Íslendingar selja frekar ömmu sína

 

Margrét Hallgrímsdóttir þjóðminjavörður, starfsmaður Þjóðminjasafns og fulltrúar safnaráðs tóku silfur af útsendara málminnkaupafyrirtækis á Bretlandseyjum sem alið hefur manninn á hótelherbergi í Reykjavík. Þar hefur hann undanfarna daga tekið á móti Íslendingum sem vilja selja honum ættarsilfrið og gullið sitt. Ekki ósvipað og ESB sem vill kaupa fjöregg þjóðarinnar. Þjóðminjavörður lét eftirfarandi eftir sér hafa í morgun, þegar hún var búin að taka silfrið af Bretanum:

„Það er kannski erfitt að segja nákvæmlega til um hvað þetta er gamalt. Þetta er frá síðustu öld," segir Margrét. „Við teljum ástæðu til að fjalla um þetta sérstaklega. Ég spyr mig hvort það sé ekki eitthvað sem við þurfum að hugleiða Íslendingar hvort það sé þess virði að selja fjölskylduarfinn, fjölskyldusilfrið, það sem tilheyrði ömmu eða langömmu, bara út frá þyngd málmsins."

Sem sagt, ekki er einu sinni víst að silfrið, sem gert var upptæk í morgun, uppfyllti 100 ára regluna í Þjóðminjalögum, sem ákvarðar hvort gripur er forn eða ekki. Ég tel næsta öruggt að þetta hafi ekki verið austfirskt gæðasilfur sem alls ekki fellur á eða úr verði, því til staðar var einn helsti sérfræðingur landsins í þannig silfri. Greinilega kemur einnig fram í hreyfimynd með frétt Morgunblaðsins, að útrásarvíkingar hafa ekki verið að selja silfrið sitt. Mest af þessu var bölvað rusl, eins og það heitir á fagmálinu.

Fyrirtækið P&H Jewellers/Honest Advise, sem er sagt hafa bækistöð í Nottingham, er kannski ekki það fyrirtæki sem það gefur í skyn að það sé. Útsendarinn á Íslandi segist aldrei hafa lent í silfurlögreglu í öðrum löndum en á Íslandi. Því trúi ég, en ef við skoðum heimasíðu fyrirtækisins. http://www.pandhjewellers.com/2012/02/jewellery-roadshow-in-rekjakvik/, sjáum við að fyrirtækið hefur svo sem ekki verið með neitt annað á dagsskránni en Jewellery Roadshow í Rekjakvik [sic] 7.-9. janúar (á líklega að vera febrúar) 2012. Líklega er þetta bara fyrirtæki framtakssams manns sem frétt hefur af ríkidómum Íslands.

Hafið þið einhvern tíma heyrt um Nígeríusvindl...? Einhvern megin verður sumt fólk vitaskuld að bjarga sér, og því ekki á heimsku og menningarleysi Íslendinga, sem vilja selja silfrið hennar ömmu sinnar?

Þetta silfur, sem vösk sveit silfurlögreglunnar tók í morgun, hefur aðeins verðmæti á Íslandi, það er aðeins sérstakt í íslensku samhengi, og því gæti þetta virst broslegt, þar sem óhemjumikið er til af víravirki á Íslandi. En þótt menn hafi farið með jarðýturnar á torfkofann, sem menn skömmuðust sín fyrir, þá er engin ástæða að selja "ættarsilfrið" í deiglu skammvinnrar græðgi. Kannski er fátæktin í kreppunni svona mikil? Kannski var víravirkið bara þýfi?

Fréttin og framgangur silfurlöggunnar fær að minnsta kosti silfurverðlaun Fornleifs fyrir skemmtilega uppákomu.

Skart stöðvað á leið úr landi

Örvarodds saga

Adolfi Friðrikssyni fornleifafræðingi var eitt sinn falið það vandasama verk að sjá um endurútgáfu hins merka verks Kristjáns Eldjárns Kumls og Haugfjár, sem kom út árið 2000.

Því miður var mikið af þeirri vinnu sem átti að bæta við ágætisverk Kristjáns Eldjárns óttalega illa unnin og sýnir að þeir sem að bókinni stóðu hafa ekki haft mikla þekkingu á því sem þeir voru að vinna með. Kuml og Haugfé var reyndar velskapað barns síns tíma árið 1956, gott rit miðað við að Kristján Eldjárn hafði ekki lokið námi í fornleifafræði í Danmörku, en viðbætur í endurútgáfunni, sem ekki eru frá hans hendi, eru afar þunnur þrettándi.

Fyrir áramót sagði ég frá kingunni sem týnst hafði eftir að bók Eldjárns kom út í fyrsta sinn. Ekki var að finna stafkrók um það hvarf í nýju útgáfunni árið 2000.

Í fyrstu útgáfu Kumls og Haugfés sem kom út árið 1956 er afar stutt og látlaus lýsing á þeim örvaroddum sem til voru á Íslandi á þeim tíma. Við það var eiginlega litlu að bæta, nema um einn grip sem fannst á Stöng árið 1939 og sem haldið var fram að væri örvaroddur. Miklu líklegra er að gripurinn sé hnífur enda blaðið of flatt til að geta verið oddur sem léti af stjórn.

Örvaroddar Samojeda í Síberíu, sem lýst er í stórverkinu Continuation de L'Histoire générale de Voyages ou Collection Novelle des Relations de Voyages par Mer, Decouvertes, Observations, Desceiptions Omises dans celle de feu M. l'Abbé Prevôt, ou publiées depui cet Ouvrage ...etc. etc. etc. sem kom út í Paris árið 1768, Avec Approbation et Privelege du Roi. 

 

Einnig er greint frá "sérkennilegum örvaroddi, sem fannst við fornleifarannsóknirnar í Suðurgötu 3-5 í Reykjavík, sem sænski fornleifafræðingurinn Elsa Nordahl fjallaði um í bók sem hún gaf út um rannsóknir sínar. Nordahl taldi sig ekki þekkja neinn slíkan örvarodd. Adolf Friðriksson leitaðu því til tveggja manna sem mikið hafa rannsakað örvarodda í Svíþjóð og á Hörðalandi í Noregi, en ekki könnuðust þeir við svona V-laga örvarodda samkvæmt upplýsingum í neðanmálsgrein.

Sérfræðingarnir þessir hafa reyndar fyrst og fremst sérhæft sig í örvaroddum sem voru vopn, en margir örvaroddar voru ekki ætlaðir til þess að drepa fólk og slíkir örvaroddar finnast þá sjaldnar í kumlum. V-laga  örvaroddar eru ekki óþekktir. Þeir hafa fundist á Bretlandseyjum, í Úkraínu, Asíu og meðal Samójeða í Síberíu, fjarskyldra frænda Sama í Skandinavíu. Samúræar í Japan hafa einnig notað álíka örvarodda. Þeir finnast víða í Asíu.

 

Svona oddar voru hentugir til að drepa stóra bráð, t.d. sel eða hreindýr og hirti. Þetta hefði Adolf Friðriksson líklegast vitað, hefði hann stundað rannsóknir á haugfé og efnislegri menningu áður en hann tók við ritstjórn Kumls og Haugfjár.

 

Adolf Friðriksson árið 1994, þegar hann hélt að íslenskur jarðvegur hefði þann kost fram yfir jarðveg annars staðar heiminum að ekki félli á silfur sem lenti í honum fyrir hundruðum ára. Lengi hef ég óskað þess að Adolf gæfi nánari skýringar á því fyrirbæri, í stað þess að þykjast vitrari en kennari við háskólann í London þar sem hann hafði lært. En engin svör komu við því frekar en mörgu öðru í endurútgáfu Kumls og Haugfjár.

Negrinn á fjölinni

 

Nýlega skrifaði mér gamall skólafélagi minn úr MH, sem ég hef ekki séð eða heyrt í síðan hann bauð mér í fisk og heimspekilega umræðu á Hard Rock Café í Kringlunni hér um árið. Hann spurði mig út í það hvað ég hafði fyrir mér í því að ein af vangamyndunum á fjöl Daða Dalaskalla í Þjóðminjasafninu væri "blámaður"*. Það var vitaskuld góð spurning og ég svara honum ekki fyrr en nú en að vel athuguðu máli. 

Sumarið 1999, nánar tiltekið 10. júlí, birtist síðari hluti greinar sem ég ritaði um þrælasala í Norðurhöfum. Þar var meðal annars greint frá Kólumbusi og íslenskum sveinum í Birstofu (Bristol) og leiðrétti eina af mörgum meinlokum í verkinu Saga Íslands. Þennan síðari hluta frásagnar minnar kallaði ég Fjöl Daða Dalaskalla. Greinin fjallar m.a. um útskorna eikarfjöl sem varðveitt er á Þjóðminjasafni Íslands og sem er greinilega frá síðari hluta 15. aldar, en talið er að Daði Arason, kallaður Dalaskalli, hafi átt og brúkað hana sem rúmfjöl. Daði verið uppi ca 1425-1502.

Fjölin er úr eik og að öllum líkindum frá Spáni eða Portúgal. Lesa má um hana hér  og hér

 

Svo svarað sé spurningu heimsspekingsins á Hard Rock, var ég auðvitað leiddur af skoðun þess sem upphaflega skrifaði um fjölina og taldi vangamyndina af blámanni*. þegar hún kom fyrst á Þjóðminjasafnið árið 1881. En að betur athuguðu máli í kjölfar spurningar skólafélaga míns, er ég enn pikkfastur á þeirri skoðun að listamaðurinn sem skar þessa fjöl hafi verið að skera út mynd af negra (svörtum Afríkumanni eða svokölluðum svertingja/ blámanni).

Allir þeir sérfræðingar sem ég hafði samband við á söfnum þegar ég skrifaði fyrst um fjölina voru líka á þeirri skoðun. Zigzag mynstrið í hári vangamyndarinnar tel ég að sé tilraun til að sýna stífhrokkið hár. Við sjáum því miður ekki hár hinna, betur klæddu mannanna, á vangamyndunum, en englarnir á hinni hlið fjalarinnar eru t.d. með liðað hár og ekki er það skorið út í neinni líkingu við hár hins meinta negra.

 

Negri Francis Drakes

Einhvern tíma á tímabilinu 1586-1588 gaf Elísabet I Englandsdrottning Sir Francis Drake verðmætan skartgrip, sem enn er til og er kallaður The Drake Jewel. Gripur þessi ber m.a. cameo-vangamynd úr lagskiptum sardonyx-agatsteini af negra og hvítum manni.

Steinninn hefur verið skorinn þannig að vangamynd negrans er skorinn í efsta lag steinsins og á bak við hann grillir í hvítan mann, sem skorinn er í hvítt lag steinsins. Á bakhlið skartsins er smámynd máluð af Elísabetu drottningu og neðan úr þessu stóra skreyti hangir stór og mikil perla. Til eru málverk af þrælasalanum Francis Drake frá lokum 16. aldar þar sem hann ber þennan skartgrip.

Skoðum steininn með negramyndinni. Uppruni hans og aldur er ekki þekktur og gæti hann hæglega verið eitthvað eldri en hinn mjög svo samsetti skartgripur sem Elísabet I gaf Francis Drake. En vangamyndinni á cemeo steininum svipar mjög til vangamyndarinnar á rúmfjöl Daða Dalaskalla. Hálslínið og hnúturinn eru af sama meiði og á húfulausa manninum á fjöl Daða Dalaskalla.

Hvort myndin sýnir afríkanskan höfðingja/konung eða þræl er svo annað mál. En hugsanlega er hér kominn einn af þeim konungum Afríku sem Portúgalar höfðu samskipti við í lok 15. aldar. Samskipti nýlenduþjóðanna einkenndust ekki alltaf af fordómum og gegndarlausri græðgi. Síðar, á 17 öld kom til dæmis sendiherra konungsins af Kongó, Don Miquel da Castro til Lissabon til að tala máli herra síns. Hann fór síðar til Brasilíu og Hollands og var hann málaður í Brasilíu og er málverkið að finna á Statens Museum for Kunst í Kaupmannahöfn.

*Vegna kjánalegrar pólitískrar rétthugsunar og almennrar hysteríu á Íslandi má nú orðið varla nota orðið negri eða blámaður. En ég sé að þessi orð eru enn í íslenskum orðabókum, án þess að þau séu útskýrð þar sem fordómar eða rasismi.

Ljósmyndirnar af fjölinni voru teknar af höfundi, en ekki Ívari Brynjólfssyni eins og ranglega var hermt í greininni í Morgunblaðinu forðum. Hann tók mynd af fjölinni í einu lagi sem ekki var notuð í greininni.

Ítarefni.

Sjá einnig pistla mína um sögu svarta mannsins á Íslandi; Svart fólk á Íslandi I, II og III.

 

Feneyjaskál

 

Oft er ekkert vitað um uppruna gripa eða aldur. Dæmi eru einnig um að góðir gripir í söfnum sem er sagðir úr eigu landskunnra manna geti með engu móti hafa tilheyrt þeim, þar sem gripirnir eru miklu eldri eða oftast yngri en persónan sem talin er hafa átt þá. Þannig er þessu til dæmis farið með skálina sem hér sést á myndinni. Þegar hún kom á Forngripasafnið (síðar Þjóðminjasafnið) árið 1899 og fékk númerið Þjms. 3393, skrifaði Sigurður Vigfússon svo um gripinn:

,,Kér úr postulíni (porselín) það er eginlega með forngrísku lagi, skálin flöt 4 3/4 þuml. í þvermál, og með lágum fæti eða stétt undir er slær sér út að neðan: að innan er skálin hvít, en að utan er kérið alt með kaffibrúnum rósahríslum þó mjög einkinnilegum, og þannig er kérið alt fallegt, og ólíkt samskonar gripum frá vorum tímum. Kérið er þunt og postulínið mjög gagnsært, er því af því vandaðasta (fínarte). Kér þetta hefir átt Staðarhóls Páll, hann er nafnkéndur maðr sem kunnugt er, hafi það ávalt haldist í ættinni sem minjagripur, skal eg setja hér skriflega skyrslu frá seljanda P.T. Eggerz í Akureyum í Breiðafirði: Þetta kér hef eg átt, og gaf faðir minn mér það, og sagði föður sínum séra Eggert á Ballará, og hann eptir sínum föðr Jóni, og svo framvegis hver þeirra forfeðra fram af öðrum, að kérið væri frá Staðarhóls Páli, og að hann hefði átt það. Þannig hefir kerið geimst sem uppáhaldsgripir í þessari ætt, þar það er kunnugt að séra Eggert afi minn, er í beinum karllegg komin af Staðarhóls Páli. Páll lifði á 16 öld."

Páll Jónsson, sem er best þekktur sem Staðarhóls-Páll, um 1534-1598 var sonur Jóns Magnússonar ríka á Svalbarði og Ragnheiðar á rauðum sokkum. Hann var sýslumaður og bjó m.a. á Staðarhóli í Dalasýslu en lengst af á Reykhólum í Reykhólasveit.  Páll nam í Munkþverárklaustri og einnig utanlands. Hann var talinn einn mestur lagamaður á sinni tíð og þótti heldur harðdrægur í viðskiptum. Hann kvæntist Helgu Aradóttur sem var dóttir Ara sonar Jóns biskups Arasonar.

En setjum punktinn við Pál hér, því hann átti alls ekki skálina, sama hve lögfróður og harðdrægur hann var. Skálin sú arna er nefnilega ekki úr postulíni og getur ekki hafa verið í eigu Páls, því hún er frá lokum 17. aldar eða byrjun þeirrar 18., að því er fremstu sérfræðingar telja.

Fyrir alllöngu þegar ég tók fyrst eftir skálinni á Þjóðminjasafni Íslandi, undraði það mig mjög að skálin væri skráð sem postulín, því hún var greinilega ekki úr postulíni. Nýverið sendi ég ljósmynd af skálinni til sérfræðinga í gleri við British Museum og á glersafninu í Feneyjum, dr. Aileen Dawson og Vladimiro Rusca. Þau eru sammála um að skálin sé frá því rétt fyrir eða eftir 1700. Skálin er hugsanlega gerð í Feneyjum en einnig getur komið til greina að hún hafi verið gerð í öðrum löndum.

Skálin er gerð úr svokölluðu mjólkurgleri, lattimo eða laterolo sem farið var að framleiða í Feneyjum (Murano) þegar á 15. öld. Slíkt gler var einnig kallað porcellano, því í upphafi var þetta hvíta gler búið til til að líka eftir dýru, kínversku postulíni sem barst til Evrópu. Því er engin furða að menn hafi ruglast á þessu og postulíni. Síðar voru gripir úr lattimo-gleri framleiddir í mörgum öðrum löndum, m.a. á Spáni og í Sviss á 18. öld.

Samkvæmt Vladimiro Rusca á Museo del Vetro di Murano, var skálin handblásin og gerð með því að mjólkurglermassinn var rúllaður á járn- eða koparplötu þar sem á hafði verið stráð litlum brotum af lituðu gleri, í þessu tilviki rauðu. Þessi brot voru svo brædd og unnin inn í hvíta glermassann. Glersérfræðingurinn Vladimiro Rusca telur einnig að kristöllum, sem sjást á yfirborði glersins, hafi verið stráð í hvítan massann áður en skálin var blásin.

Reyndar er ekki útilokað að skálin hafi verið gerð í Hollandi. Meðal gyðinga sem fluttu til Hollands á 17. öld voru margir glermeistarar. Í hverfum gyðinga við Waterlooplein í Amsterdam og Rozenstraat i hverfinu Jordaan, þar sem langafi minn bjó á tímabili, voru glerverkstæði, t.d. Rósirnar tvær (De Twee Rozen) sem rannsakað var af fornleifafræðingum árið 2006 (sjá hér). Þar voru fyrst og fremst framleiddar perlur. Indíánar voru ólmir í glerperlur frá Amsterdam og Hollendingar keyptu Manhattaneyju fyrir lítinn poka af slíkum perlum. Skálin hér fyrir neðan, sem fannst við fornleifarannsóknir í gyðingahverfinu í Amsterdam, er frá 17. eða 18. öld og gæti verið hollensk. Hún er gerð með sömu tækni og skálin á Þjóðminjasafni. 

Sem sagt, skálin sem ranglega var eignuð Staðarhóls Páli, er úr gleri en ekki postulíni, og var kominn tími til að leiðrétta það.

En merkilegast þykir mér að svona góður gripur hefur borist til Breiðafjarðar fyrir 300 árum síðan og að skálin hafi varðveist heil í 200 ár áður en hún kom á Þjóðminjasafnið.

Ég þakka Aileen Dawson og Vladimiro Rusca fyrir hjálp og upplýsingar.

Ítarefni:

Theuerkauff-Liederwald, A.-E. (1994). Venezianisiches Glas der Kunstsammlungen der Veste Coburg. Luca Verlag Lingen. (Myndir nr. 608,609).

http://www.hebrewhistory.info/factpapers/fp006-4_glass.htm  Síðunni hefur því miður verið lokað.

Gawronski Jerzy, Michel Hulst, Ranjith Jayasena en Jørgen Veerkamp (2010) Glasafval op het achtererf. AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 50.

Týnda kingan

 

Eitt af þeim orðum sem hljómuðu svo fornlega og seiðandi í doktorsritgerð Kristjáns heitins Eldjárns, Kumli og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi, var orðið kinga. Ef maður leitar að orðinu kinga og ljósmyndum af kingum á Google, er svo sannarlega um auðugan garð að gresja, þar sem þetta er líka nafn á kvendýrlingi í Pólandi. Kingur nútímans í Pólland líkjast þó margar föllnum snótum, eða kannski er ég ekki með nógu pólskan smekk til að sjá þessa pólsku fegurð. Sjón er sögu ríkari.

Aftur að kingum Eldjárns. Hann lýsti í bók sinni Kuml og Haugfé fjórum forláta kingum sem fundist höfðu í fornu kumli á Granagiljum fyrir ofan Búland í Skaftártungum (Granagil eru kölluð svo eftir Grana Gunnarssyni sem Kári Sölmundarson drap). Á myndunum hér að ofan og neðan sjáið þið að kingur þessar eru kringlótt, steypt men með opnu verki, sem menn og konur hengdu við sörvi (steinahálsfesti) eða einhvers staðar á klæðnað sinn. Kingurnar frá Granagiljum eru um 2,5 sm í þvermál.

Þið furðið ykkur kannski á því, að hér er aðeins að finna myndir af þremur kingum, en en ekki fjórum. Það er ekki vegna plássleysis. Í nýrri útgáfu Kumls og Haugfjár, þaðan sem myndirnar eru fengnar að láni, eru nefnilega aðeins hægt að finna ljósmyndir af þremur kingum, þótt textinn nefni fjórar. Og viti menn, þegar maður athugar í frumútgáfu Kumls og Haugfjár, þá eru þar vissulega sýndar fjórar kingur frá Granagiljum á blaðsíðu 323 (mynd 142, kingan í miðjunni).

Og hér kemur skýringin. Fyrir allmörgum árum, síðast á 9. áratug og fyrst á síðasta áratug síðustu aldar, áður en ég hóf störf á Þjóðminjasafni Íslands, skráði ég og ljósmyndaði valda hluta kumlfjár á Íslandi í tengslum við doktorsverkefni mitt. Einn daginn var ég kominn að kingunum. Sama hvað ég leitaði, þá fann ég ekki allar kingurnar frá Granagiljum. Mér var sagt að leita í skúffunum undir gömlu sýningarskápunum í Fornaldarsalnum svokallaða, en allt kom fyrir ekkert. Í aðfangabók voru kingurnar vissulega sagðar fjórar. Loks náði ég tali af Þór Magnússyni þjóðminjaverði, sem gat sagt mé, að ein kingan hefði verið send til Kanada á heimssýninguna ásamt öðrum gripum úr Þjóðminjasafni, en hún kom aldrei aftur til Íslands.

Kingan var send á heimssýninguna EXPO67 i Kanada og kom aldrei aftur til baka. Hún hvarf, eða kannski var henni stolið? Þór gat lítið skýrt fyrir mér, af hverju ekkert var fært af upplýsingum inn um þetta tap, t.d. í aðfangabók safnsins. Þór sagði það ekki venju að bæta við skráningu á gripum í handritaðri aðfangabók safnsins.

Kannski hefur Þór Magnússon heldur ekki haft fyrir því að segja yfirritstjóra annarar útgáfu Kuml og Haugfjár, Adolfi Friðrikssyni, frá þessu tapi, því ekki er Adolf að furða sig á því að upphaflegi textinn, sem og textinn í 2. útgáfu, greini frá fjórum kingum frá Granagiljum, meðan að hann er aðeins með mynd af þremur kingum í nýrri útgáfu á doktorsritgerð Kristjáns forseta. Hann er líka með heldur lélegar pennateikningar af kingunum, þremur og ekki fjórum. Gripateikningarnar í 2. útgáfu Kuml og Haugfjár er reyndar mikill ljóður á útgáfunni, en það er önnur saga sem verður farið inn á síðar. 

Fleiri týndir gripir 

Ætli Þjóðminjasafnið sakni fleiri gripa en kingunnar frá Granagiljum? Ég tel mig vita að svo sé, en veit ekki hvort tekið er á því máli eins og eðlilegt mætti þykja. Vissuð þið að stytta úr safni Jóns Sigurðssonar hvarf eitt sinn eftir að hópur fólks af Keflavíkurflugvelli hafið fengið að heimsækja safnið á mánudegi, þegar safnið var annars lokað. Gömul kona, sem gætti herbergis Jóns Sigurðssonar, sór og sárt við lagði, að postulínsstyttan hefði horfið úr safninu þann dag (og hún var enginn Kanahatari). Hún og aðrar konur sem gættu gripa á safninu í mörg ár greindu mér frá þessu þegar ég var barn, líklegast hefur það verið um 1970, en styttan hvarf fyrr.

Gripir hafa einnig horfið skömmu eftir að þeir voru grafnir úr jörðu, því þeir hafa ekki fengið forvörslu. Þar hafa farið forgörðum upplýsingar sem hefðu verið miklu verðmætari fyrir áhugasama ferðamenn en tilgátuóskapnaðurinn sem menn dreymir um, og þeir byggja nú jafnvel í Skálholti

Ítarefni:

Kristján Eldjárn 1956. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. Bókaútgáfan Norðri, Akureyri.

Kristján Eldjárn 2000. Kuml og Haugfé í heiðnum sið á Íslandi. 2. útgáfa. Ritstjóri Adolf Friðriksson. Fornleifastofnun Íslands, Mál og Menning, Þjóðminjasafn Íslands.

Lausn á 3. getraun Fornleifs

Sigurvegari 3. getraunar Fornleifs heitir Tumi Þór Jóhannsson og býr á Ísafirði. Hann þekkti greinilega heimaslóðirnar, því myndin sýnir Hæstakaupstað árið 1877. Þá var Tumi ekki fæddur og því var mér spurn, hvernig hann sá að þetta var á Ísafirði? Tumi svaraði, að það væru fjöllin, enda eru þau vel teiknuð. Jón Steinar hefði nú átt að þekkja þetta líka.

Myndin í þriðju gátu Fornleifs sýndi þá félaga Gerrit Verschuur (1840-1906) og J.C. Greive (1837-1891) frá Hollandi, sem komu til Íslands í maí 1877, eins og greint var frá í blöðum þess tíma. Þeir ferðuðust um landið í mánaðartíma. Myndin sem spurt var um sýnir þá á Ísafirði, kappklædda, líklega nokkrum klukkustundum áður en þeir stigu á skipsfjöl og sneru aftur til síns heima.

Gerrit Verschuur

Gerrit Verschuur  var þekktur ferðalangur, sem skrifaði m.a. frægar bækur um ferðir sínar til Asíu og Ástralíu.  J.C. Greive var þekktur listamaður sem sérhæfði sig í að teikna myndir við ferðalýsingar í myndríkum vikublöðum sem urðu algeng afþreying fyrir borgarstéttina í Evrópu um miðja 19. öldina. Ljósmyndin var dauði listamanna eins og Greive. 

J.C. Greive

Á myndinni, sem spurt var um, sjáum við þá félaga í Hæstakaupstað (Ísafirði) í júní 1877, en frá Ísafirði sigldu þeir til Bretlandseyja á leið heim til sín. Það er Gerrit Verschuur sem stendur með kúluhatt (stækkið myndina með því að klikka á hana) og talar við karl og konu í söðli, og J.C. Greive stendur og teiknar og vekur það verðskuldaða athygli einhverra karla.

J.C. Greive teiknar sjálfan sig?

Myndin bitist í 2. tölublaði hollenska vikuritsins EigenHaard árið 1870. Rit þetta kom út í borginni Haarlem á síðari hluta 19. aldar og var lesið víða í Hollandi og Belgíu. Gerrit Verschuur birti ferðalýsingu sína frá Íslandi með titlinum Ultima Thule, of Eene maand op Ijsland. 

Teikningar J.C. Greive höfðu verið sendar þeim félögum Joseph Burn-Smeeton og Auguste Tilly,   Breta og Frakka, sem ráku saman fyrirtæki sem vann málmstungur úr teikningum listamanna til nota í myndablöðum margra landa Evrópu.

Ýmsar skemmtilegar teikningar aðrar eru við Íslandslýsingu Verschuurs í nokkrum fyrstu heftunum af vikublaðinu EigenHaard árið 1878, t.d af torfbæ á Seyðisfirði með einkennilegt strýtulaga hornherbergi. Falleg mynd er frá Flateyri af lýsisbræðslu, mynd af konum í skautbúningi fyrir utan Dómkirkjuna í Reykjavík (sjá neðar) og af þeim félögum Verschuur og Greive úti í Engey svo eitthvað sé upp talið. Mynd af þeim félögum, þar sem þeir gistu í kirkjunni á Mosfelli í Mosfellsdal birtist fyrir allmörgum árum í Lesbók Morgunblaðsins. Karl faðir minn, sem átti þessar myndir, gaf eina þeirra, og líklega þá skemmtilegustu, Sigurjóni Sigurðssyni sem lengi var kaupmaður á Snorrabraut, og skrifaði Sigurjón heitinn smá grein um Mosfell og myndina sem má lesa hér.  Ég birti kannski síðar einhverjar af öðrum myndum Greive frá Íslandi.

Við tröppur Dómkirkjunnar í Reykjavík áður en kirkjan var tekin í gegn og lagfærð árið 1878.

3. getraun Fornleifs

 

Fornleif langar nú að sjá hve fljótir fornaldardýrkendur þeir sem venja komur sínar hingað í forneskjuna geta verið að sjá:

1) hvaða stað myndin sýnir?

2) hvenær ristan var gerð og hvar hún birtist?

Ósköp einfalt. Hér að neðan er smá brot úr myndinni. Kannski gefur það einhverjum lausn á ráðgátunni.

 

Þegar Ali fann innsigli séra Bernharðs í Varde

Anno 1982 tók ég þátt í fornleifarannsókn á fornum kirkjugarði Sct. Nikolaj kirkju í Varde, bæ á Vestur-Jótlandi. Stjórnanda rannsóknarinnar Mogens Vedsø, eldri nema í miðaldafornleifafræði við Árósarháskóla, bráðvantaði stúdent til að grafa með sér og öðrum nema, Peter Pentz. Rannsóknin var í tímaþröng og næturfrost voru farin að skella á.

Kirkjan hafði verið rifinn fyrr á öldum en leifar hennar sýndu, að hún hefði að einhverju leyti verið byggð úr basaltsteini frá Rínarsvæðinu (frá nágrenni Kölnar) líkt og margar kirkjur á SV-Jótlandi. Steinninn var fluttur til Jótlands með mikilli fyrirhöfn á 12. og 13. öld. Kirkjugarðinn þurfti nú að rannsaka, því bílastæði fyrir einhverja verslun átti að vera þar sem fyrri kynslóðir íbúa Varde höfðu verið lagðir til hinstu hvílu.

Þarna voru rannsakaðar um 350 beinagrindur, flestar mjög vel varðveittar. Einnig munu þarna, áður en ég kom til starfa, hafa fundist leifar stafkirkju, sem líklega hefur staðið þarna áður en kirkja úr steini var reist á 12. öld. Tíminn til rannsókna var skammur. Ég var settur í barnabeinagrindurnar, þar sem Peter gat ekki hugsað sér það, þar sem beinagrindurnar minntu hann víst á börnin hans.

Peter Pentz grefur upp bein í Varde

Við höfðum tvo atvinnuleysingja okkur til að hjálpar. Einn var dálítið seinþroska ,en hinn var skaðaður af drykkju. Ég gat ekki alltaf skilið þá félaga, því þá átti ég erfitt með vesturjóskuna. Þar sem ég var víst eini maðurinn með dökkt, hrokkið hár í Varde á þessum tíma og þessir kynlegu kvistir höfðu aðeins séð og heyrt talað um múslíma í sjónvarpinu, kölluðu þeir mig Ali, því þeim þótti ég líkum einum slíkum. Þeir voru handvissir um að ég væri kominn til bæjarins til að stela frá þeim stúlkunum eða einhverju öðru verðmætu. Ég var hins vega þarna aðeins til að græða pening og man að ég pantaði mér flugmiða til Íslands úr eina peningasímanum á torginu í Varde. Þá kostaði meira að fara til Íslands í krónum talið en nú.

Ég var einnig svo lánssamur að finna eina bitastæða forngripinn við rannsóknir á Sct. Nikolaj í lok nóvember 1982. Það var hálfur innsiglisstimpill sem ég fann við lærlegg beinagrindar. Þetta var gömul beinagrind, og hafði gröfin, sem innsiglið var í, raskast af yngri gröfum, þannig að það eina sem eftir var af hinum látna var lærleggur. Ég fann innsiglið á síðast degi mínum í rannsókninni, og við þrír fornleifanemarnir vorum allir á leið til Árósa í helgarfrí.

Innsiglisstimplar látinna manna voru oft höggnir í tvennt á miðöldum, líkt kreditkort eru það í dag, til að komast í veg fyrri skjalafals og þjófnað að mönnum látnum. Þess vegna finnum við mjög oft brotin innsigli manna í gröfum þeirra.

Meðal þess sem hægt var að lesa á innsiglinu, sem hér er sýnt feitletrað, og þess sem hægt er að geta sér til um, annað hvort sem það var (skammstöfun sem hér er sýnd í  sviga) eða [það sem vantaði, sem hér er sýnt á milli hornklofa], var:

S(IGILLUM): BERN[ARDI:]  [SACER]DOTIS

sem útleggst Innsigli Bernharðs Prests. Við Mogens Vedsø komum við á borgarbókasafninu í Árósum til að skoða yfirlitsrit um miðaldainnsigli í Danmörku, en þar var ekki að finna teikningu af vaxi með líkri innsiglismynd. Þá datt Mogens Vedsø að líta í Resens Atlas, verk sem Peter Hansen Resen fræðimaður og borgarstjóri í Kaupmannahöfn á 17. öld safnaði efni í.

Resen sankaði að sér alls kyns fróðleik á 17. öld, sem var þó fyrst gefið út að hluta til á 20. öld. Resen hafði fyrir sið að láta teikna fyrir sig vaxinnsigli miðaldabréfa sem hann frétti af í söfnum. Við fundum fljótt innsiglismynd sem tilheyrt hafði Bernharði Boossen (eða Bosen) kanoka í Kaupmannahöfn. Sá sem teiknað hefur innsiglið fyrir Resen hefur ekki haft fyrir því að teikna textann, og líklega hefur myndin í vaxinu verið óskýr (sjá myndina efst og teikninguna hér fyrir neðan). En stjarnan og nafnið sem Resen skráði í texta sinn bendir til þess að Bernard Boosen hafi endað daga sína í Varde af einhverjum ástæðum. Vaxinnsigli Bernhards prest, sem Resen lét lýsa var eldi að bráð er Englendingar létu kúlum rigna á Kaupmannhöfn árið 1807. Innsiglið hékk við bréf frá 1389.  Aldur bréfsins kemur vel heim og saman við aldur innsiglisins eins og greina má hann eftir stafagerðinni og sporöskjulaginu.

Innsigli Berents Boossen í Atlas Resens

Við munum líklega aldrei fá vitneskju um, hvernig dauða Bernharðs Boosens bar að í Varde, en hugsast getur að hann hafi verið ættaður frá Jótlandi og verið þar í heimsókn er hann lést.

Frekari upplýsingar um innsigli á miðöldum er hægt að nálgast í tveimur greinum eftir mig í Árbók hins Íslenzka Fornleifafélags árið 1981 og 1984

Ítarefni:

Vedsø, Mogens og Pentz, Peter. Bernhards Segl. Skalk 1985/1,  bls. 11-15.

Grísland hið góða

Ísland er dauður grís með garnirnar úti, að minnsta kosti samkvæmt frönskum teiknara, sem teiknaði ástand Evrópu á "leiðrétt Evrópukort" árið 1876: L´EUROPE EN  1876, A LA PORTÉE DES GRANS ESPRITS, sem var gefið út hjá forlagi S. HEYMANN, á Rue du Croissant 15 í París. Teiknararnir voru Yves & Barret Sc. S. Heymann gaf út fjölda ádeilu og spaugblaða, þar á meðal La Nouvelle Lune.

Ísland varð, sem sagt, að dauðu svíni í augum franska listamannsins, og er lýst á þennan hátt: ISLANDE: Ni situation, ni habitants, sem útleggst getur: Ísland: Hvorki ástand, né íbúar.

Danmörk er teiknað eins og froskur á hausnum og skrifað stendur: Það er mjög slæmt ástand í Danmörku. Íbúarnir hafa þó ekki lélega siði. Um Grikkland skrifar gárunginn franski: Grikkland er án ástands. Íbúarnir eru fátækir, en grískir. Ekki eru Ítalir heldur hátt skrifaðir: Ástand Ítalíu er eins og stígvéls, sem bíður eftir því fyrir utan hótelherbergi að þjónn pússi það. Íbúarnir eru annaðhvort lassarónar eða ábótar. ... Mannasiðir og venjur:. Eftir að hafa étið fylli sína af makkaróní, hafa Ítalir fyrir sið á fara í gervi stígamanna til að eiga erindi við ferðamenn.

Frakkar eru, og hafa alltaf verið bestir, og ekki þorði gárungurinn annað en að lýsa þjóð sinni öðruvísi en svona: Það sem einkennir Frakkland er,  Regla - Vinnusemi - Frelsi.   Oui-oui!

Kort þetta, einblöðungur, sem er prentað á þunnan dagblaðapappír, átti Matthías Þórðarson þjóðminjavörður einu sinni. En þegar skjalasafn hans var skráð á Þjóðminjasafninu fyrir um það bil 15 árum var ákveðið að farga ýmsu úr því, sem ekki þótti ástæða til að geyma á Þjóðminjasafninu. Matthías safnaði öllu, t.d. öllum aðgöngumiðunum sínum í Tívolí til fjölda ára. Þeir var einnig meðal þess sem þjóðminjavörður ákvað að farga í byrjun 10. áratugar síðustu aldar. Matthías fékk líka mikið af rituðu máli frá háttsettum nasistum í Þýskalandi. Svo mikið var af þannig bleðlum í því sem Þjóðminjasafnið henti út á tveimur pöllum, að vart verður í framtíðinni hægt að sjá að Matthías hafi verið hallur undir hakakrossinn.

Þegar söfnunargleði Matthíasar var kastað á haugana var ég kominn með annan fótinn inn á Þjóðminjasafnið, og fékk leyfi þjóðminjavarðar í snarheitum að tína smáræði úr því "rusli", sem hent var úr geymslum Matthíasar Þórðarsonar, áður en því var hent inn í sendibíl. Meðal þess sem ég tók var dýrakortið (samanbrotið) á milli auglýsingaplakata úr Tívolí frá aldamótunum 1900. Kannski ætti ég að segja "dýra kortið".

Ef til vill hefði verið réttara, hefði textinn á kortinu við Ísland verið: Hvorki ástand, íbúar, né menning.

Vive l´Islande

Færsla þessi birtist áður hér

Hvalur á Stöng

Hljómar þetta ekki eins og forréttur á veitingastað í höfuðborginni, sem ögrar blygðunarsemi veikgeðja útlendinga sem óska þess heitast að geta synt, blístrað og borðað sushi með hvölum í heimshöfunum áður en haldið skal út í nóttina til að horfa á norðurljós?

Á Stöng í Þjórsárdal hefur reyndar fundist hvalur, eða réttara sagt brunnar leifar hvals. Sagan en svona:

Árið 1993 fundum við sem rannsökuðum á Stöng í Þjórsárdal eldaholu með móösku og viðarkolasalla og í henni ýmsar leifar, t.d. brot kambs (greiðu) og brenndra beina. Eldaholan fannst undir skála, sem lá undir smiðju, sem aftur lá undir kirkjurúst, sem síðar varð að skemmu. Eldaholan hefur verið grafin í lok 9. aldar eða í byrjun þeirrar 10., ef dæma má út frá landnámslaginu, sem þarna markaði greinileg mörk. Engin búseta virðist hafa verið á Stöng áður en það gjóskulag féll, og eldaholan eru leifar eins af fyrstu verkum ábúenda á staðnum.

A: Eldahola. B: Grafarfyllingar frá kristni, C:Torfveggur skála frá 10. öld. Gráa lagið á fletinum kringum 1.metra mælistikuna er efri hluti Landnámslagsins. Ljósm. Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson

Snið sem sýnir hvernig eldaholan hefur verið grafin niður í gegnum Landnámslagið. Teikning Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson.

Beinin í eldaholunni ollu því að ég fór að velta því fyrir mér hvort þau gætu verið úr manni og að holan væri brunakuml. Ég fór í október árið 1996 með sýni af þeim til Svíþjóðar til norska beinasérfræðingsins Torstein Sjøvold sem var prófessor í Stokkhólmi, og er mest þekktur fyrir rannsóknir sínar á íslíkinu Ötzi, sem allir þekkja í sjón. Thorstein þurfti ekki að skoða beinin lengi áður en hann komst að þeirri niðurstöðu að beinin væru úr öðru spendýri en manni, þ.e.a.s. hval.

 

Hvort menn hafi verið að borða hval uppi í Þjórsárdal vitum við ekki. En það er ekki með öllu útilokað. Líklegra þykir mér þó, að einhver gripur úr hvalbeini, t.d. leifar hvalbeinsspjalds, líku þessu á myndinni hér að ofan sem er frá Norður Noregi, hafi lent í eldinum. Útiloka ég því ekki að holan á Stöng, sem ekki er fullrannsökuð,sé hugsanlega brunakuml.

Vonandi verður hægt að rannsaka það og margt annað á Stöng á næstu árum.

Ítarefni:

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 2010:  Úrvinnsla úr niðurstöðum Fornleifarannsókn á Stöng í Þjórsárdal, Áfangaskýrsla fyrir 2009.

Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson 1996: "Gård og kirke på Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner på den tidligste kirkeordning og kirkeret på Island". I J.F.Krøger og H.-R. Naley. Nordsjøen.Handel, religion og politikk. Karmøyseminaret 1994 og 1995. Dreyer bok. Stavanger, bls. 118-139.