyggðar tilgátur og óskhyggjuna eina. Vonandi fara sérfræðingar í stíftönnum ekki í mál við mig fyrir ófína tannsmíði.

Það er annars fyndið að verða vitni að því á 21 öld, að Íslendingar líti enn svo mjög til sögualdar, sem væri hún þeim einhvers konar gullöld og paradís í sömu sveit. Og þeir heimfæra jafnvel ójöfnuðarkapítalisma nútímans upp á þann tíma, meints þrælahalds. Þjóðveldisöldin verður líka fyrir barðinu á hugsuðum nútímans.

Nú síðast las ég að Hannes Kiljan Gissurarson telur Snorra Sturluson hafa verið frjálshyggjumann. Hann boðar einnig bók um það áhugaverða efni. En afkomendur Snorra eru víst þegar farnir í skotgrafirnar að hafa haft samband við vísa menn og konur í fýlaklettum HÍ, til að undirbúa mál gegn Hannesi. Skammt er úr skoðanafrelsi yfir í málsókn, þegar miklir hugmyndasmiðir taka sig einum of alvarlega.

Auglýsing í boði Fornleifs:

Jólagjöfin í ár. Ókeypis netbók á Fornleifi. Gefið hana bókmenntasinnuðum ættingjum yðar, sem vitna í Laxness sem heilagan sannleikann. Þeir eiga hana skilið.

Sækið hana hér

Rosmhvalurinn hefur hins vegar engan sem hann getur beðið um að fara í mál við frjálshyggjuhrappa, nema kannski Bergsvein tilgátusmið.

Við skulum leyfa Bergsveini og Ásgeiri að skaka tennur sínar í friði. Það verður vonandi meinasaklaust at, sem við verðum búin að gleyma eftir nokkra mánuði. Það er vart hægt að hlæja að því meðan að yfir stendur.

En ef menn vilja meiri skemmtun í innilokun pestarinnar, getur einhver nefnd alvísra siðapostula ugglaust kroppað í tilgátur og vangaveltur Bergsveins og sagt Ásgeir hafa stolið þeim. Við öllu er að búast á landi eldsumbrota og pesta.

Siðlegra væri ef fræðimenn tryðu ekki strax tilgátum sínum og að hagfræðingar héldu sig við efnið og væru ekki að básúna dagdrauma sína um suðureyskan uppruna sinn, þó þeir séu rauðskeggjaðir. Skeggið á haugstjóranum er vafalítið alnorskt, en auðvitað væri hægt að láta Kára skera úr um það á kostnað ríkisins; vel að merkja ef hann man að leiðrétta röngu líkindafræðina sem varð til þess hér um árið að flestar landnámskerlingar áttu vart að hafa samkjaftað á gelísku alla landnámsöldina og signdu sig sig í bak og fyrir í bænastellingu er þeim var nauðgað barnungum af norrænum ribböldum sem stundu hú, hú og húúúú... Lítið hefur greinilega breyst.

Já þessi fína þjóð, sem kom frá Suðureyjum, samkvæmt Seðlabankanum, eins og allar hugmyndir hennar og tweedið sem bankastjóri gengur enn í, ofveiddi rosmhval eins og heima hjá sér ... í Suðureyjum, og var hraðlygin að auki líkt og frændur þeirra á Írlandi, þaðan sem skeggið á Ásgeiri er reyndar ekki ættað.

Við skulum vona að kapítalistarnir ræni ekki Bergsvein frekar og að hugmyndafræði þeirra leggi ekki undir sig vísindi og listir. Þá yrði vissulega um "endalok húmanismans að ræða", og, við nánari íhugun, "endalok allra vísinda og lista", líkt og Bergsveinn Birgisson bendir á - en líklegast að hluta til ranglega. Heitir það ekki "overkill" á fræðimálinu.

Ekki er slíku á eldgos, heimshitnun og pestir bætandi.

Bróðir minn hann Ívan

Hér er mynd af meintum bróður mínum, sem sagður er heita Ívan. Ég hef geymt hana, því móðir mín sendi dóttur minni myndina eitt sinn kringum aldamótin 2000 og tilkynnti henni að þetta væri 5 ára föðurbróðir hennar.

 

Skömmu síðar, þegar ég var staddur á Íslandi, fór ég að skoða myndir af þessum Ívani sem móðir mín studdi til náms gegnum ABC barnahjálp, Móður minni var árlega send mynd af piltinum. Greinilegt var hverjum manni, sem ekki telur að "öll svört börn séu eins", að aldrei var myndin af "Ívan" af sama drengnum. Hann minnkaði stundum á milli ára og höfuðlag hans breyttist all verulega frá ári til árs.

 

Kannski getur ABC Barnahjálp hjálpað mér að setja mig í samband við alla þá drengi sem móðir mín borgaði með? 

 

Kannski hefur einhver hálfbræðra minna komist til manna í Úganda. Hver veit, nema að ég eigi eftir að heimsækja Ívan og hina strákana? Ívan er vonandi læknir í dag, ef hann er dvelur þá ekki í tjaldi í útjaðri Calais í Frakklandi, á leið til fyrirheitna landsins - UK - á leiðinni til Íslands. Þar er hann vitaskuld velkominn ER ÞAÐ EKKI???

 

Mér þótti, eins og þið sjáið af gagnrýnum tóni mínum, þetta frekar ómerkileg aðferð til hjálparstarfs, og hef ekki liðið eins undarlega yfir mannlegum hrappshætti síðan, nema þá helst þegar ég horfi á sum uppátæki J. McGills í þáttaröðinni Better Call Saul.

 

Er enn verið að safna handa bágstöddum börnum á þennan hátt?

 

Þegar ég keyri í flugvallarútunni framhjá Garðabæ og Arnarnesinu er mér alltaf hugsað til allra bræðra minna í Úganda. En ég á líka frændur í Hafnarfirði.

 

Þegar ABC Barnhjálp kynnir enn Úganda til sögunnar sem lítið land í Afríku líður manni hálfilla. Landið er 248.000 ferkílómetrar að stærð. Já, stundum er Ísland ósköp lítið land og þar er löngu sannað hið fornkveðna að Guð hjálpar þeim sem hjálpa sér sjálfir - og stundum mjög ríflega.

 

* Þessi pistill var upphaflega birtur á FB Vilhjálms Arnar Vilhjálmssonar í byrjun maímánaðar árið 2020. Síðan þá hafa aðrir sagt mér að þeir hafi stutt "Ívan", sem "var allt öðruvísu en hálfbróðir minn".

 

Á vefsíðu Barnahjálpar ABC 2020 má sjá þessar myndir. Hvað er af þessum félagsskap? Egg gegn Covid ... og góður Gvöð sér um restina. Heitasta helvíti er of góður staður fyrir þessa loddara.