"Miklu betri en Silvo"

 

Sagði eitt vinur minn, þegar ég greindi honum frá því að hinn merki silfursjóður sem fannst á Miðhúsum við Egilsstaði árið 1980, hefði fundist óáfallinn og skínandi fagur í jörðu. Hann átti þar við gæði jarðvegsins, sem hlaut að valda þessum frábæru varðveisluskilyrðum. Þessi færsla fjallar um jarðvegssýni sem tekin voru á Miðhúsum, en sem voru aldrei rannsökuð.

Það er reyndar með einsdæmum að silfur finnist varðveitt á þann hátt sem silfrið á Miðhúsum gerði. Dr. Kristján Eldjárn velti varðveislunni mikið fyrir sér í viðtali sem hann átti við finnanda árið 1980 og tók upp á segulband. Hann spyr finnendur margoft um varðveislu silfursins. Þór Magnússon minntist einnig á þann mikla gljáa sem sjóðurinn hafði, í vettvangsskýrslu sinni frá 1980 (sjá hér) og síðar. Þeir ákváðu þó ekki að athuga það neitt nánar.

Snemma árs 1994 hafði ég fyrir hönd Þjóðminjasafnsins samband við hjónin á Miðhúsum og bað þau um að senda mér jarðvegssýni frá fundarstaðnum. Þau fékk ég aldrei. Hins vegar sendu þau dýrabein sem þau fundu einnig árið 1980, en sem þau höfðu ekki látið Eldjárn eða Þór Magnússon vita um. Í meðfylgjandi bréfi létu þau í té alls kyns upplýsingar, en fæstar af þeim hafði ég beðið um.

Ritari Þjóðminjaráðs greindi rangt frá

Ég bað margsinnis um að jarðvegssýni yrðu tekin í tengslum við fyrirskipaða rannsókn menntamálaráðuneytis á sjóðnum 199-95. Síðast í bréfi til þjóðminjaráðs dagsettu 14. apríl 1995. En í kjölfar þess var mér tjáð að ráðið ætlaði að fresta umfjöllun um það efni þangað til niðurstöður höfðu borist úr efnagreiningu á silfrinu í Kaupmannahöfn. Lilja Árnadóttir ritari nefndarinnar undirritaði bréfið sem ég fékk frá nefndinni.

Þessi upplýsing frá Þjóðminjaráði var reyndar haugalygi. Annað hvort vissu ráðsmeðlimir betur, eða Lilja hefur ekki greint þeim réttilega frá því sem gerst hafði.

Lilja Árnadóttir hafði nefnilega þegar þann 15.11. 1994 beðið Guðrúnu Kristinsdóttur safvörð á Egilsstöðum, um að taka sýni af jarðvegi. Safnvörðurinn gerði það í tveggja stiga frosti sama dag. Guðrún Kristinsdóttir á Safnastofnun Austurlands tók jarðvegssýni og sendi þau og skýrslu dags. 15. nóvember 1994 til Reykjavíkur (sjá hér) til Helga Þorlákssonar sagnfræðings og Lilju Árnadóttur starfsmanns Þjóðminjasafns og Þjóðminjaráðs sem sjá áttu um að rannsaka silfursjóðinn.

Afar furðulegt rannsóknarferli

Þótt fyrirskipað hefði verið að allir þættir varðandi fund silfursjóðsins yrðu rannsakaðir og birtir, er nú ljóst að aðeins var það birt sem henta þurfti.

Farið hafði fram taka jarðvegssýna á Miðhúsum þann 15. nóvember 1994, þótt ekki mætti greina mér frá því í apríl 1995. Sú jarðvegstaka var fyrirskipuð af Helga Þorlákssyni og Lilju Árnadóttur, sem í hlutverki ritara Þjóðminjaráðs laug því að mér, að ráðið hefði ekki tekið afstöðu til slíkrar rannsóknar.

Þau tvö ákváðu að jarðvegssýnin skyldu tekin og rituðu það á minnisblaði merkt Trúnaðarmál dags. 18. nóvember 1994. Lilja hafði kannski ekki sagt Þjóðminjaráði frá þeirri "rannsókn" sem hún fékk gerða 15. nóvember, og að hún og prófessor Helgi Þorláksson fyrirskipuðu að slíka sýnatöku ætti að framkvæma, í skjali sem er dagsett þremur dögum eftir að sýnatakan átti sér í raun stað. Stórfurðulegt!

Í lokaskýrslu Helga og Lilju dagsettri í júní 1994, er hins vegar greint frá því að  Lilja Árnadóttir hafi farið með jarðvegssýni frá Miðhúsum til Kaupmannahafnar og því haldið fram, að Lars Jørgensen fornleifafræðingur, sem hélt um rannsóknir í Kaupmannahöfn, hafi ekki talið ástæðu til að láta rannsaka jarðveginn. Sú staðhæfing er í meira lagi athyglisvert í ljósi þess, að ekkert er minnst á þessi jarðvegssýni í skýrslu danska Þjóðminjasafnsins eða í gögnum um sendingu gripa til Kaupmannahafnar. Þegar ég hef spurt Lars Jørgensen um málið man hann ekki eftir þeim jarðvegssýnum sem Lilja segist hafa tekið með sér til Kaupmannahafnar.

Lilja upplýstir síðar (1995), þá sem ritari Þjóðminjaráðs, að ekki væri búið að taka ákvörðun um sýnatöku á jarðvegi, sem eru náttúrulega enn meiri ósannindi ef hún hefur farið með þau til Kaupmannahafnar.  Enn síðar upplýsti hún og Helgi Þorláksson að jarðvegssýni hafi verið boðin Þjóðminjasafninu í Kaupmannahöfn. Það kemur ekkert fram um jarðvegssýni í bréfi Lilja og Helga til Olaf Olsens fyrrverandi prófessors m.m. dags. 17. október. Heldur ekki í svari Lars Jørgensens dags. 10. nóvember 1994, né í bréfi hans frá 17.11. 1994; heldur ekki í fréttatilkynningu frá Þjóðminjasafni dags. 28. nóvember 1994, né í fylgibréfi Þórs Magnússonar með sérstöku innsigli Þjóðminjasafnsins dags. 1. desember 1994 (sjá þessi bréf hér). Ekkert kemur fram í yfirlýsingu Lars Jørgensens frá 17.11. 1994, um að hann hyggi á jarðvegsrannsóknir, enda höfðu þær ekki verið nefndar í bréfum til hans eða Þjóðminjasafns Íslands.

Hvernig má þetta vera? Svona er reyndar allt ferlið við rannsóknina á silfursjóðnum hjá þeim sem ekki sættu sig við niðurstöðu breska sérfræðings James Graham-Campbells, sem dró uppruna sjóðsins í vafa.

Vart er neinum steinum um það að velta að Lilja Árnadóttir var algerlega óhæf til að sinna þessum rannsóknum. Mörg þau skjöl sem hér birtast í fyrsta sinna, sýna það svo ekki er um neitt að villast.

Helgi og Lilja

Hvað kom Hriflungum eiginlega sýnatakan við?

Þann 15. nóvember 1994 hringdi Lilja í GK [Guðrúnu Kristinsdóttur] v/sýnatöku + Sigurð St. 1Kg. Sama dag átti hún samtal /v Eddu húsfreyju á Miðhúsum og skrifar Lilja gott á eftir upplýsingu um það í minnispunktum sínum sem ég hef undir höndum (sjá hér). Minnispunktar þessir hafa ekki verið birtir þótt slíkt gæti talist eðlilegt miðað við yfirlýsingar þess ráðs sem Lilja var ritari hjá.

Sigurður St. mun vera enginn annar en Sigurður Steinþórsson jarðfræðingur, barnabarn Jónasar frá Hriflu.

Fékk Sigurður Steinþórsson prófessor í bergfræði 1 kg. af mold?

Ekki er mér ljóst, af hverju Sigurður Steinþórsson er nefndur í sambandi við 1 kg. af jarðvegi frá Miðhúsum, og ekki er vitað hvort hann hafi greint þann jarðveg. Aðkoma hans að sýnatökunni er því algjörlega á huldu og út í hött, því Þjóðminjaráð bað ekki um hana. Ekkert kemur heldur fram í opinberum skýrslum um þátt hans í rannsóknum á jarðvegi frá Miðhúsum. En greinilega fékk hann 1 kg. af þessu undraefni eða var sérlegur ráðgjafi Lilju Árnadóttur.

Sama Lilja og skrifaði minnispunkta sína 15.11. 1994 og ákvað með Helga Þorlákssyni þann 18. nóvember 1994, að sýni skyldu tekin (í framtíð), vildi ekki tjá sig um jarðvegssýnin sem ritari þjóðminjaráðs, þegar ég spurði hvort hægt væri að fá þau tekin í fyrirspurn í apríl 1995. Verður það að sæta furðu. Hvaða tiltæki var það hjá Lilju, og ef til vill þjóðminjaráði, að ljúga að mér. Kannski getur heiðursmaðurinn Sturla Böðvarsson kastað ljósi á það, en hann var formaður Þjóðminjaráðs.

Ef það hefði ekki verið vegna þess að starfsmaður Þjóðminjasafnsins hefði skilið gögn um töku sýna á jarðvegi á Miðhúsum eftir á glámbekk, þá hefðum við líklega aldrei fengið að vita, að þann 18.11. 1994 hafi Lilja Árnadóttir á fundi með Helga Þorlákssyni á Neshaganum talið honum trú um að eitthvað ætti að gera, sem þegar hafði verið gert.

Ljóst er að Helgi Þorláksson og sér í lagi Lilja Árnadóttir sátu á gögnum og upplýsingum um rannsóknir sínar á silfursjóðnum. Þau fóru ekki að óskum Menntamálaráðuneytis og Þjóðminjaráðs.

Nýfundið Miðhúsasilfur borið saman við myndir bók í eigu finnenda sjóðsins

 

Nú er minnsta mál að efnagreina jarðveginn og aldrei meiri ástæða

Þjóðminjasafni ber nú at taka fram sýnin sem tekin voru af jarðvegi á Miðhúsum til að ganga úr skugga um hvort eitthvað sé í þessum jarðvegi sem getur skilað silfri skínandi hreinu og glansandi í hendur finnanda og fornleifafræðinga 1000 árum eftir að það hefur verið grafið í jörðu. Það gleymdist árið 1994-95.

Ég er búinn að hafa samband við Þjóðminjasafnið til að fá upplýst hvernig sýnin eru varðveitt og hvernig þau eru skráð. Enn hafa ekki borist svör. Ef veigrað verður við svörum verður málið sent il Menntamálaráðuneytis. Sigurður Steinsþórsson er hugsanlega einnig með sýni, sem hann getur vonandi gert grein fyrir hið fyrsta. Eða kannski var hann bara hulduráðgjafi.

Einnig væri vit í því að fá gerða kolefnisaldursgreiningu á þeim beinum sem Miðhúsahjónin sendu allt í einu á Þjóðminjasafnið árið 1994 í stað þess að láta Kristján Eldjárn og Þór Magnússon hafa þau árið 1980. Þau fundust í sömu lögum og silfrið.

Miðhúsajarðveg og bein verður að rannsaka. Annað væri siðlaust, sérstaklega í ljósi þess að fremsti sérfræðingur Breta í efnagreiningu á fornu silfri hefur látið í ljós vafaum skýrslu Þjóðminjasafns Dana, en einnig vegna þess að umsjónamaður dönsku rannsóknarinnar lét í ljósi þá fyrifrakgefnu skoðun, að: Iøvrigt mener vi, at projektet er spændende - selvom årsagen er yderst beklagelig og Det vil som sagt være yderst beklageligt for skandinavisk arkæologi, hvis Prof. Graham-Campbel antagelser er korrekte"; En kemst að lokum að þeirri niðurstöðu, að einn gripanna hafi verið frá því eftir iðnbyltingu og skrifaði þá: Dette sidste forhold bevirker desværre, at der sandsynligvis er indblandet en tidsmæssigt yngre håndværksteknologi i skattefundet. Det må anses for sandsynligt at den nuvaerende sammensætning af skattefundet ikke er den oprindelige, svo notuð séu orð Lars Jørgensens, sem greinilega þótti allt þetta mál mjög miður fyrir Þjóðminjasafn Íslands.

Jú, þessi síðustu orð danska "sérfræðingsins" gefa jafnvel ástæðu til að silfrið hafi verið baðað í SILVO-fægilegi - eða kannski var það Goddard? Hvernig skýra menn annars gljáann og varðveisluna - nema þá með efnagreiningu á jarðveginum?

Ég hef áður greint frá því hvernig Helgi og Lilja greindu rangt frá rannsóknarferlinu í skýrslu sinni sem var gerð opinber í júni 1995 (sjá hér).

Meira um Silfurmálið síðar, því er ekki lokið.

Vendi eg mínu kvæði í kross

 

Á eyjunni ríku Borgundarhólmi (Bornholm) í Eystrasalti, sem enn tilheyrir Danmörku, finnast oft merkir fjársjóðir og forngripir. Ekki alls fyrir löngu fannst þar til dæmis merkur silfursjóður með 152 arabískum peningum, svo kölluðum dihrem myntum. Ekki er langt högganna á milli á Borgundarhólmi, því 18. september síðastliðinn komst málmleitaráhugamaðurinn Kim Lund-Hansen í feitt er hann fann þennan forláta silfurkross sem myndin hér að ofan sýnir.

Kim Lund-Hansen gerði, eins og vera ber, forngripasafninu á Bornholm viðvart um sjóðinn og krossinn. Krossinn, sem hugsanlega inniheldur helgan dóm (reliquium), fer brátt til Þjóðminjasafns Dana í Kaupmannahöfn til frekara rannsókna og síðan á væntanlega Víkingasýningu árið 2013 sem fer til nokkurra landa. Hver veit, innan í honum gæti hugsanlega fundist flís úr krossi Krists eða þyrnir úr krónu hans?

Undur og stórmerki

Kim Lund-Hansen er annað hvort mjög heppinn maður eða hér er kannski um undur og stórmerki að ræða. Því um daginn, þann 15. október fann hann leifar af nýjum krossi (efri hluta), kross sem einnig hefur geymt helgan dóm. Þessi kross fannst aðeins 8 metra frá þeim stað sem hann fann fyrri krossinn (sjá hér).

Maður veit ekki alveg hvernig maður á að taka á slíku, nema að gleðjast því. Líklega hefur plógur dregið hluta sama sjóðsins frá upphaflegum greftrunarstað hans, og nær öruggt má telja að nýfundni krossinn, sem er mjög laskaður, sé einmitt úr sama sjóði og fannst fyrir um mánuði síðan. Myndirnar og skreyti á síðari krossi Kims sýnir að mínu mati einkenni fyrri hluta 12. aldar og andlitin eru mjög svipuð andlitum á Flatatungufjölunum, einum merkasta menningararfi Íslendinga.

Kim Lund-Hansen fann sjóðinn með tæki sínu sem ber tegundarheitið Minelab X-TERRA 705. Framleiðendur þess apparats hafa þegar auglýst sig á kostnað þessa merka fundar á Borgrundarhólmi. Það má undra, þar sem fundurinn er ekki einu sinni enn kominn á Þjóðminjasafnið í Kaupmannahöfn til ítarlegra rannsókna hjá sérfræðingum þess. Þar sem ég er lika bölvað apparat leyfi ég mér að velta fyrir mér krossunum hér, þó svo að fremstu sérfræðingar Dana sé ekki enn búnir að handfjatla þessa helgu dóma og fella sinn dóm. En þeir lesa vitaskuld ekki íslensku og vita ekki hverju þeir missa af að lesa ekki Fornleif.

Málmleitartæki eru ,andstætt því sem gerist á Íslandi, leyfð til fornleifaleitar í Danmörku og þurfa ekki alltaf að vera verkfæri andskotans. Á Íslandi kæmi yfirmaður Fornleifaverndar Ríkisins með lögguna á eftir hverjum þeim sem leyði sér að nota slík tæki við fjársjóðaleit. Þau eru einfaldlega bönnuð til slíks brúks á Íslandi.

Í Danmörku finnast nú orðið áhugaverðustu málmgripirnir af fjársjóðaleitarmönnum og áhugamönnum, en ekki af fornleifafræðingum við hefðbundnar rannsóknir. Ef gagnkvæmt traust ríkir á milli málmleitarmanna og safna, nýtur fornleifafræðin og -varslan góðs af, en fornleifafræðingar eru eins og kunnugt er ekki í fjársjóðaleit og nota sjaldan slík tæki. Menn sem finna forna málmgripi með tækjum sínum fá sæmilega greitt fyrir sinn snúð og fornir málmar sem finnast í jörðu í Danmörku eru samkvæmt gömlum lögum eign konungs og ríkis, svo kallað Danefæ. Líklega væri enginn betur settur ef þessi tæki yrðu bönnuð í Danmörku, því þar eru rústir og mannvistarleifar oftast nær svo raskaðar eða hreyfðar vegna akuryrkju og annarra síðari tíma framkvæmda, að mestur hluti fundinna gripa er hvort sem er komin úr sínu upphaflega samhengi. Þannig er því ekki farið á Íslandi, og þar eru fornminjar fáar miðað við í Danmörku. Þess vegna vona ég að menn séu ekki að fá sér svona tæki á Íslandi.

Ljósm. Rene Laursen, sem og myndin efst.

+ Kross I frá Østermarie

Krossinn er samkvæmt fyrstu tiltæku heimildum 12,6 sm langur lt og 240 grömm að þyngd. Í námunda við hann fundust einnig heillegar leifar af keðjunni sem fylgdi krossinum, brotasilfur, og myntir, í allt um 1 kg silfur, og þar að auki önnur keðja. Myntirnar sem fundust á sama stað eru frá miðbiki og síðari hluta 12. aldar. Krossinn gæti þó hæglega verið eitthvað eldri en myntirnar, enda er hann nokkuð slitinn og myndfletirnir máðir.

Myndmál krossins er mjög einfalt og stíliserað. Krossinn og skreytið á honum er í býsnatískum stíl (eða undir áhrifum býsantísks stíls) fyrir utan drekann efst og fléttuna neðst. Framhlið krossins, sem er í tveimur hlutum, sýnir mjög stífan, rómanskan Jesús með langt lendarklæði og stórann haus. Á endum armanna eru hringlaga myndfletir. Líklega er það Jóhannes skírari sem er í hringnum á hægri hönd Jesús og María Mey á vinstri hönd hans. Neðst er Guðs lamb. Erfitt að sjá hvað er í hringfletinum efst, en líklega er það Guðs hönd sem blessar með tveimur fingrum. Hún er nú orðin nokkuð máð.

Bakhliðin á krossinum sýnir líklega Jesús þar sem hann stendur og blessar þann sem á horfir og í hringlaga flötum á endum armanna eru mjög stílfærðir postular eða guðspjallamenn sem blessa hver á sinn máta. Erfitt er þó að segja neitt um hverjir það eru.

Krossinn hefur líklega geymt, eða geymir enn, helgan dóm. Þetta er eiginlega, ef svo má segja, krosslaga dós sem leikur neðst á hjöruliðið og lokast efst með drekanum káta. Ef ekki verður hægt að opna krossinn má ef til vill  sjá „helgan dóm" innan í krossinum með háþróaðri röntgentækni.

Efst er hengi og á því leikur mjög haglega gerður silfurdreki, mikill flækjufótur, sem mjög greinilega er ekki smíð þess sem krossinn gerði. Drekinn veltur sér í kollhnís, er eins og kúla, og bítur í tvíhöfða snák ofan á krossinum. Hann er í einhvers konar Úrnesstíl og er mjög líklega norræn smíð, meðan líklegt má teljast að krossinn sjálfur sé gerður í löndum Austrómversku  kirkjunnar. Neðst á krossinn hefur einnig verið lóðuð smá flétta í sama stíl og drekinn ofan á krossinum. Án drekans efst og fléttunnar neðst er krossinn sjálfur 9 sm langur.

Leifar keðju fundust með krossinum og á endum hennar, þar sem hún tengdist drekanum efst á krossinum, voru aflangir drekahausar í mjög norrænum stíl sem meira ættar til drekans ofan á krossinum en krossins sjálfs. Hugsanlega er krossinn innfluttur en en drekinn, fléttan og keðjan viðbót sem gerð hefur verið í Danmörku.

  

Drekahaus af keðjunni. Ljósm. Rene Laursen.

 

++ Kross II frá Østermarie

Annar krossinn sem Kim Lund-Hansen fann eru aumar leifar kross í rómönskum stíl með skreyti sem að mörgu leyti gæti bent til gotnesks stíls (Jesús er hefur lippast aðeins niður og fætur hans eru komnir í gotneska stellingu), og til þess að þessi kross sé yngri en sá fyrri. Telja menn að krossinn hafi eyðilagst og undist svo illa er plógur hefur rifið hann úr upphaflegu samhengi sínu. Tvær keðjur fundust þar sem fyrri krossinn fannst og hefur önnuð þeirra líklega tilheyrt þessum krossi. Krossinn er með öðru lagi en sá fyrri, en form hans var einnig mjög algengt á býsantískum brjóstkrossum.

Mikið meira er ekki hægt að skrifa um þennan síðari kross, þar sem lítið hefur verið greint frá honum síðan hann fannst fyrir nokkrum dögum síðan og hafa sérfræðingar í Kaupmannahöfn hvorugan krossinn séð enn.

Kross II settur saman úr mismundandi ljósmyndum. Ljósm. Bornholm Museum, Rønne.

Tímasetning og uppruni

Því er haldið fram í grein um fund Kim Lund-Hansens á heimasíðu þess fyrirtækis sem framleiðir málmleitartæki hans, að 5 svipaðir krossar séu til í heiminum. Sú staðhæfing og grein um fundinn á heimasíðu málmleitartækjaframleiðandans kom safnverðinum Poul Grinder-Hansen á Þjóðminjasafni Dana nokkuð á óvart þegar ég talaði við hann í gær og á heimasíðu Þjóðminjasafns Dana er ekkert upplýst um slíkt.

Ljóst er að krossarnir virðast vera frá 12 öld. Sá heillegri er líklegast frá fyrri hluta aldarinnar, þótt myntirnar í silfursjóðnum sem fannst nærri Østermarie á Borgundarhólmi séu frá síðari hluta 12. aldar. Síðari krossin bendir frekar til að hann sé frá síðari hluta 12. aldar. Í skreytinu gætir gotneskra áhrifa.

Krossinn sem fyrst fannst er skyldur krossum sem finnast í SV-Evrópu og laskaði krossinn er einnig undir mjög sterkum stíláhrifum þaðan, en ekki verður lokum fyrir það skotið að krossarnir gætu einnig hafa verið gerðir á Norðurlöndum eða t.d. á Borgundarhólmi.

Um leið og ég óska Borgundarhólmsbúum til hamingju með þennan merka fund, í von um að fundurinn verði varðveittur í framtíðinni á Borgundarhólmi, set ég hér nokkrar myndir af krossum í sama stíl og frá sama tíma og fyrri krossinn sem fannst nýlega nærri Østermarie. Neðst er mynd af gullkrossi frá Orø sem er í sama stíl og síðari krossinn sem Kim Lund-Hansen fann.

Sjá hér um annan merkan kross, krossinn frá Fossi í Hrunamannahreppi og hliðstæðu hans frá Huse i Rommedal í Noregi. Ég hef velt því fyrir mér hvort krosslaga opið í þeim miðjum hafi upphafleg geymt helga dóma sem haldið var með biki eða einhverju öðru efni..

 a

1 a+b) Kross sem fannst í Thwaite í  Suffolk á Englandi og seldur var til British Museum árið 2000. Skandínavísk gerð með býsantínskum áhrifum  (11. öld).

 b

2) Kross á British Museum (12. öld).

3) Kross fundinn í Beograd. Um hann upplýsir borgarminjassafn Beograds: "This type of reliquary, particularly popular in Russia, was made in the Kiev workshops until the invasion of the Tatars in 1240. Their frequent occurrence in the territory of Belgrade should be probably attributed to the Russians who, led by Prince Rostislav Mihailovich of Chernygorsk, the first governor of Slavonia and Mačva, settled in these territories in the middle of the 13th century". (Síðari hluti 12. aldar eða byrjun þeirrar 13.).

4) Kross á Metropolitan Museum of Art New York (1000-1400 e. Kr.).

5) Dagmar krossinn, Þjóðminjasafn Danmerkur.

6) Kross seldur á uppboði hjá uppboðshúsinu Christies (12. öld).

7) Kross á Walters Museum í Baltimore (11. öld).

8) Gullkross fundinn á Orø í Danmörku (11. öld).

 

Made in Japan

 

Frétt um merkar fornleifar berast nú um allan heim eins og eldur í sinu. Fundist hafa þrjár perlur við fornleifarannsókn í Japan, n.t. í Nagaokakyo nærri Kyoto. Þessar þrjár meintu, rómversku perlur fundust reyndar þegar í fyrra. Japanskir fornleifafræðingar, sem fundu perlurnar í haug miklum, telja eftir eins árs umhugsum, að þær hafi hafi lent í haugnum á fyrstu öldum eftir Krists burð. Þeir eru greinilega ekki að slengja neinu út að óathuguðu máli, líkt og svo oft gerist við fornleifarannsóknir á Íslandi.

Þrátt fyrir varúð japanskra fræðimannanna, sem vitnað er til í fréttum, er í þessu samhengi fyndið að sjá hvernig íslenskir dellukallar takast á flug, þegar fréttist af fundi glerperla í landi þar sem mikill fjöldi manns safnar rómverskum minjum og etrúskum. Japanar eru miklir áhugamenn um Rómverja og í Japan er til á annan tug safna með rómverskar minjar og sum þeirra eru í einkaeigu.  Sjá hér.

Ef perlurnar frá Nagaokakyo eru rómverskar perlur, en t.d. ekki frá Miðausturlöndum, sem ekki er þó alveg útilokað, er ekki lokum fyrir það skotið að einhver gárungur hafi verið að stríða fornleifafræðingunum með því að missa þær óvart í uppgröftinn. Það hefur svo sem gerst áður að menn hafi verið að planta fornleifum. Reyndar mjög oft, og einnig í Japan.

Svo eru "rómverskar", eða réttara sagt meintar rómverskar perlur ekki alveg óþekktar í Asíu, en kannski kannast japanskir kollegar mínir bara ekker við það. Sjá hér. Þær gætu því hafa slæðst alla leið til Japan, þó svo að Rómverjar hafi aðeins opnað rifu á dyr Asíu.

Íslenskir draumóramenn sjá með perlum þessum hins vegar strax Rómverja í Japan og telja þetta beinan stuðning við tilgátur um veru Rómverja á Íslandi, já allra þjóða frumkvikinda, svo sem Herúla, Krýsa, Kelta, Galla, og ég veit ekki hvað.

Allt annað en skandínavískur uppruni, með smá ívafi frá Bretlandseyjum, er nú í tísku hjá íslenskum Rómverjum, þótt ekkert annað en ósköp venjulegur skandínavískur, efniskenndur menningararfur og samtíningur með breskum áhrifum finnist í jörðu á Íslandi.

Ekki má gleyma því, að nokkrar rómverskar myntir hafa fundist á ólíklegustu stöðum á Íslandi, sem er þó ekkert óeðlilegt, því forfeður okkar voru margir hverjir myntsafnarar,  og enn algengara var að rómverks mynt væri lengi í notkun og líka í Víkingaöld (söguöld). Lesið þessa ritgerð Davíðs Bjarna Heiðarssonar til fróðleiks. Ef fornleifafræðingar vilja svo ekki syngja með kór samsærisfornleifafræðinnar er þeim kennt um að hafa ekki grafið nógu djúpt og hafa ekki nógan áhuga.

Fyndið er að sjá viðbrögð sumra flughuganna á bloggi Ómars Ragnarssonar, og Ómar kemur með upplýsingar sem ég, fornleifafræðingurinn, hef aldrei heyrt um. Ómar segir frá siglutré úr gallísku skipi. Ekki meira né minna.

Skyldu Asterix og Obelix hafa verið á Íslandi? Össur Skarphéðinsson er vitaskuld greinilega galli, og er mönnum í sjálfsvald sett hvernig þeir bera þetta orð fram þegar að honum snýr.

Bíðum nú og sjáum hvað setur með perlurnar í Japan.

Gleðilega hátíð !

Fornleifur bætir hér við fánaskrúð þjóðhátíðardagsins með íslenskum fánum úr hollenskum og belgískum Turmac sígarettupökkum frá 4. áratug síðustu aldar. Sjá ítarlegar hér.

Tapað fundið

Í nýjasta hefti SKALK, hinu vinsæla, danska riti um fornleifafræði og sögu, er áhugaverð grein eftir ungan fornleifafræðing, Jens Winther Johannsen.

Greinin fjallar um grænlenskan grip sem fannst nýverið við fornleifarannsóknir í tengslum við byggingu neðanjarðarlestarstöðvar við Østerport í Kaupmannahöfn. Gripurinn grænlenski hefur endað í díki við Eystrahlið um miðja 17. öld.

Gripurinn er teinn eða oddur með krókum úr beini. Oddurinn er spjótsoddur af grænlensku fuglaspjóti, spjóti sem var kastað úr kajökum með kasttrjánungi. Gerir höfundur greinarinnar grein fyrir sögu þeirra Grænlendinga sem rænt var á ferðum Dana til Grænlands. Þeir voru færðir til Kaupmannahafnar á fyrri hluta 17. aldar til að svala forvitni konungs og svo hægt væri að „uppfræða þau útí Guðshræðslu, Tungunni og borgaralegum Sýslum". Rekur Johannsen sögu þeirra í stórum dráttum og leggur til að spjótsoddurinn, sem fornleifafræðingar fundu í Kaupmannahöfn, hafi týnst er Grænlendingar sýndu norska fræðimanninum Jens Bjelke spjótið einhvers staðar við Østerport, og hafi oddurinn síðar ratað í díkið.

Persónulega finnst mér mun líklegra að einn hinna nauðugu Grænlending, sem dauðleiddist í Kaupmannahöfn og dóu flestir úr þunglyndi þótt þeim hafi annars verið lýst sem glaðværu fólki, hafi eitt sinn læðst út á andaveiðar og verið að veiða sér önd í matinn á díkjum Kaupmannahafnar er oddurinn brotnaði af kastspjótinu. 

Svo mikið leiddist Grænlendingum í flatneskju Kaupmannahafnar, að þeir reyndu að strjúka á konubáti sem þeir smíðuðu sér, en komust aðeins yfir á Skán, þar sem þeir bjuggu í góðu yfirlæti hjá skánskum bændum áður en þeir voru fluttir aftur leiðindi Kaupmannahafnar.

Ég get ekki sagt meira um þennan skemmtilega fund við Østerport, nema að ég brjóti höfundarétt, og bendi lesendum á að finna sér eintak af Skalk nr. 2012 á bókasafni á Íslandi til að frétta frekar af örlögum frænda vorra á Grænlandi í kóngsins Kaupmannahöfn. Því óneitanlega er þetta merkilegur fundur, sem tengist enn merkilegri örlagasögu.

Einhvern tíman munu líklega finnast sauðskinnskór íslenskir með leppum í díkjum Kaupmannahafnar. Íslendingar köstuðu hins vegar svo vitað sé reiðhjólum í ölæði í díki Kaupmannahafnar, eins og menn geta lesið um í dönskum lögregluskýrslum sem upplýsa, að sökudólgarnir hafi verið tveir fornleifafræðingar, færeyskur og íslenskur  - þó ekki sá er þetta skrifar. Kannski segir maður frá þeirri uppákomu í seinni tíma annálum á blogginu Fornleifi.

Efst er mynd af Grænlendingnum Poq, sem að eigin frjálsum og fúsum vilja fór til Danmerkur árið 1724, svo það var líklega ekki hann sem tíndi örvaroddi sínum. Hann var fyrsti Grænlendingurinn sem tókst að snúa aftur á lífi til síns heima eftir dvöl í hjarta ríkisins. Á málverkinu, sem nú hangir í Þjóðminjasafni Dana, þar sem einnig sést Piqueroq samlandi Poqs, heldur Poq á spjóti með króksoddum af sömu gerð og oddurinn sem fannst í 17. aldar lögum í díkinu við Østerport, og sömuleiðis kasttrjáningur eða teinn sá sem notaður var til að kasta fuglaspjótinu.  

Nálhúsið og hrosshárin frá Stöng

Fimmtu getraun Fornleifs lauk eftir um það bil einn sólahring, þegar Bergur Ísleifsson gaf okkur rétt svör við öllum spurningum. Skulda ég nú lesendum Fornleifs ítarlegri upplýsingar um hrosshárið sem myndin með getrauninni var af.

Rannsóknir mínar á Stöng í Þjórsárdal hófust árið 1983. Þjóðhátíðarsjóður gaf mér það sumar smápening til rannsóknarinnar, sem dugðu fyrir nokkurra vikna launum fyrir tvo stúdenta. Árangurinn var góður. Við rannsókn á gólflögum skálans, sem enn stendur opinn á Stöng og er yfirbyggður, fundust eldri, óhreyfð gólflög, og sömuleiðis veggur eldri skála undir þeim sem nú er opinn gestum.

 

Uppgröftur í skálanum að Stöng í Þjórsárdal. Einar Jónsson teiknar. Ljósm. VÖV.

Nokkrir merkir gripir fundust við rannsóknina, en sá merkilegasti kom á næstsíðasta degi rannsóknarinnar. Það var nálhúsið sem þið sjáið hér á myndinni efst.

Nálhúsið fann ég í neðst í gólflagi skálans sem liggur undir yngsta skálanum sem til sýnis er í dag. Nálhúsið fannst rétt fyrir framan pallinn (setið) sem var meðfram veggjum skálans, framarlega (austast) í skálanum.

Ég og Einars Jónsson lögfræðingur og þá sagnfræðinemi, sem vann með mér, trúðum ekki okkar eigin augum og ánægja okkar fóru ekki framhjá hópi ferðamanna sem kom í heimsókn nokkrum mínútum eftir að við fundum hlutinn. Þar fór fyrir hópi Sigurjón heitinn Pétursson trésmiður, sem lengi var forseti borgarstjórnar í Reykjavík fyrir Alþýðubandalagið og einhverjir samflokksmenn hans og kollegar frá Norðurlöndum. Sigurjón fékk að höndla hlutinn og úrskurðaði með gantalegu brosi á vör að þetta hlyti að vera eitthvað stykki úr bíl og væri glænýtt. 

Þó ég þekkti ekki neitt nálhús með þessu sama lagi, gerði ég mér strax grein fyrir því að þessi gripur væri nálhús, og staðfestu tveir sérfræðingar á Norðurlöndunum það, en þeir höfðu heldur ekki séð nálhús sem var með þessu lagi og töldu gripinn "austrænan".

Nálhúsið séð frá enda þess. Ljósm. VÖV.

Er gripurinn var kominn í hús, fór innihaldið í nálhúsinu að þorna, og losnaði það að lokum úr nálhúsinu. Þetta voru einhvers konar trefjar. Ég fór með þær til Danmerkur, þar sem þær voru greindar af dr. Jesper Trier forstöðumanni forvörslustofu Forhistorisk Museum Moesgård í Árósum, sem var á sama stað og fornleifadeildin við háskólann í Árósum, þar sem ég nam fræðin. Jesper Trier sem er "fiberolog" og hafði sérhæft sig í alls kyns tægjum og taugum í egypskum fornleifum, var ekki í miklum vafa þegar hann brá ögn af hárinu undir smásjána. Þetta voru samankuðluð hrosshár, sem ugglaust er ekki mikið öðruvísi en hrosshár af hesti Faraós.

Hrosshárin í nálhúsinu. Ljósm. VÖV.

Hrosshárum hefur líklega verið troðið inn í rör nálhússins, sem var opið í báða enda, og það gegnt því hlutverki að halda nálunum í skorðum. Ekki veit ég hvort hrosshár séu betri til þess arna en t.d. ull, en hver veit?

Aldursgreining á birkikolum og beinum úr gólflagi því sem nálhúsið fann hefur sýnt, að gólfið og húsið sé frá 11. öld. Sjá t.d. hér.

Ég tel að nálhúsið á frá Stöng geti allt eins verið íslensk smíð. Á Stöng var smiðja á 10 öld, þar sem menn unnu með kopar og á nálhúsinu er skreyti Þjórsárdals, sem er hringur með punti í miðjunni, svokallaðir "Circle-dot" eða "konsentrískir hringir", sem reyndar er líka mög algengt skreyti um allan heim. En í Þjórsárdal eru flestir gripir með skreyti einmitt með þetta einfalda, alþjóðlega "mynstur".

Nálhúsið hefur farið á sýningar í 4. löndum og talað hefur verið um að framleiða eftirlíkingar af því til sölu, og þætti mér það í lagi ef einhver hluti gróðans af slíku framtaki, sama hvað lítill hann yrði, færi á einhvern hátt í áframhaldandi rannsóknir á Stöng í Þjórsárdal, sem mér hefur reynst erfitt að fjármagna.

Nálhúsið er nú til sýnis á Þjóðminjasafni Íslands í hinu kjánalega „Þjórsárdalsbúri", sem er glerkassi hálffullur af vikri sem eitthvert hönnuðargrey hefur flippað út með í föstu sýningu safnsins. Kassinn á að gefa tilfinningu af eldvirkni og eyðingu byggðar. Eldvirkni, ein og sér, eyddi reyndar ekki búsetu á Stöng eða byggð í Þjórsárdal, svo kassinn er út í hött. Einnig er bagalegt, að vart er hægt að sjá gripina frá Þjórsárdal vegna þess að of dimmt er í þessum eldakassa Þjóðminjasafnsins, sem verður líklega að teljast eitt kjánalegast gimmick safnasögu Íslands. Vikurinn, sem notaður er í þennan undrakassa, er ekki eini sinni vikurinn úr Heklugosinu 1104, sem um tíma var talið að hefði grandað byggð í dalnum. Nú hafa fornvistfræðingar og jarðfræðingar einnig gert sér grein fyrir því, að Þjórsárdalur lagðist fyrst í eyði á 13. öld.

Ítarefni

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1989). Stöng og Þjórsárdalur-bosættelsens ophør. Í Bojsen Chris­tensen K. M. og Vilhjálmsson, V.Ö. (eds.) hikuin 15, 75-102. English summary.

Sami (1992) Færsla um grip númer 590 b í sýningarskránni Viking og Hvidekrist. Norden og Europa800-1200 (From Viking to Crusader; Wikinger, Waräger, Normannen; Les Vikings... Les Scandinaves et l'Europe800-1200) fyrir sýninguna Viking og Hvidekrist, sem var sett upp á Þjóðminjasafni Dana árið 1992 (sýningin var einnig í Paris - Berlín - Kaupmannahöfn 1992-93). Nordic Council of Ministers in collaboration with The Council of Europe; The 22nd Council of Europe Exhibition 1993.

Sami (1994) "Nálhús frá Stöng í Þjórsárdal. Í Á. Björnsson (red.). Gersemar og þarfaþing. Úr 130 ára sögu Þjóðminjasafns Íslands. Þjóðminjasafn Íslands, Hið íslenska Bókmenntafélag. Reykjavík 1994.

Silfurberg í Kaupmannahöfn

 

Í Rósenborgarhöll í Kaupmannhöfn er geymt safn glæsigripa danskra konunga, svo og krónur, ríkisepli og annað sem konungum þótti gaman af áður en hraðskreiðir bílar og lífræn ræktun urðu vinsælli. Á meðal lítilfjörlegri dýrgripa konungasafnsins eru tveir teningslaga kristallaðir kalksteinar, nánar tiltekið kristallar úr silfurbergi, sem á fræðimálinu er kallað Iceland Spar, einnig kallað kalkspat, Ca[CO3].

Efst með köntunum á teningum þessum hefur verið greyptur á kristallana rammi úr gylltu silfri, en neðst standa þeir á fæti úr sama efni. Umbúnaður steinanna er þó ekki alveg eins, og steinarnir eru heldur ekki jafnstórir. Einn er 10 sm að hæð hinn nokkuð minni eða 8,9 sm. Sá stærri er, sem reyndar er ekki sá hæsti, er 689 rúmsentímetrar og hinn minni 672.

Ekki er með vissu vitað, hvenær þessi gripir komu í safn konunganna, Kunstkammeret, en líklega hefur það verið á 17. öld. Kristallarnir eru nú í því safni sem kallað er Græna Herbergið (Det Grønne Kabinet) í kjallaranum undir Rosenborg.

Lengi voru þessir kristallar skráðir sem norskir, en það eru þeir ekki, því silfurberg finnst ekki í Noregi. Þeir voru á þeim tíma ekki þekktir utan Íslands, en síðar hefur silfurberg einnig fundist og verið unnið á Spáni, í Síberíu, Japan og Suður-Afríku, og síðar í Bandaríkjunum.

Silfurbergsteningarnir í Rósenborgarhöll er taldir ættaðir úr Helgustaðanámu við Reyðarfjörð, þar sem fyrst var farið að sækja silfurberg á 17. öld, en námuvinnsla sem að lokum eyðilagði hreinleika silfurbergsins hófst þó ekki fyrr en eftir 1850. Silfurberg finnst á tveimur öðrum stöðum á Austurlandi.

Í ferðalýsingu Ferdínands Albrechts hertoga af Braunschweig-Lüneburg-Bevern frá 1670 lýsir Ferdínand því sem hann sá í safni Danakonungs:

Ein grosser hohler Stein gantz voll Amathistern, so auch in Norwegen gefunden werden. Chrystall aus Issland, welchen, wie auch den Norwegischen Edelgesteinen, es nur daran fehlet, dass sie nich zur rchten MATURITÄT kommen können.

Friðrik 3. Danakonungur og Íslands

Tveimur árum áður en Ferdínand Albrecht hertogi heillaðist af óþroskuðum steinum (kristöllum) Friðriks 3, skipaði Friðrik konungur steinskurðarmeistara og aðstoðarmanni hans að sigla til Íslands og dvelja þar í sex mánuði til að vinna þar íslenskan kristal.  Mun Erasmus (Rasmus) Bartholin prófessor í stærðfræði og síðar læknisfræði við Hafnarháskóla líklegast hafa staðið á bak við þann leiðangur, þar sem hann ráðlagði flotanum danska sem átti að koma námumanninum til Íslands.

Menn hafa svo gefið sér að Bartholin hafi þakkað konungi aðstoðina við að ná í kristalla til Íslands með því að færa konungi að gjöf hina tvo silfurbergskristalla frá Helgustaðanámu. Hafa kristallarnir þá hugsanlega verið settir í umbúnað sinn árin 1668-69.

Telja fróðir menn að Bartholín hafi haft áhuga á silfurberginu frá Íslandi fyrir rannsóknir sínar eða áhuga, en síðar notuðu þekktir vísindamenn í Evrópu silfurberg til rannsókna. Má þar nefna danska stjarnfræðinginn Ole Rømer, tengdason Bartholins, hollendinginn  Christian Huygens (1629-95) og Isaac Newton (1642-1727).

Strýturnar úr ametysti, eru 3,1 og 3,0 sm að lengd.

Talið er, að upphaflega hafi tvær strýtur úr ógegnsæjum vínrauðum ametyst verið límdar ofan á teningana. Þannig er einn kristallana nú hafður til sýnis í Kaupmannahöfn Þessar strýtur eru líka enn til í safni Danakonunga, í Det Grønne Kabinet, og bera númerin  320 og 321.  Geta strýturnar, ein áttstrend en önnur með ferningslaga þversnið, vel verið komnar frá Íslandi, þar sem ametyst er einnig að finna.

Sumir fræðimenn hafa leikið sér af þeirri hugmynd að silfurberg hafi verið notað sem svokallaðir sólarsteinar á miðöldum. En þegar nefndir eru sólarsteinar (solarium) í miðaldaannálum kirkna var þó örugglega ekki alltaf átt við kristalla, heldur sólúr úr steini. Bergkristall gæti einnig hafa verið notaður. Peter heitinn Foote gaf árið 1956 út grein um sólarsteina og gerði danskur fornleifafræðingur skýringar hans að sýnum og hefur sá, Thorkild Ramskou, kallaður Ramses, síðan verið þökkuð skýring á sólarsteinum, sem ég held að sé röng. Meira um það síðar.

Ítarefni

Garboe, Aksel 1959. Geologiens historie i Danmark: Fra myte til videnskab. C.A. Reitzel, Kbh.

Hein, Jørgen 2009. The tresure Collection at Rosenborg Castle II; The inventories of 1696 and 1718; Royal Heritage and Collectin in Denmark-Norway 1500-1900. [Udg. Af Selskabet til Udgivelse af danske Mindesmærker]. Museum Tusculanum Press. [Gripunum er lýst á blaðsíðum 139 og 140. og bera silfurkristallarnir númerin 268 og 269. Jørgen Hein naut aðstoðar Dr. Sveins Jakobssonar við kafla sinn um kristallana frá Íslandi]. Myndirnar hér að ofan eru úr bók Jørgen Heins.

Leó Kristjánsson 2007. Silfurberg og þágttur þess í þróun raunvísinda og ýmissar tækni, einum á 19. öld: Minniblöð og heimildaskrá. Jarðvísindastofnum Háskólands, Raunvísindastofnun Háskólans, Önnur útgáfa, nóv. 2007.

Leó Kristjánsson 2001. Silfurberg: einstæð saga kristallanna frá Helgustöðum. Jökull 50, Reykjavík 2001, bls. 95-108.

Grein um Silfurberg á Wikipedia.

Þakka ég einnig Peter Kristiansen safnverði á Rosenborgarsafni fyrir upplýsingar.

Viðbót 1.6. 2012 

Ég fékk um daginn neðanstætt bréf frá Leó Kristjánssyni jarðeðlisfræðingi við HÍ, sem ég þakka innilega fyrir, en Leó hefur manna mest rannsakað silfurbergið og skrifað um það:

Sæll Vilhjálmur,

ég var að lesa fróðleg skrif þín um silfurbergs-skrautmuni í Rósenborgarhöll. Ég er mjög áhugasamur um íslenska silfurbergið og hef síðan 1995 tínt saman ýmis gögn um það, að mestu í tómstundum. Áhersla mín hefur þó einkum verið á notkun þessa efnis í raunvísindarannsóknum, frekar en t.d. á verslun með það, eða á sýnum af því á söfnum. Ég hafði ekki heyrt af mununum sem þú lýsir eða af frásögn Ferdinands hertoga, en er svona "paa staaende fod" sammála um að kristallarnir sem þeir eru úr gætu hafa komið til Danmerkur 17. öld. Mér hefur fundist líklegt að Ole Worm hefði eignast sýni af silfurbergi, en ekkert óyggjandi hef ég þó séð um slíkt í bók H.D. Schepelerns 1971 um Museum Wormianum sem ég á, né í bókum hans og Jakobs Benediktssonar um bréfaskipti Worms. Það er hinsvegar spurning hvenær tækni við að saga og/eða slípa svona efnivið hafi komist á nógu hátt stig til að smíða hallar-kubbana úr kristöllum sem í upphafi voru örugglega frábrugðnir teningslögun. Silfurberg klofnar eða springur mjög gjarna eftir sínum náttúrulegu þrem skakkstæðu stefnum; stórir saltkristallar úr þýskum námum hefðu líklega verið bæði auðfengnari og auðveldari að sníða til í teninga en silfurbergið. Þú nefnir að silfurberg tengist einhverjum rannsóknum Ole Rømers, ég hef ekki haft fregnir af því fyrr og væri þakklátur fyrir frekari upplýsingar þar að lútandi. Frásagnir hef ég séð um að Danir hafi stillt út stórum silfurbergskristöllum á einhverjum heimssýningum o.þ.h. á 19. öld. Ég hef ekki haldið öllum slíkum frásögnum til haga, en til dæmis segir G. vom Rath í Annalen der Physik 132, bls. 530, 1867 að á því ári hafi í der dänischen Abtheilung der Pariser Ausstellung verið (ótilsniðinn) kristall að stærð 2 1/2 fet og breidd 1 fet.

Sitthvað í umfjöllun um silfurberg í seinni tíma ritum m.a. hinni íslensku Wikipediu er ónákvæmt, raunar einnig í því sem ég hef skrifað sjálfur vegna þess að nýjar upplýsingar er ég að finna smátt og smátt. Skrá um ýmis rit mín og erindi varðandi silfurbergið er á heimasíðunni www.raunvis.hi.is/~leo undir "Web-publications". Ég bendi sérstaklega á 400 bls. skýrslu frá 2010 sem hægt er að lesa og prenta út. Ég mun vonandi bæta við hana mörgum heimildum o.fl. síðar á árinu. Nýjasta grein mín sem aðgengileg er þar kom út fyrir nokkrum dögum í tímaritinu History of Geo- and Space Sciences. Af þessum ritum má vel draga þá ályktun, að Helgustaðanáman sé merkasti staður á Íslandi í heimssögulegu tilliti. Hinar ýmsu stofnanir (landshlutans og landsins) sem sjá um byggðaþróunar-, umhverfis-, ferða- og safna-mál, ættu að geta nýtt sér þá staðreynd á ýmsan hátt.

Sumir fjölmiðlar einkum útlendir hafa löngum haft furðu mikinn áhuga á sólarsteinum og þessháttar "fornmanna-vísindum". Jókst hann enn eftir birtingar greina í ritum Konunglega Vísindafélagsins í London á nokkrum síðustu árum (Hegedüs o.fl. 2007, Ropars o.fl. 2012) sem fjalla m.a. um fund kalkspat-mola í gömlu skipsflaki í Ermarsundi. Ég er sammála þér, Þorsteini Vilhjálmssyni (sjá kafla hans í ritinu  Íslensk Þjóðmenning 7, 1990) o.fl.skynsömum mönnum sem ég hef rætt við, um að hæpið sé að tengja sólarsteina úr fornritum við hvort heldur er silfurberg eða landafunda-sjóferðir, af ýmsum ástæðum. Ég hef því látið öðrum eftir að ræða um þau mál á prenti. Ritgerð Peters Foote 1956 hefur farið fram hjá mér en ég er að verða mér úti um afrit. Árni Einarsson líffræðingur sagði mér fyrir nokkrum árum frá sólarsteinum í máldögum kirkna og hefur birt grein í Griplu XXI 2010 þar sem þeir koma við sögu. Ég vissi ekki að þar gæti verið um sólúr úr steini að ræða eins og þú nefnir, hélt frekar að það hefðu kannski verið steinar með hringlaga formum í, eða steindir sem sýndu einhver sérstök litbrigði (enda mun Sonnenstein á þýsku allavega nútildags geta átt við tiltekið feldspat með þesskonar eiginleika).

Kveðja,

Leó Kristjánsson

Fiat Lux - 4. hluti

Gotneskir ljósahjálmar, eða öllu heldur ljósahjálmar í gotneskum stíl, eru ekki einvörðungu áhugaverðir gripir fyrir listfræðinga eða David Hockney sem getur ekki teiknað þá eins vel og van Eyck. Fyrir fornleifafræðinga eru þessir gripir mjög mikilvæg heimild. Brot úr hjálmum og ljósahöldum frá 15. öld hafa meira að segja fundist í jörðu á Íslandi.

Selárdalshjálmurinn, sem hangir í geymslu á Þjóðminjasafninu, og var,  þegar ég vissi síðast til, ekki enn búinn að fá safnnúmer, er fegurstur þeirra hjálma sem eru upprunnir úr Niðurlöndum og eru enn til. Hann er "listfræðilegt viðundur", einstakur forngripur sem fyrir heppni varðveittist á hjara veraldar meðan allir aðrir af sömu gerð hurfu fyrir duttlunga tískustrauma og hirðuleysis. 

Aðrir heilir ljósahjálmar með sex eða 9 liljum (örmum) hafa varðveist á Ísland. Reyndar hefur tveimur þeirra verið „rænt" af Dönum og eru nú á Þjóðminjasafninu (Nationalmuseet) í Kaupmannahöfn. Síðast en ekki síst eru á Íslandi til margar ritaðar heimildir til um hjálmana og ljósastikur og í bronsi og messing í kirkjum. Máldagar kirkna eru allgóð heimild um fjölda slíkra hjálma á Íslandi.

Aðrir hjálmar í gotneskum stíl á Íslandi

Hjálmurinn á efstu mynd liggur í geymslu Þjóðminjasafns Dana.  Hann ber safnnúmerið NM D 8073. Hann er frá fyrri hluta 15. aldar og er skráður úr Hvammur kirke á Íslandi, sem er líklega Hvammskirkja í Dölum (Hvammssveit). Danski sjóliðsforinginn Daniel Bruun sem skrifaði mikilvægar lýsingar um Ísland keypti hjálminn og gaf á danska Þjóðminjasafnið.

Þennan hjálm er einnig að finna á Þjóðminjasafni Dana, hann hefur fengið safnnúmerið NM D 1025 a og var skráður inn í safnið árið 1876. Ég man ekki eftir því að hafa séð hann í nýlegri miðaldasýningu safnsins. Hann mun hafa komið úr kirkju á suðurhluta Íslands. Þessi glæsilegi hjálmur er frá miðri 15. öld og gæti verið þýskur frekar en niðurlenskur. María stendur efst með Jesúsbarnið og geislar af þeim. Ljónið á öðrum ljósahjálmum er reyndar annað tákn fyrir konunginn Krist sem notað var á síðmiðöldum og ljónið gat líka táknað kristna trú.

 

Þennan Ljónahjálm er að finna í Þjóðminjasafni og er frá Hvammi í Hvammssveit og hefur fengið safnnúmerið Þjms. 4528. Ljósahöldin, pípurnar og skálarnar eru um 100 árum yngri en stofninn. Greinilegt er því að gert hefur verið við hjálminn á 16. öld.

Þessi glæsilegi litli ljónahjálmur er einnig vel geymdur á Þjóðminjasafni Íslands og er verkið i honum náskylt verkinu í hjálminum í Selárdal. (Þjms. Vídalínssafn, V 138). Ekki er vitað úr hvaða kirkju hann hefur komið.

Hjálmar sem illa fór fyrir

Árið 1913 var lítill ljónahjálmur í kirkjunni í Skálmarnesmúla í Barðastrandarprófastdæmi samkvæmt kirkjugripaskrá Matthíasar Þórðarsonar:

Hjálmur lítill úr kopar með 6 ljósaliljum litlum og ljónsmynd efst; hann er forn eins og staki stjakinn og kertakragarnir mjög líkir, en ljósapípurnar eru gegnskornar. 

Þetta sýnir okkur, að gotnesku hjálmarnir voru víðar til á Vestfjörðum en í Selárdal. Hjálmurinn, sem lýst var í Skálmarnesmúlakirkju af Matthíasi er nú, 100 árum síðar, ekki lengur í kirkjunni. Árið 1979 sá Þór Magnússon fyrrv. þjóðminjavörður ljósapípur með krönsum í gotneskum stíl af "ljósahjálmi eða ljósastjaka" í eigu Hrafnhildar Bergsteinsdóttur (Skúladóttur frá Skáleyjum). Það gætu eins hafa verið ljósapípur af stjaka sem einnig voru i kirkjunni árið 1913. Hrafnhildur á enn þessa ljósaskálar og notar þá sem kertastjaka. Hrafnhildur greindi mér frá því (26.3.2012), að um 1930, þegar foreldrar hennar, Bergsveinn Skúlason og Ingveldur Jóhannesdóttir, hófu búskap í Múla, hafi móðir hennar fundið þessa hluti liggjandi á öskuhaugnum í Múla. Víst má telja, að menn hafi kastað brotnum ljósahjálmi á hauginn, eftir að hann hefur eyðilagst í stormi sem braut kirkjuna á 3. tug 20. aldar. [Von er á mynd af gripunum]

Ljósahjálmur í Saurbæ á Rauðasandi, lagfærður eftir hremmingar. Ljósmynd Ari Ívarsson. 

 Veður eru sannarlega oft váleg fyrir vestan. Í aftakaveðri þann 31. janúar 1966 fauk kirkjan á Saurbæ á Barðaströnd. Margt merkra gripa var þar í kirkjunni og bjargaðist flest úr brakinu nema koparhjálmur frá 19. öld sem eyðilagðist. Einnig var í kirkjunni fallegur hjálmur frá fyrri hluta 16. aldar, sem Matthías Þórðarson lýsti í kirkjugripaskrá sinni er hann skrifaði í hana við heimsókn sína á Saurbæ þann 28. júlí 1913. Þegar átti að fara að endurreisa Reykhólakirkju þá eldri á Saurbæ tók smiður nokkur sem annaðist það verk eldri hjálminn sem var í kirkjunni og fór með hann til Reykjavíkur. Þetta var hjálmur með tvíhöfða erni efst á stofninum og ljónstrýni neðst (sjá mynd). Hjálmurinn var um tíma talinn glataður og smiðurinn, sem ekki hafði sinnt starfi sínu sem skyldi hafði verið sagt upp. Síðar fannst stofn hjálmsins í íbúð í Reykjavík, þar sem kirkjusmiðurinn hafði búið um tíma, en á vantaði nú lljur, skálar og pípur og vissi enginn hvar þær voru niður komnar. Fyrir tilstuðlan Harðar Ágústssonar listmálara sem sá um kirkjuflutninginn var gert við hjálminn og nýir hlutar steypti í hjálminn sem Ari Ívarsson gekk síðar frá og setti saman.  

Ari Ívarsson fræðaþulur á Patreksfirði segir mér (26.3.2012), að hann myndi vel eftir hjálmunum þegar hann var að alast upp. Hann telur að hjálmurinn hafi fengið ranga gerð að liljum þegar hann var "endurreistur". Verður sá sérfræðingur sem þetta skrifar að lýsa sig samþykkan þeirri skoðun, enda hefur Ari liíklega oft starað á hjálminn þegar hann sótti þarna kirkju sem ungur drengur.

Jarðfundin brot og lausafundir af hjálmum eða ljósastikum frá 15. öld á Íslandi

Fáein brot úr ljósahjálmum og ljósastikum úr messing, lausafundir og jarðfundnir, eru varðveittir í söfnum. Fyrir utan tvo hluta úr stofni úr hjálmi, sem hugsanlega hefur hangið í bænahúsi í Núpakoti undir Eyjafjöllum, og sem nú er varðveittur af Þórði Tómassyni í Skógum, eru nokkrir fundir varðveittir í Þjóðminjasafni Íslands. Miðað við fjölda nefndra ljósahjálma sem nefndir eru í Íslenzku Fornbréfasafni kemur þetta ekki á óvart og ekki myndi það furða mig ef fleiri brot og leifar af messingljósfærum hafi fundist á Íslandi á síðari árum án þess að ég hafi heyrt af því. Mega þeir sem fundið hafa slíkt, fornleifafræðingar sem og aðrir, gjarna hafa samband við Fornleif og gefa honum allar nauðsynlegar upplýsingar.

1) Kertapípa frá Stóruborg undir Eyjafjöllum. Ljósm. Gísli Gestsson 1981. Safnnúmer ekki þekkt.

2) Jarðfundinn armur úr ljósahjálmi með gotnesku lagi, mjög litlum. Þjms. 385

3) Þjms. 2465. Kertispípa með tilheyrandi skál af ljósahjálmi frá Breiðabólsstaðar kirkju í Fljótshlíð. Kom á safnið árið 1883.

4) Þjms. 5420. Ljónsmynd, steypt úr kopar, situr og hefur róuna[sic] upp á bakið; holt innan og hefur teinn gengið upp í genum það; Það er vafalaust af ljósahjálmi.

5) Þjms. 6074. Kertiskragi úr koparhjálmi með gotnesku lagi. ... Fundinn s.á. (1910) í moldarbarði skamt frá Lágafelli, um 3 faðma í jörðu.

6) Þjms. 5311. Kringlóttur hlutur úr kopar, steyptur.... Óvíst er af eða úr hverju þessi hlutur er, mætti ætla að hann væri af kertastjaka eða kertahjálmi. Páll Jóhannesson í Fornhaga afhenti safninu

7) Fundur 1. (9.7.1981) við fornleifarannsókn Þjóðminjasafns undir stjórn Guðmunds Ólafssonar í Skarðskirkju á Skarðsströnd árið 1981. Á Skarði var rannsökuð gröf sem hafði komið fram við framkvæmdir undir yngstu timburkirkjunni á staðnum. Meðal funda var ljósaskál úr gotneskum hjálmi eða tvíarma ljósastiku. Guðmundi Ólafssyni fornleifafræðingi á Þjóðminjasafni Íslands þakka ég fyrir upplýsingar um fundinn og teikningu.

Þessa teikningu gerði Þorvaldur Friðriksson fornleifafræðingur og fréttamaður í fundaskrá árið 1981, og slær hann nærri Leonardo gamla við í drátthagleik.

 

Heimildir: Mikið af þeirri rannsóknarvinnu sem fór í þessar blogggreinar um ljósahjálminn frá Selárdal og aðra gotneska ljóshjálma á Íslandi, var unnir fyrir langalöngu. Mikið af því sem hér stendur birtist upphafleg í heimildarritgerð í miðaldafornleifafræði við háskólann í Árósum vorið 1983. Bar ritgerðin heitið Metallysekroner i senmiddelalderen (prøve e). Notast var við um 40 greinar og bækur um efnið.

Fimmti og síðasti hluti næst

Fiat Lux - 3. hluti

Málverk meistarans Jan van Eycks af hinum helköldu hjónum í Bryggjuborg, sýnir okkur harla vel aldur ljósahjálmsins úr Selárdal og annarra skyldra hjálma sem varðveittust á Íslandi, meðan allt svipað góss var brætt í deiglu tímans í Evrópu. Þessi hjálmar voru nýjasta tíska þegar þeir héngu í Brugge árið 1434 og fljótlega upp úr því í kirkjum uppi á Íslandi, þar sem menn hafa alltaf elt tískuna eins og rollur.

Við vitum einnig, að uppruna flestra þessara kjörgripa er að finna í Belgíu. Fyrr á miðöldum höfðu ljósahjálmar í stærri kirkjum oft verið úr járni, gjarnan járngjörð sem hékk í sverum keðjum og á gjörðina voru hnoðuð ljósahöld eða ljósapípur. Eru slíkir hjóllaga hjálmar varðveittir víða um Evrópu.

Hinn gotneski, niðurlenski ljósahjálmur frá Selárdal er úr messing, sem er blanda af ca 68% kopar og 32% sinki (inki). Því minna sem sinkið er, því rauðleitari verður málmblandan. Þegar þessum grunnefnum er blandað saman í fyrrgreindum hlutföllum fáum við hið gyllta messing. Á miðöldum þekktu menn ekki sink sem málm (grunnefni), eða kunnu að vinna hann. Þeir bræddu svokallaðan „Galmei", málmstein úr Eifel fjöllum, sem inniheldur mikið sink, saman við kopar sem fyrst og fremst kom frá Harz- og Erzfjöllum. Ef koparmálmblandan samanstendur hins vegar af kopar og tini gefur það rauðleitan eða appelsínugulan lit á málmblönduna, og er sú blanda það sem flestir kalla brons.

Ljósahjálmurinn frá Selárdalskirkju er svokallað Dinanterí (Dinanderie), þ.e.a.s. fjöldaframleidd messingvara frá Niðurlöndum, sem fékk nafn sitt af bænum Dinant í Namur í Belgíu, sem var þekktust niðurlenskra borga í Maas-dalnum fyrir framleiðslu á ílátum og amboðum úr messing. Erfiðara er þó að segja til um hvort hún er ættuð frá öðrum borgum í núverandi Belgíu, eða hvort hún sé frá vesturhluta Þýskalands, þar sem einnig var farið að fjöldaframleiða messingvöru til útflutnings á 15. öld. En bæði í Þýskalandi og Belgíu stóð þessi eirsteypa á gamalli hefð, sem gerði fjöldaframleiðslu auðvelt mál á 15. öld.

Þetta var eftirsótt vara, eins og margt annað frá Niðurlöndum, og höfðu Mercatores de Dinant(kaupmenn frá Dinant) heildsölur og markaði í mörgum stærri borgum Evrópu og var sá þekktasti Dinanter Halle í Lundúnum. Þess vegna var líkast til auðvelt fyrir Íslendinga að sækja þessa vöru til Birstofu (Bristol) og annarra borga sem þeir versluðu við, eða að Hansakaupmenn hafi borið þessa gripi með sér til Íslands. Ýmsir framleiðundur gerðust þekktari en aðrir og má nefna Jacques Jongfinger í Antvörpum, Jóses fjölskyldan í Dinant og Guillaume Lefevre í Tournay. Kannski hefur einhver þeirra búið til hjálminn í Selárdal? Salmer fjölskyldan frá Dinant seldi í fleiri mannsaldra messingvöru og aðrar eftirsóttar listavöru á Englandi, svo sem altaristöflur, líkneski og listavefnað (refla og góbelín).

Margt annað en ljósahjálmar var framleitt úr messing í Niðurlöndum, og má nefna kertastjaka, af öllum stærðum t.d. vegleg stykki eins og það sem hér sést á stóru myndinni neðar á síðunni, en það er að finna í dómkirkjunni í Lundi. Frá Niðurlöndum bárust mundlaugar, könnur (sjá hér), skírnarföt, vatnsdýr, rúmpönnur (til að hita rúm), bókahöld fyrir predikunarstóla, og svo meira lystileg stykki eins og gripirnir tveir hér ofan við og neðan, sem sýna glögglega að hinn öfgafulli materíalístíski femínismi er gamalt fyrirbæri.

Fat í safni í New York eins og myndin styttan fyrir ofan.

 

Kristján Sveinsson sagnfræðingur er ekki lágvaxinn maður eins og margir hafa séð, og sýnir hann hér hve gífurlegur gripur þessi sjö arma ljósastika í Lundi er. Hún er 3,5 m. að hæð, frá 15. öld og er vafalaust gerð í Niðurlöndum. Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2012.

Messingiðnaðurinn í Niðurlöndum byggði á miklum hluta á vilja manna í koparríkum hlutum Evrópu að eiga samstarf yfir landamæri við lönd þar sem hægt var að fá tin. Iðnaðurinn var því oft í hættu þegar konungar og hertogar ákváðu að heyja stríð. Árið 1466 réðst Karl hertogi af Búrgundalandi á borgina Dinant og var bar iðnaðurinn þar ekki barr sitt eftir það. Iðnaðarmenn fluttu til annarra bæja eins Brussel, Bryggju, Mecheln, Antwerpen og Tournay.

Því er haldið fram, og réttilega, að framleiðsla gripa úr messing og sala þeirra hafa verið vagga kapítalismans í evrópskum viðskiptum. Framleiðsluferlið var nýjung. Messinghlutir voru framleiddir í því sem mest líktist verksmiðjum og skipulögð sala og útflutningur fór fram og vörulistum var dreift til söluaðila. Samkeppnin var hörð og vöruverð gerðist hagstæðara því blómlegri sem salan var.

Eftir Niels-Knud Liebgott 1973. Lys. Nationalmuseet

Stofnhjálmar

Hjálmurinn úr Selárdalskirkju er af þeirri gerð gotneskra ljósahjálma sem á fagmálinu kallast stofnhjálmar (stamkroner á dönsku). Steyptum hólkum úr messing er raðað upp á járntein sem ber alla hluta ljósahjálmsins. Á miðhólkinn, sem oftast er breiðastur, eru settir armar í þar til gerð slíður. Flatir armar eins og eru á hjálmunum frá Selárdal og á málverki van Eycks voru steyptir í sandi. Mót eða skabelón voru pressuð í mjög fínan steypusand og í var hellt bræddum málinum. Síðan var allt pússað. Aðrir hlutar voru mótaðir í vax, sem leirkápa var sett utan um. Málminum var hellt í mótin, og þegar málmurinn var kólnaður var leirkápan slegin af. Hólkarnir eða kjarni ljósahjálmanna, sem gátu verið margir, voru steyptur úr tveimur hlutum sem settir voru saman og síðan renndir á rennibekk. Ljósaskálar, kertapípur, og skreyti t.d. trjónan neðst eða myndin efst, sem gat verið ljón eða madonnumynd, voru steypt sér og raðað á járnteininn.

Selárdalshjálmurinn er til að mynda gerður úr 32 sjálfstæðum einingum fyrir utan járnteininn. Allt þurfti að smellpassa og þeir sem bjuggu til hjálmana merktu t.d. slíðrin á einum hólkhringnum með 1-6 skorum og 1-6 merki voru síðan höggvin á armana, þar sem þeir voru festir á slíðrin. Þetta sést vel hér að neðan á hólkunum tveimur sem eru frá Núpakoti undir Eyjafjöllum, sem er að finna á Byggðasafninu í Skógum.   

Tveir hlutar úr stofni ljósahjálms frá Núpakoti undir Eyjafjöllum sem nú er að finna í Byggðasafninu í Skógum. Samanlagt eru þessir hlutar nær 17,1 sm að hæð og gæti hjálmurinn því með frá toppmynd niður að dýrstrjónu hafa verið um 40-50 sm langur. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982.

Ljósmynd Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1982

 

Við höldum áfram

eftir nokkra

daga

*

Fiat Lux - 4. hluti

Fiat Lux - 2. hluti

 

Sjáið hve hjónakornin hér á myndinni eru grá og veikluleg, þótt konan undirleita geti litið út fyrir að vera þunguð og að þau séu augljóslega vel í álnum (stækkið myndina með því að klikka á hana nokkrum sinnum).

Þessi hjón voru vafalaust á meðal ríkasta fólksins á Bryggju (Brugge á Flandri í flæmskumælandi hluta Belgíu) árið 1434, þegar meistari Jan van Eyck (ca. 1395-1441) málaði þau og sjálfan sig. Hann sést í speglinum undir ljósahjálminum.

Lengi var talið að þetta málverk sýndi hjónin Giovanni di Arrigo Arnolfini og konu hans Giovanna Cenami frá Lucca í Toscana á Ítalíu, sem bjuggu í Hansabænum Brugge mestan hluta ævi sinnar. Þessi heimsfræga mynd, sem nú hangir í National Gallery í London, var meira að segja talin vera brúðlaupsmynd þeirra hjóna. Allar lærðar ritgerðir urðu síðar úreltar eftir að bréf fannst sem sýndi að þau Jóhann og Jóhanna hefðu ekki gengið í hjónaband fyrr en 14 árum eftir að þetta litla málverk var málað. Verkið er ekki stærra en 60x82 sm. að stærð og málað á eikarborð.

Áður var einnig talið að málverkið væri táknum hlaðið, sem gáfu verkinu dýpri meiningu, en það verður líklegast að endurskoða eftir að myndin hefur verið rannsökuð með innrauðu ljósi. Nú halda sumir að þetta séu ekki þau hjón, en National Gallery heldur greinilega enn í þá skoðun, en upplýsir að þetta sé þó ekki giftingamynd. En varla telgja sérfræðingar National Gallery, að pör á 15. öld hafi lifað í synd í 14 ár fyrir brúðkaup þeirra. Brúðkaup Jóhönnu og Jóhanns var ekki haldið fyrr en 1447, en þá hafði Jan van Eyck reyndar verið dauður í 6 ár. Hver veit, kannski giftist Giovanni di Arrigo Arnolfini í annað sinn árið 1447, og þá er þetta kannski mynd frá fyrra hjónabandi? Engar ritaðar heimildir eru þó til um það.

Ég hef alltaf verið á þeirri skoðun, að konan á myndinni hafi verið svona leið og karlin svo veiklulegur vegna þess að þau misstu af fallegast ljósahjálminum í Brugge árið 1434, þessum með tveimur röðum og ljóni efst. Sá síðasti í búðinni fór með skipi til Íslands og urðu hjónin að láta sér nægja ódýrara módel með einni röð arma og turni í stað öskrandi ljóns. Eymdin í ásjónum þeirra var því fyrst og fremst vegna materíalístiskrar vanlíðan. Þessi tilgáta mín er engu vitlausari en margt annað sem frægir listfræðingar hafa talið sig fundið eða séð í mynd van Eycks.

Selárdalshjálmur. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson (1996)

 

Hjálmur van Eycks (1434)

Þess má geta, að maestro David Hockney setti fyrir nokkrum árum fram þá tilgátu, að ýmsir meistarar endurreisnartímans í Niðurlöndum og á Ítalíu hafi notast við myndvarpa þess tíma, camera obscura, og hafi varpað öfugri mynd með hjálp safnglers á eitthvert hvítt undirlag sem listamennirnir teiknuðu svo á eftir myndinni sem varpað var. Hann taldi van Eyck einn af þessum meisturum sem notast höfðu við camera obscura tæknina. I sjónvarpsþætti sem BBC gerði með honum og  Charles M. Falco eðlisfræðingi, stilltu þeir meðal annars upp líkani af herbergi "Arnolfini" hjónanna með ljósahjálmi.  Rök Hockneys og Falcos voru að það væri einfaldlega ekki hægt að teikna eins flókinn hlut og gotneska ljósakrónu en mótrök annarra listamanna og eðlisfræðinga sýndu m.a. að safngler myndi ekki gefa þá mynd af ljósahjálminum sem van Eyck teiknaði. Ég tel persónulega að góðir teiknarar getir náð ljósahjálminum með smáæfingu.

Hvort sem Jan van Eyck málaði ljósahjálminn í Brugge fríhendis, eða með hjálp safnglers í myrkraherbergi, þá er hún mikil og góð heimild um margt og tímasetur mjög vel þá gerð af messingljóshjálmum í gotneskum stíl, sem varðveittist gegnum aldirnar í kirkjum í Selárdal í Arnarfirði, á hjara veraldar, þar sem menn kunnu ekkert að teikna og vissu ekki hvað camera obscura var fyrr en seint og síðar meir. Þeir Selárdalsmenn áttu hins vegar hinn ekta hlut og vissu ekkert um angist Arnolfini-hjóna og deilur David Hockneys við listgæðinga og eðlisfræðinga.

Eitt sinn héngu svona hjálmar víða í evrópskum kirkjum og húsum ríkra manna. En í dag eru þeir flestir horfnir því þeir voru teknir ofan og bræddir í aðra hjálma á á 16 og 17. öld. Síðari gerðir þekkjum við vel, Þeir hafa kúlu neðst og oftast nær klofinn örn efst á stofninum og langa og mjóa s-laga arma úr rörum.  Slíkir endurreisnarhjálmar voru ekki síst framleiddir lengi vel í Svíþjóð og bárust víða. Einnig hvarf margt ljósahjálma á 19. öld þegar kirkjur voru rændar öllum málmi þegar stríð voru háð.

Hjálmurinn í Selárdalskirkju er glæsilegasti hjálmurinn af sinni gerð í heiminum, glæsilegri en hjálmur hjónanna á mynd van Eycks, en þeir voru framleiddir í Niðurlöndum (Belgíu) á fyrri hluta 15. aldar. Enn glæsilegri gerðir voru framleiddir síðar í Þýskalandi og eru nokkur eintök til af slíkum prakthjálmum í þýskum listasöfnum  

Íslendingar fylgdust svo sannarlega með tískunni fyrir tæplega 600 árum síðan, og keyptu aðeins það besta fyrir kirkjur sínar sálum sínum til hjálpar.

Við höldum ljósahjálmasögunni áfram í næstu færslu,

þar sem frætt verður um framleiðslusögu þessara

gotnesku hjálma og síðar um aðra

ljósahjálma á

Íslandi

Fiat Lux - 3. hluti